Nazim Nəsrəddinov: Konstantinopolda çap olunan 125 yaşlı “Uşaq bağçası”

Rəşid bəy Əfəndizadənin “Uşaq bağçası” dərsliyi 1898- ci ildə Konstantinopolda  çap olunmuşdur.  

Dərslik 1896-cı ilin fevralında çap olunmaqdan ötrü Senzor İdarəsinə verilsə də, onun işıq üzü görməsi iki il ləngimişdir.Nəhayət, uzun sürən yazışmalardan sonra P.Əfəndizadə dərsliyi Konstantinopolda çap etdirməyə razılıq almış və dərsliyi burada özü korrektə və redaktə etmişdir.

Bizə elə gəlir ki,bu işdə ona 1890-cı ildən İstanbulda məskunlaşan, burada Maarif Məclisinin əzası kimi fəaliyyət göstərən görkəmli Azərbaycan aydını, türk dünyasının fazillərindən biri olan  Səid Əfəndi Ünsizadə (1842,Şamaxı-1903,İstanbul) köməklik etmişdir.

Dərslikdə bu barədə xüsusi qeyd olmasa da,bu fikri söyləməyə  əsasımız var.

   ….Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının bir tələbəsi  vətəni-əslinə dair bir şeirini çap olunmaqdan ötrü 1882-ci ildə Qoridən Tiflisə – “Ziyayi-Qafqasiyyə”qəzetinin idarəsinə göndərir. Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının adı göstərilməyən şəkili  tələbəsinin şeiri  qəzetdə  çap olunmasa da, qəzetin imtiyaz sahibi gələcəkdə onun əsərlərini çap edəcəyinə söz  verir.Səid Əfəndi  Ünsizadə gec də olsa,verdiyi sözün üstündə durur.Biz bu fikirdəyik ki, qəzetə vətəni -əsli haqqında şeir göndərən seminariya tələbəsi 10 il kənd müəllimi işləyəndən sonra Zaqafqaziya Əhli -Təsənni İdarəsində katib vəzifəsində çalışan Rəşid bəy Əfəndizadədir.

 Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Səid Əfəndi Ünsizadə İstanbulda yaşayarkən Maarif Məclisini əzası kimi vəzifə səlahiyyətləri çərçivəsində  ona müraciət edən həmyerlilərinə həmişə  səxavətlə köməklik və himayədarlıq göstərmişdir…

Hörmətli Mustafa müəllim, “Uşaq bağçası” dərsliyi haqqında ilk yazım  2011-ci ildə -10 il bundan əvvəl  türk dostum Haldun Cezayirlioğlunun Koleksiyonunda dərc olunmuşdur.Məni türk dünyasına ilk dəfə tanıdan Haldun Cezayirlioğlu olmuşdur.

Haldun Cezayirlioğlu Koleksiyon’unda  mənim 30-dan çox  məqaləm dərc olunmuş və türk dünyasının qədirbilən oxucularına çatdırılmışdır.

“Uşaq bağçası” dərsliyinə aid 10 yaşlı bu yazımı olduğu kimi, dünyanın türkdilli oxucularına  ərməğan etməyinizii istərdim.

Hörmətlə,

Nazim Nəsrəddinov

Bakı,13.06.2021

_____________________________

Haldun Cezayirlioğlu Koleksiyon

Uşaq Bağçası ” Çocuk Yuvası”

Yazan: brainstormer

” Azerbaycanlı dostumuz ve günümüzün değerli pedagoglarından Sayın Nazim Nasreddinov’un gönderdiği yeni yazısını takdim ederim. H.C. “

***
Türkiyədə çap olunmuş ilk Azərbaycan dərsliyi- “Uşaq bağçası”-1898-ci il

Azərbaycanlı maarifçilərin Türkiyə ilə ədəbi, mədəni,elmi və işgüzar əlaqələri on doqquzuncu əsrin sonlarında bir neçə illik durğunluqdan sonra geniş və hərtərəfli inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur. Bu mərhələnin ilk nümayəndələri Həsən bəy Məlikzadə (Zərdabi) və Hacı Səid Əfəndi Ünsizadə olmuşlar.Onların hər ikisinin Türkiyə ilə münasibətlərinin əsasında maarif və mədəniyyət məsələləri başlıca rol oynamışdır.

XIX əsrdə Azərbaycan dilində çap olunan “Əkinçi”,”Ziya”,”Ziyayi-Qafqasiyyə, “Kəşkül” adlı mətbuat orqanlarının mətbəə və çap avadanlığının müəyyən hissəsi Türkiyədən gətirilmişdir. 1880 –ci ilin sonlarında Səid Ünsizadənin Türkiyəyə mühacirətindən sonra Azərbaycan- Türkiyə münasibətlərində əlaqələr daha da inkişaf etmişdir.

Səid Ünsizadənin Münif Paşanın köməyi və qayğısı ilə Türkiyənin maarif nazirliyi sistemində işə düzəlməsi Azərbaycanda maarifçiliklə bağlı bir sıra məsələlərin yeni istiqamətini müəyyənləşdirmişdir:nəşriyyat sahəsində milli ziyalıların fəaliyyəti güclənmiş, ana dilində dərslik və dərs vəsaitlərinin çapı üçün geniş və hərtərəfli imkanlar yaranmışdır.

Bu cəhətdən 1898-ci ildə Rəşid bəy (Bəzi mənbəələrdə Rəşid bəyin adı Əbdülrəşid kimi göstərilir –N.N.) Əfəndiyevin Konstantinopolda çap olunmuş “Uşaq bağçası” alı dərslik diqqəti cəlb edir.
Bu, Türkiyədə çap olunmuş ilk Azərcaycan dərsliyidir.

R.Əfəndiyev 1863-cü ildə Azərbaycanın Şəki şəhərində anadan olmuş, ilk təhsilini atası İsmayıl Əfəndidən almışdır.Sonralar təhsilini şəhərdəki qəza məktəbində davam etdirmiş,1879-cu ildə Qori şəhərində Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının müsəlman şöbəsi açılarkən birincilər sırasında bu yeni təhsil ocağına daxil olmuşdur.

R.Əfəndiyev 1882-ci ildə seminariyanı bitirərək 1892 -ci ilin dekabr ayınadək kənd məktəblərində müəllim işləmişdir. O,1892-ci ilin dekabr dekabr ayının 27-də Zaqafqaziya Əhli-Təsənni Ruhani İdarəsinə katib köməkçisi vəzifəsinə işə qəbul edilmişdir. R.Əfəndiyevin bu vəzifəyə irəli çəkilməsində rusca və azərbaycanca yaxşı savadı ilə yanaşı, gözəl, aydın, oxunaqlı xəttinin olması da mühüm rol oynamışdır.
Əlində seminariya attestatı olmasına baxmayaraq, o, dini məktəblərdə öz yerini möhkəmlətmək üçün ruhani idarəsinə müraciət edərək prixod mollası və müəllim rütbəsi almaq qərarına gəlir.

Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsinin 2 iyul 1893-cü il tarixli qərarı ilə ona 760 nömrəli attestat verilir.

R,Əfəndiyev Tiflisdə Ruhani idarəsində işlədiyi illərdə buradakı məktəbdə şagirdlərə müxtəlif fənlərdən dərs demişdir.

Onun sonrakı pedaqoji fəaliyyəti Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası , Şəki Pedaqoji Texnikumu və müxtəlif elm sahələri ilə bağlı olmuşdur.Çoxlu orijinal şeirləri və tərcümələri , pedaqoji əhəmiyyətli bir neçə kiçik hekayə və pyesi ,Azərbaycan dilində bir neçə dərsliyi olan görkəmli pedaqoq 1942-ci ildə avqustun 31-də doğma Şəki şəhərində vəfat etmişdir.

R.Əfəndiyevin elmi- pedaqoji fəaliyyətində “Uşaq bağçası” dərsliyi əhəmiyyətli yer tutur.

Yaxşı xətti,tərcüməçilik məharəti, vəzifə borcuna vicdanlı münasibəti Rəşid bəyə baş ucalığı gətirsə də, o,az maaşla dolanmaqdan bezikərək, əlavə gəlir yolları axtarır.Özünü oda-közə vursa da yeganə çıxış yolunu elmdə və ədəbi yaradıcılıqda görür. Bu cəhətdən R.Əfəndiyevin1898-ci il aprelin 4-də mufti M,H,Qayıbova yazdığı ərizə maraq doğurur. Ərizəçi ayda 34 manat 29 qəpik əmək haqqı aldığını,6 nəfərlik ailəsini güclə dolandırdığını ürək ağrısı ilə bildirir, vacib həyati şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün müftidən qayğı umur:

“ Maddi vəziyyətimi yaxşılaşdırmaqdan ötrü hələ Xalq Maarif cictemində işlədiyim illərdə tərtib etdiyim əlifba kitabçasını nəşr etmək qərarına gəlmişəm.. 10 il müddətində müntəzəm olaraq dərs planı tutmuş,dil öyrətmək sahəsində parlaq nəticələr qazanmışam.Gündəlikdə əsas yeri rus qaynaqlarından götürülmüş məqalələr,Puşkin,Lermontov,Krılov,Koltsov,Jukovski və başqalaının əsərləri tutur..

Senzor Komitəsinin icazəsi ilə əsəri (“Uşaq bağçası” dərsliyi nəzərdə tutulur-N,N,) ərəb əlifbasının kolleqrafiya qaydaları ilə çap etdirməkdən ötrü Türkiyəyə–Konstantinopol şəhərinə göndərmişəm. İndi Konstantinopolda Azərbaycan dilini kamil bilən adam olmadığından tipoqrafiyanın rəhbərləri dərsliyin düzgün korrektə olunacağına zəmanət vermir. Odur ki, dərsliyi korrektə etmək üçün Kohstantinopola getmək istəyirəm”.

R,Əfəndiyev ərizəsinin sonunda səfərlə əlaqədar olaraq,ona iki aylıq pulu ödənilmək şəpti ilə məzuniyyət verilməsini xahiş edir.

Zaqafqaziya müftisi H.Ə.Qayibovun 18 may 1898-ci il tarixli 770 nömrəli təliqəsinə əsasən R,Əfəndiyevə Konstantinopola getmək üçün iki aylıq məzuniyyət və xarici pasport verilir.

R,Əfəndiyevin “Uşaq bağçası” dərsliyi 1898-ci ildə (1316 sənə islamiyyə) İVANAKİ PƏNAYOTİDİSİN İslambulun(dərslikdə“İslambul” yazılıb- N.N ) Babəli cadəsindəki 38 nömrəli mətbəəsində çap edilmişdir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki,”Uşaq bağçası”nın çapına hələ 29 fevral 1896-cı ildə Tiflisdə Senzor Komitəsi tərəfindən icazə verilmişdi. Dərsliyin təlim sistemindəki rolunu vurğulayan müəllif “Savadsız adam bir ayda oxuyur və yazır “ sözləpini yazmaqla şagirdləri maariflənməyə səfərbər edir.Müəllif dərslikdə soy adını Rəşid bəy Əfəndizadə kimi göstərir.

Dərslikdəki qeydlərdən öyrənirik ki,Zaqafqaziya müftisi Hüseyn Əfəndi Qayıbov və Zaqafqaziya şeyxülislavı Axund Əbdüssəlam Axundzadə bu dərsliyin ibtiai məktəblərdə istifadə olunmasını faydalı hesab edirlər.

Dərslik müəllifin giriş sözü ilə başlayır. Giriş və üç hissədən ibarətdir. Əvvəlinci fəqərə adlanan hissə 8-ci səhifədən başlayıb,32-ci səhifədə qurtarır. Bu, dərsliyin əsas nəzəri və elmi –metodiki hissəsidir.. Burada fonetikaya və leksikaya aid materialların 27 dərs saatı ərzində öyrənilməsi nəzərdə tutulur. Dərsliyin sonrakı hissələri şagirdlərin mütaliə dairəsinin genişləndirilməsinə , bədii zövqün formalaşmasına ,əxlaqi tərbiyənin yüksəldilməsinə, elmi biliklərin təbliğinə xidmət edir. Bu materiallara 70 başlıq altında yerləşdirilmişdir. Bunların 54-ü dərsliyin ikinci fəqərəsində verilmişdir.Burada dünyanı dolaşan təmsillər və sərgərdan mövzularda olan şeirlər,islam dininin və peyğəmbərlərin tərifi,fəsillər haqqında məlumat xarakterli materiallar və fəsillərin vəsfi əsas yer tutur.

Dərsliyin üçüncü fəqərəsindəki 16 başlıq altında (№55-70) verilən materialların çoxu nəzmlə yazılmışdır.

”Tülkü və Qaraquş”, “Çaqqal”, “Kor kişi”,”Qardaş və bacı”,”Sədaqət”,”Məktəbə dəvət”,”Vəsfi-məktəb” kimi şeirlər dərsliyi dəyərləndirən materiallardandır.

R.Əfəndizadənin “Uşaq bağçası” dərsliyi dünya ədəbiyyatını müqayisəli şəkildə öyrənmək , müxtəlif paralellər ararmaq,pedaqoji irsimizi,təlim və tərbiyə tariximizi, ədəbi əlaqələri öyrənmək baxımından da çox maraqlı əsərdir. Bu, çox yüksək intellektual səviyyəli türk oğlu türkün-Rəşid bəy Əfəndiyevin özünəməxsus manifestidir.

.

• 

Nazim Nəsrəddinov
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,
Təhsil Nazirliyinin Elmi-Metodiki Şurasının bölmə üzvü,
Avropa Azərbaycan Məktəbinin müəllimi.

Bakı,
06 sentyabr 2011-ci il. S.01:39.