QIRIMTATAR URF-ADETLERİMIZ
Er bir milletniñ çoq asırlar devamında yaşağan oz’ adetleri ve anâneleri bar. Qırımtatar milletimiz türlü-türlü ağır tarihiy vaqialarını dolaşıp, iki asır boyunca farklı yerlerge koçmege başladı. Koçken yerleri ise Romaniya ,Türkiye ,Bulgaristan kibi. Artı surgun – bizim milletimiz dünyaya saçıldı.
Bunun içun farklı yerde yaşayan tatarların orf adetleri farklı olabilir. Ben Kırımda yaşadığım içun Kırımdaki orf adetlerini anlatıyorum.
Qırımda yaşağan Kırım tatarlarının,pek çoq meraqlı eski anâneleri bar. Bunların arasında: evge kel’gen musafirlerini qarşılamaq, qart adamlarını, ana-babalarını ve ozünden buyuk adamlarını ur’met etmek, oların qolını almaq, toy adeti, sunnet adeti, bayramlarnıñ keçir üvleri ve digerleri.
Evel’-ezel’den şimdiki vaqıtlarğa kelip bir tuhaf adeti bar: er bir evge kel’gen adamğa sofrağa mahsus qave qoyula. Bu adet: taraların ne kadar musafirperver olduğunu anlata.
Qırımtatar halqınıñ ğayet güzel’ adetlerin arasında biri – nikâh toylarıdır. Olar eki kun’ devam ete: Birinci kunü – kelin taraftarı, ekinci kunü – kiyev taraftarı. Quda yollamaq, buyuk şamatalı oyuncak yapmaq ve nikâh qıydırmaq – eñ eski, eñ kut’leviy adetlerimizden biridir.
Kelin evden çıqmazdan evel’ ana-babasınıñ, qartana-qartbabasınıñ eli opip, razılıq ala. Qudalarğa qave berile. Kelin-kiyevge ve qudalarğa tatlı yaşasın dep bal ya da tatlı qaptıralar. Kelin kiyevniñ evi Kurannen bara. Onı küçük oğlançıq tutıp kete. Kuranı kiyevnıñ anası oğlançıqtan satıp ala.
Unutulan oyuncak adetlerimizden biri – kelinniñ anteri. Çoqusı şimdi beyaz tüslü anterler kiye, amma evel’ zamanlar kelin anteri al tüste edi, çünki al tüs – sevgi, güzellik, ayet temsili.
Güzel’ adetlerimiznen beraber menfiy tabiat taşığan soyları da bar. Meselâ, evel’de kelin ve kiyev biri-birini tek toyda kore edi. Çoqu¬sı toydan evel’ biri-birini bil’mey ediler. Baba kızından soramayıp, onu istegen kişige qocağa bere bile edi. Lâkin şimdi bu adetimiz ğayıp olğan.
Qırımtatarlarınıñ manevi ayatındaki eñ parpaq adiseler bayramlar olıp, olarda halqnıñ yaşamayış tarzı guya kuz’güde kibi aks oluna . Oraza ve Kurban bayramlarından ğayrı boyle bayramlar: Aşır kunü, Yıl gecesi, Navrez, Hıdırlez ve Derviza kibi milli bayramlardır.
Navrez – bu bölgede başlamanuvı olaraq kayd etile. Navrez fars tilinde “yañı kun'” demektir. Bayram martnıñ 21-de yani kun’düznen geceniñ birdayın olğan kuni yapıla. Qırımtatarlarda navrez bayramıñ kayd etilip başlamanğan vaqtı XII – XIII asırlardan keç değildir’dir, çünki olar musul’manlıqnı endi çoqtan qadul etken ediler. Bayramnı keçirüv merasimi ve musul’man adetlerine kore, bu kun’ hocalıq yılınıñ ve yañı yılnıñ başlangıçnuvı dep sayıla. Navrez bayramınıkeçirüv tertibi: eski hocalıq yılını ozğaruv; yañı hocalıq yılını qarşılav; baar’lık tarpa işlerine kirişüv.
Hıdırlez bayramında kıırımtatarlarnıñ mürekkep etnik tarihi aks oluna. Bayram mayıs aynıñ 5-ci, 6-ci kun’leri kayd etile. Eski zamanlarda köylerde yaşlar, qırcımanlar ateş yaqıp: “ağırpığım yavurğa, yengilligim ozime”, dep şu ateş bayağı sakinlegen soñ LAR VE Qızlar Atlay Ekenler. Butun cemaati köy çetinde toplana edi. Er kes evden ya qalaqay, ya kobete pişirip ketire. Mında cemaatnet aşıklar, içeriler. Tegiz yerde salincaqlar qurula, qızlar salıncaqnı türlü çeçeklernen bezeteler, yıllaşalar, oynaylar.
Taqvim merasimleriniñ oz’günligi kuz’ bayramı olğan Dervizanen tekmillene. Derviza bayramı sentâbr’niñ 22-sinde yani kene kun’düzden geceniñ birdayın olğan kunünde kayd etile. Bundan sonra soñ tabiat kuç’leri “kevşep” başlay, yani kuz’ başlana. Derviza eki sezden oluşur: “der” – qapı, “viza” – kirmek içün ruhset demek. Bu bayram kun’larında adamlar Hıdırleznen Dervizağace sarf ettikleri emeklerine yekünçekerler. Kuz’lik saçuv işleri yekunlene, yayladan tüşken çobanlardan oz’ qoylarını qabul etip alalar ve çobanlarnen esaplaşalar. Bundaş soñ butün cemaat yañı çobannı saylay yahut da eskisi yerine qaldırıla. Derviza bayramından bu yana oyuncaklarımız mevsimi başlıyor.
Kırımda yaşağan daa pek çok orf adetler bar, belki on Romanyadaki veya farklı memlekette yaşağan Kırım Tatarları ile farklıdır. Lakin, sonuçta bizim bilmemiz kerek oğlan şey, biz tek milletimiz.Ve bizi birleştirgen şey,maga kore bu til,kültürdür. Men kesinlikleki Kırımdaki yaşağan Kırım Tatarlarının kapsamlı kökü diger hayatında yaşağan Kırım Tatarları ile pek oway. Onun iç biz oz aramızda tatarca laf etmek, ve birimizge ne kadar yakınımızda olduğumuzu kerekmiz!
Memba: Seran Alimov
