Tatar Entelijansiyası ve Gelişen Ulusal Hareket

1902’den sonra büyük Tatar göç dalgası hafif ledi. Bu gelişmeye neden olan faktörler arasında göçe karşı çıkan yeni bir Tatar entelijansiyasının ve Tatar kamuoyunu temsil eden yeni bir gazetenin ortaya çıkışı vardı.77 Rus işgalinin badirelerinden nispeten az etkilenen tek zümrenin, okulların ve medreselerin kontrolünü elinde bulunduran Müslüman din
adamları olduğunu görmüştük. Laik tebaa bu okullardan çıkarılmıştı ve okullarda verilen eğitim, çağdaş dünyanın öngördüğü uzmanlık alanlarına hazırlanmakta yetersizdi.78

Bu koşullarda, ilk olarak 1861-77 reform döneminde ortaya çıkan ve gittikçe yayılan yeni Rus okulları, yeni bir entelektüel sınıfın ortaya çıkması için fırsat yarattı. Bu sınıf içerisinde
okul personeli, hıfzıssıhha çalışanları, tıbbi personel, hükümet ve sosyal hizmet çalışanları ve en önemlisi, sosyal ve pedagojik reformcular vardı.79 Ancak, ilk etkili reformcu, muhafazakâr
din adamlarının 1867’ye kadar okullar üzerindeki kontrolü elde tuttuğu Kırım yerine,Kazan’da ortaya çıktı. Tarihçi ve eğitimci Şehabeddin Mercani, İslam’ın kurtuluşunun çağdaş dünyaya uyum sağlamakla geleceğini savundu ve bir kimsenin Müslüman mirasını
korumasıyla Rusça öğrenmesi arasında çelişki olmadığında ısrar etti.80
Mercani fikirlerinin Kırım’daki savunucularından
biri, Rus eğitim ve kültürel yöntemlerinin,derin taassubun ve Müslüman
din adamları tarafından kontrol edilen okullarda izlenen müfredatın yerini almasını savunan İsmail Bey Gaspıralı (Gasprinsky,1851-1914) idi. Kırım Tatarları, sadece İslam ve Tatar mirasının en iyi yanları ve çağdaş
dünyanın gerektirdiği becerileri içeren çağdaş yöntemler kullanıldığında, tümden Ruslaştırmaya karşı durma fırsatı elde edebilirdi81. Gaspıralı, Rusça eğitimi ve batılıtabii ve sosyal bilimlerin Tatar okullarının
müfredatına girmesini savundu. Bu ilkelere uygun olarak, 1884’te Bahçesaray’da kurduğu kendi okulunda yeni bir eğitim metodu(Usul-i Cedid) benimsedi.

Arapça öğretilen
77 Özenbaşlı, Kırım Faciası, 74.
78 Kırımlı, National Movements and National Identity, 21-26.
79 Fisher, Crimean Tatars, 98; Kırımlı, National Movements and National Identity, 27-29.
80 Fisher, Crimean Tatars, 99-100. Mercani için bkz. Gul’nara Idiyatullina, “Beginning of the Modernization
Process in Tatar Society,” Tatar History and Civilization, 208-19 (İstanbul, 2010), 217-19.
81 Fisher, Crimean Tatars, 100-01.
42
hoca ahmet yesevi uluslararası türk-kazak üniversitesi
II.
bölüm
Kur’an ve fıkıh dersleri yanında, Rusça ve Tatarca tarih, coğrafya ve matematik dersleri
verdi.82
Gaspıralı’nın, Usul-i Cedidi ortaya koymaktaki ikincil bir amacı da, Rusya’daki tüm Türk
toplumunun çağdaş ve tek bir Türk milleti altında birleşmesiydi. Ona göre, yalnızca böyle
bir birlik sayesinde Türk toplumları, karşılaştıkları çetrefilli toplumsal, ekonomik ve siyasi
meseleleri çözebilir ve zorlu bir kuvvet hâline gelebilirdi. Gaspıralı’ya göre din, dil ve
kültür açısından bir ortak paydaya sahip olunduğu için bunu başarmak zor değildi. Eksik
olan, Türk toplumunun tümü için ortak olabilecek biçimsel olarak edebi bir Türkçe ve
yeni, millî bir maarif sistemi idi. Usul-i Cedid, aynı zamanda bu ihtiyaca cevap vermeyi
amaçlıyordu.83 Gaspıralı’nın etkin olduğu bir başka alan da gazetecilikti. 1883’te, fikirlerini
ve reform tasarısını yaymak amacıyla Tercüman adlı gazeteyi kurdu. Gaspıralı, bu çok
etkin gazeteyi, Rusya’da İslam’ın çağdaşlaşmasını desteklemek, Müslüman kadınlar için
eşitliği savunmak, Türkçe konuşan dünyada basının kullanması için ortak bir Türkçe lisanı
kurmak, Rus ve Osmanlı imparatorluklarının sınırları boyunca tek bir Türk elit grubu
oluşmasını teşvik etmek yolunda kullandı. Öte yandan Gaspıralı, takipçilerine, Rus hükümetine
muhalefet etmemeyi önerdi. Başarı şansının düşük olduğuna inanıyordu. Müslüman
Tatar ıslahatı ve ulusal kimliği için çalışmakla, Çar hükümeti ile iyi ilişkiler kurmak
arasında temel bir tezat görmedi.84
Gaspıralı’nın fikirlerine ilgi gösteren yeni entelijansiya,
1871’de Akmescid’de kurulan Tatar Öğretmen
Okulu ve Bahçesaray’daki kendi okulunun
da aralarında bulunduğu, 1867 sonrasında tomurcuklanan
Rus-Tatar okullarında eğitim görmüşlerdi.
Her ne kadar bu grubun tamamı fikirlerine
katılmasa da, tüm fikirleri ve dillendirdiği
tüm meseleleri tartışıyorlardı.85 Çağdaş Rus-Tatar
okullarında peşpeşe üç kuşak eğitim gören bir entelektüel
nesil ortaya çıktı. İlki, Gaspıralı’nın Rus
sistemi çerçevesinde çalışılmasını ve Rus liberalleriyle
yan yana, yeni kurulan siyasi kurumlara
iştirak etmeyi savunan fikirlerini paylaşan, Gaspıralı’nın
kendi takipçileriydi. İkinci nesil, Gaspıralı’nın
ıslahat gündemini paylaşmalarına rağmen,
ilk gruptan daha devrimci fikirlere sahip olan, Jön
Tatarlar denilen gruptu. Abdürreşid Mehdi liderliğinde
çarlık rejimine karşı savaş ilan ettiler ve
82 Fisher, Crimean Tatars, 101-03.
83 Kırımlı, “Rus İdaresi Dönemi,” 469.
84 Fisher, Crimean Tatars, 102-03.
85 Fisher, Crimean Tatars, 103; Kırımlı, “Rus İdaresi Dönemi,” 469.
43
kırım’ın kısa tarihi

Rus sosyalist devrimcileri yanında, 1905 olaylarında etkin rol aldılar. Bu partinin düzene
karşı radikal muhalefetini, tarımsal sosyalist ilkeleri ve yer altı mücadelesinin yöntemlerini
paylaşırken, ayrı bir millî Kırım hareketi içinde kalmayı tercih ettiler. Böylece, Çarlık
hükümetinin 1910’da kendilerini tasfiye etmesinden önce, modern çağda Kırım Tatarları
arasından çıkan ilk siyasi milliyetçi hareket haline geldiler. Benzer biçimde, Gaspıralı’nın,
Kırım’ı anavatan kabul eden tasavvuru dâhilinde Kırım Tatar milli kimliğinin dini ve etnik
temellerini güçlendirdiler.86
1907’den sonra ortaya çıkan üçüncü ve son nesil, Tatar milliyetçileri olarak bilinir. İlk iki
grubun aksine, bu üçüncü grubun üyeleri, Kırım okullarında olduğu kadar İstanbul’da da
öğrenim gördüler; Jön Türkler ile yakın ilişki kurdular. Jön Türklerin etkisi altındaki Tatar
milliyetçileri, 1908’de Kırım Talebe Cemiyeti’ni kurdu. Ertesi sene cemiyet, bağımsız bir
Kırım devleti kurma hedefine yönelik Vatan şubesini kurdu. Numan Çelebi Cihan, Cafer
Seydamet ve Abdülhakim Hilmi Arifzade’nin önderliğini yaptığı Vatan üyeleri, Çarlık rejimine
derin bir düşmanlık besliyorlardı ve benzer biçimde millî bağımsızlık peşinde koşan
Kırım’daki gizli milliyetçi hücrelerle ilişki kurdular. Onlarla birlikte Vatan grubu, 1917’de,
Kırım’ın her bölgesinde benzer hücreler kurmayı başardı.87
Tatar siyasetçi ve tarihçi Kırımal, devrim patlak verdiğinde, “bu üç milliyetçi düşünce
dalgası arasındaki etkileşimin Mart 1917’de Kırım Tatarları arasında açığa çıkan geniş
popüler milliyetçi hareketin zeminini nasıl hazırladığını”88 anlatır. Ekim 1907’deki Bolşevik
Devrimi’ni izleyen hengameden faydalanan Kırımlı Tatar milliyetçiler, kurulacak ilk
millî kurultay için serbest seçimler gerçekleştirdi. Millî meclis ilk olarak Aralık 1917’de
toplandı ve 26 Aralık 1917 itibariyle Kırım Ahali Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ilan eden bir
anayasayı kabul etti. Aynı gün, Numan Çelebi Cihan liderliğinde ilk Kırım Tatar hükümeti
kuruldu. Yeni hükümet, kısa süre içinde Kırım’ın büyük bir kısmını kontrol altına almayı
başarsa da, Rus Karadeniz donanmasının ana üssü olan Sivastopol’da bulunan Bolşevik
bahriyelileri, Ocak sonunda Bahçesaray ve Akmescid’e yürüdü ve silah kuvvetiyle Kırım
Milli Hükümeti’ni, Bolşevik bir hükümetle değiştirdi. İzleyen süreçte, Numan Çelebi Cihan’ın
tutuklandığı ve diğer binlerce kurbanla idam edildiği gerçek bir tedhiş dönemi
yaşandı.89
86 Fisher, Crimean Tatars, 104-07; Kırımlı, “Rus İdaresi Dönemi,” 469; Kırımlı, National Movements and
National Identity, 217-19.
87 Fisher, Crimean Tatars, 104-07; Kırımlı, “Rus İdaresi Dönemi,” 469; Kırımlı, National Movements and
National Identity, 219-22.
88 Edige Kırımal, “The Crimean Tatars,” Studies on the Soviet Union 1 (1970), 78, Fisher, Crimean Tatars,
107’de yer aldığı şekliyle.
89 Kırımlı, “Rus İdaresi Dönemi,” 459-60.

Kaynak M. Akif Kireçci – Selim Tezcan