Son nəfəsin misteriyası və ya Tanrıya sonuncu məktub – İlqar FƏHMİ

Nazim Əhmədli /Kırımın sesi qazetesinin Azərbaycan təmsilcisi

İlqar FƏHMİ

Son nəfəsin misteriyası və ya Tanrıya sonuncu məktub –

Nə vaxtsa ömrümün son saatlarını sakit yataqda keçirmək mənə qismət olsa, yalnız bu tamaşanı xatırlayacam – ordakı simaları, cizgiləri, səhnədəki hay-küylü karnaval atmosferini… və sondakı işığı… mütləq xatırlayacam.

Elə mövzular var ki, onlara hətta yaxınlaşmaq, toxunmaq belə sənətkardan cəsarət istəyir. İstər yazıçı olsun, istər rejissor, istər aktyor.

Müasir dövrün tanınmış qələm sahiblərindən olan Erik Emmanuel Şmitin “Oskar və çəhrayı xanım” əsərini çox çətinliklə oxumuşdum. Ona görə yox ki, ağır oxunur, mürəkkəbdi, qəlizdi. Əksinə, çox asan oxunan, zahirən sadə, hətta bir qədər də əyləncəli yazı manerasında yazılmış bir əsər idi.

Mənə də mənfi təsir edən yazıçının məhz bu yazı üslubunu seçməsi idi. Həyatımda oxşar hadisənin ağrı-acısını yaşadığıma görə, nədənsə, mənə elə gəlirdi ki, onkoloji xəstəlikdən əziyyət çəkən və ömrünün sonuna sayılı günlər qalmış bir uşağın hiss və duyğularına həsr olunmuş bir əsər bu cür oynaq, yüngül, əyləncəli üslubda yazıla bilməz. Axı özüm də eyni situasiyadan keçmişdim, yaxın bir qohumumla Uşaq Onkologiya Mərkəzində aylar keçirtmişdim, orda yaşadığım bütün ağırlıqları, vahimələri və stresləri indiyə qədər yaddaşımdan silə bilmirəm. Elə bu səbəbdən də mənə elə gəlirdi ki, bu mövzuda əsər də yazılsa, çox ağır, gərgin, dramatik bir faciə ola bilərdi.

Əsərin xaricdə çoxsaylı səhnələşdirmələri, hətta əyləncəli bir müzikl halında təqdim edilməsi də məni çox qıcıqlandırmışdı. Axı bu necə ola bilər? Ölüm ayağında olan bir məsum uşağın iztirabları əyləncəli bir müziklə, karnavalsayağı bir tamaşaya necə çevrilə bilər axı? Bu mümkün deyil. Bunu eləmək səfehlikdi.

Amma görünür, həqiqi istedadın elə əsas missiyası mümkünsüzü mümkün etməkdir. İstər yazıçı olsun, istər rejissor, istər aktyor – fərqi yoxdur.

Əməkdar artist, rejissor Nicat Kazımov da “Oskar və çəhrayı xanım” əsərini səhnələşdirdiyini deyəndə, eyni tonla reaksiya vermişdim – belə mövzuların səhnəyə çıxarılmasını qəbul eləmək mənə çətindi. Pandemiyadan əvvəl premyerası olan tamaşaya tam baxa bilməmişdim.

Yalnız ötən ay, sanki öz-özümdə qərarlaşdırdım ki, insan öz içindəki vahimələrdən qorxulardan qaçmalı deyil, əksinə, üstünə getməlidi. Mən də nəhayət ki, gedib Gənc Tamaşaçılar Teatrında “Tanrıya 14 məktub” adıyla səhnələşdirilən tamaşaya baxdım…

Və başa düşdüm ki, haqlı olmamışam. Mövzu nə qədər tükürpədici olsa da, hər şey tamam başqa cür idi… Ən əsası da bu idi ki, mən bu tamaşaya baxandan sonra illər əvvəl Uşaq Onkologiya Mərkəzində yaşadığım əzabları sanki yenidən dəyərləndirdim. Başa düşdüm ki, bu dünyada işıqsız və Tanrısız bir qarış da yer yoxdu, hətta ən ağır ən faciəvi bir yerdə də başını, əllərini açıb, Tanrıya sığına bilərsən. 

Ən əvvəl onu deyim ki, Şmitin əsəri epistolyar janrda yazılmış povestdir, yalnız Oskar adlı xəstə uşağın Tanrıya yazdığı məktublardan ibarətdir.

Lakin Nicat Kazımov bu əsəri karnavalsayağı bir nağıla və yaxud nağılvari kanavala çevirə bilib. Səhnələşdirmə yüksək səviyyədə həyata keçirilib. Rənglər, işıqlar, musiqilər, rəqslər – hər şey nağılı xatırladır. Və ən əsas da bu nağılın içində rəhmsiz ölümün vahiməsi, fiziki ağrı-acıların iztirabı da sanki əriyib gedir. Yalnız həyat və işıq haqqında nağılvari oyun qalır. Bu nağılın içində ölümü və zülməti axtarıb tapmaq istəsən də, buna nail ola bilməyəcəksən. Çünki burda ölüm yoxdu, yalnız məxluqun öz xaliqinə tərəf hərəkəti var. İstər böyük olsun, istər uşaq…

Tamaşa boyu qeyri-ixtiyari bir hədis beynimdə dolaşırdı. Hədisin təxmini məzmunu belədi – əgər bir insan ölümqabağı həlsiz əzab və iztirablara məruz qalırsa, deməli, Tanrı onun bu dünyadakı günahlarının əvəzini elə bu dünyada çıxarır, o dünyaya saf, təmiz aparır…

Balaca Oskarın da iztirabları elə bil ki, etdiyi xırda-para günahların – it-pişiyə verdiyi iztirabların, evi yandırmasının və başqa nadincliklərinin əvəzi idi. Tanrı bu iztirablar vasitəsilə onun ruhunu təmizləyib öz yanına saf, təmiz bir ruh kimi aparır. Həm də tək onu yox, onun xəstəxanadakı dostlarını da…

Tamaşada çoxsaylı rejissor tapıntıları, simvolik detallar var ki, hamısını bir-bir sadalamaq istəmirəm. Lakin onu qeyd edim ki, hər bir detal, hər bədii tapıntı öz yerində, öz məqamında işlənmişdi. Artıq heç nə yox idi.

Müəllifin konsepsiyasını rejissor tamam fərqli şəkildə təqdim edə bilmişdi. Ən əsas da balaca uşağın bir-iki həftə ərzində az qala yüz illik bir ömür yaşamasının vizual həlli çox gözəl tapılmışdı. Oskarın sevgisi, mənəvi inkişafı, həyatı dərk etməsi, yetkinəşməsi və nəhayət, artıq həyatdan yorularaq ölümə hazır olması çox inandırıcı şəkildə təqdim olunmuşdu. 

Tamaşanın musiqi həllini də xüsusi qeyd etmək lazımdır. Məhz vizual həllin və musiqinin köməyi ilə tamaşaçının özünü nağılın içində hiss etməsinə nail olunur. Baş qəhrəmanın ətrafındakı faciəvi hadisələr – valideynlərinin, həkimin və nəhayət, Çəhrayı xanımın iztirabları da bu oyunun içində həll edilib. Burda hamı oynayır, həm abstrakt, həm də real mənada…

Ən maraqlı rejissor tapıntılarından biri isə finala yaxın Ave Mariya, Xaç və Azan motivlərindən istifadə olunmasıdır. Bəli, biz povestdən fərqli olaraq, məhz bu tamaşada bütün dinlərin, əqidələrin fövqündə dayanan bir ilahi işıq anlayışını hiss edirik. Tanrı hamı üçündür. Tanrı hər yerdədir. Tanrı hamının yanındadır… səhnə arxasında qaldırılan xaçdan sonra, ölüm ayağında eşidilən azan səsi tamaşaçıların şüuruna təsir etməyə bilmir.

Əlbəttə ki, tamaşada fəaliyyəti olan hər bir yaradıcı insanı xüsusi qeyd etmək lazımdır. Baş rolun ifaçılarından tutmuş, ən kiçik epizodlara qədər hər kəs saat mexanizmi kimi vahid bir amala xidmət edirdi – ən qaranlıq yerdə də işıq zərrəsini tapmaq. Hər biri də öz işinin öhdəsindən uğurla gəlirdi.

Əlbəttə, mən tamaşaya bir peşəkar teatrşünas nəzərilə baxmadım. Həyatında oxşar hadisələr yaşamış bir tamaşaçı kimi baxdım və gördüklərimin məndə yaratdığı hissləri təsvir etməyə çalışdım. Ən əsas da materialı mütaliə edərkən tuta bilmədiyim mesajları.

Bu mesajlardan ən əhəmiyyətlisi isə məhz İsa Məsihlə bağlıdı. Nədənsə, mənə elə gəldi ki, müəllif bir Avropa yazarı olduğundan öz kollektiv təhtəlşüurlarındakı aretiplərə söykənib. Tamaşaya baxarkən, nədənsə, məndə qəfildən belə bir hiss yarandı ki, sanki mən İsa Məsihin həyatına tamaşa edirəm. Bəli, dünyaya gəlib bəşəriyyətin günahlarını öz üzərinə götürüb olmazın iztirablar yaşayan və gənc yaşda əzabla dünyaya vida edib göyə çəkilən İsa Məsih… və sonda başından parikini çıxaran Roza nənənin özünün də saçsız olduğu son nöqtəni vururdu… Əgər simvolik yanaşıb Roza nənəni sanki Tanrı obrazı kimi qəbul etsək, mesaj belə aydın olur – Tanrı özü də insanların çəkdiyi iztirabları çəkir. Bu tapıntı materialın sonuna tamam fərqli bir rəng qatır.

Ümidsizliyin içində ümid, zülmət tunelin sonunda işıq – məhz bu mesajlar tamaşada daha qabarıq gözə çarpırdı. Axı həqiqətən ölüm hökmü almış, ömrünə günlər qalmış saf, təmiz bir varlıq nəyə ümid edə bilər? Ümumiyyətlə, nəyəsə ümid edə bilərmi? Orda işıq varmı?

Bəli, bu tamaşadan sonra düşünürsən ki, var, orda da işıq var, ümid var. Və ən əsas da məhz o qaranlığın içində insan Tanrı varlığını və həyatın mahiyyətini daha yaxından dərk edir.