Puşkinin yaradıcılığında  parıltı yaradan sehr: Qafqaz motivləri

Nazım AHMETLİ

Kırımınsesi Gazetesi

Azerbaycan Temsilcisi

Minaxanım Nuriyeva Təkləli

Filologiya Elmləri doktoru,

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru

Puşkinin yaradıcılığında  parıltı yaradan

sehr: Qafqaz motivləri

Böyük Rus şairi Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin istər həyatı, istər fəaliyyəti Qafqaz ölkələri ilə sıx bağlı olmuşdur. Şair Qafqaz xalqlarının həyatına, tarixinə, mədəniyyətinə böyük həssaslıqla yanaşmış; Qafqaz onun bitib-tükənməyən mövzusuna çevrilmişdir. Puşkin Qafqaz diyarının əzəmətli obrazını Rus ədəbiyyatına bir hadisə və kəşf kimi qazandırmışdı. Çox ehtimal ki, şairin Qafqaz diyarından əxz etdiyi çinar, tanqa, bairan (bayram), kumıs, kibitka, çadra, amanat, duxan, çurek, çixir, abaz [abbasi], katır, burduk, papax, burka, kunak, şaşka, naqayka, al, saklya, uzden [başçı], arkan, bulat və s. kimi yerli Türk sözlərini Rus oxucuları ilk dəfə Puşkin vasitəsilə eşitdilər. Haqlı olaraq da Qafqaz ölkələrinin bütün koloriti ilə verilməsində bu sözlər digər sənətkarlıq vasitələri ilə bir dəyərləndirilir.

Şərq xalqlarının mədəniyyəti çox-çox qədimlərdən bəri rusların diqqətini cəlb edirdi; bu maraq da təbii olaraq Rus yazıçılarının Şərqi mövzulara müraciətlərində parlaq əksini tapmışdır. Burada ilk növbədə V.A. Jukovski, A.S. Puşkin, M.Y. Lermontov, L.N.Tolstoyun əsərlərini xatırlamaq lazım gəlir. Məhz onların qələminin nuru ilə bu gün də ucsuz-bucaqsız Rusiyanın hər bir guşəsində Qafqazın ətirli koloritinin xoş rayihəsi duyulmaqdadır. Yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz şairlərin “kiçik” müasiri ədəbiyyatşünas V.Q.Belinski bu barədə: “Qafqaz elə bil bizə estetik istedadların beşiyi, Rus şairlərinin şeir ilahələrinin – ilhamvericisi, onların poetik vətənləri olmaq üçün yaranmışdı”–  deyə yazırdı. Bu həqiqətən də belədir; Rus yazıçılarının böyük bir dəstəsinin həyat yolu vaxtilə “Rusiyanın Şərqi” adlanan Qafqazdan keçməklə XIX əsr Qafqazı Rus şair və nasirlərinin bütöv bir cəbhəsini yenidən yetişdirdi. Qafqazla tanışlıq nəticəsində bu mənada da o zamankı Rusiyanın qarşısında artıq anlaşılmalı və dərk olunması vacib olan qədim və mədəni bir dünya – bəşər sivilizasiyanın xüsusi bir qatı açılırdı.

Yazımıza böyük Rus şairi Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin həyatı və ədəbi fəaliyyəti Qafqazla sıx bağlı olmuşdur sözlərilə başlamışdıq. Sözə qüvvət, yenə onu da deyə bilərik ki, müəyyən mənada Puşkini bu “dəstənin” öncüllərindən saymaq olar. Rus poeziyasında ilk dəfə Qafqaz mövzusunu “kəşf edən” məhz Puşkin olmuşdur. Qafqaz Puşkini çoxdan, onun yeniyetməlik illərindən cəlb edir, hələ bərkiməmiş kövrək qəlbini bir ahənrüba kimi özünə çəkidi; oxucularımızın marağına o da səbəb ola bilər ki, heç də Qafqazlılardan da az temperamentli olmayan bu “dəli-dolu” şair hələ 1819-cu ildə dostu Aleksandr Turgenevlə bu diyara getməyə cəhd göstərmişdi. Turgenevin hər ikisinin ürək dostu olan Pyotr Vyazemskiyə yazdığı məktub da bunu təsdiq edir. Təbii ki, bu məsələ, yəni Puşkinin ədəbi fəaliyyətində Qafqaz mövzusu Puşkinşünas-təqiqatçıların diqqətini hələ çox-çox əvvəllərdən cəlb etmişdi. Bu mövzu ətrafında L.P. Semenevin, İ.K. Yenikolopov, K.V. Ayvazyan, K.Q. Çernı və s. araşdırmaları ilə bir sırada azərbaycanlı tədqiqatçılardan Mikayıl Rəfili, Şıxəli Qurbanov, Aqil Hacıyevin araşdırmalarını qeyd etmək məqsədə müvafiqdir. Lakin aradan ötən illər bu məsələnin təzədən ortaya gətirilməsini, bu günün tələbləri əsasında yeni demokratik şəraitin verdiyi imkanlara görə tədqiqini vacib edir.

Qafqaz səfərləri Puşkinin ədəbi fəaliyyətində geniş üfüqlər açdı; şair bu əsrarəngiz və qədim diyarın özü kimi maraqlı və cazibədar mövzularını kitablar əsasında və ya başqalarından eşitdiyi hekayətlər üzrə deyil, bu yerlərə səyahəti zamanı öz şəxsi təəssüratları nəticəsində qazanmışdı. Sonralar ədəbiyyatşünas Belinski bu münasibətlə yazırdı: Puşkinin “yüngül əli ilə” Qafqaz ruslardan ötrü təkcə geniş və hüdudsuz təxəyyül məskəni deyil, həm də coşqun həyat qaynayan azad xəyallar ölkəsi, tükənməz poeziyadan ötrü arzularda bəslənən bir yer oldu. Qafqaz Rus poeziyasının beşiyidir; Puşkinin ilham pərisi Rusiyanın bu yerlərlə olan bağlantısını təkcə sözdə deyil, əməldə də müqəddəsləşdirdi.

Puşkinin Qafqazla ilk tanışlığı 1820-ci ildə baş verdi. Bu dövr Qafqaz müharibəsinin nə son illəri, nə də başlanğıc illəri idi.  Bu Qafqaz uğrunda müharibənin bütün gücü ilə qızışdığı dövr, general Yermolovun Qafqazda hakimiyyət illəri idi. Qeyd edək ki, bu illərdə, yəni 20-ci il ərəfəsində Rusiyada siyasi şərait kəskinləşmiş, hərbi nazir Arakçeyevin mövqeyi daha da sərtləşmiş, imperiya daxilində əsil irtica başlamışdı. Ölkədə cərəyan edən azadlıq uğrunda çıxışlar, təhkimçilik hüququ əleyhinə yüksələn həyəcanlar, hökumətin əl atdığı məkrli tədbirlər gənc Puşkinin ədəbi fəaliyyətində dönüş yaratdı. Bu onun siyasi şeirlərini meydana gətirdi: şair “Azadlıq”, “Kənd”, “Ura! Rusiyada köçəri despot hökm sürür…” kimi və bu ruhdakı digər əsərlərində təhkimçi Rusiyanın eyiblərini ifşa edirdi. Bundan ötrü şairi Sibir sürgünü gözləyirdi, lakin saray dairələrinə yaxın nüfuzlu dostlarının xahişi ilə Sibir sürgünü Cənuba “xidməti ezamiyyət”lə əvəz olundu. Yekaterinoslava [keçmiş Koydak; indiki Dnepropetrovsk] göndərilən şair çox keçmir ki, burada xəstələnir və Qafqazın müalicəvi sularında dincəlməyə gedən 1812-ci il Rusiya Vətən müharibəsi qəhrəmanı general Rayevskinin ailəsi ilə Qafqaza yola düşür. İki ay Rayevskilər ailəsi ilə Qafqazda Mineral sularda (əski adı Sultankənd) qalan şairin poetik təfəkkürü bu diyardan aldığı təəssüratlarla güclənib bərkiyir. Az sonra, 1821-ci ildə yazdığı “Ruslan və Lüdmila”nın epiloqunda bu ecazkar diyarla görüşün həyəcanları ifadə olunur: İndi Neva sahillərindən uzaqda Qafqazın məğrur zirvələrini öz önümdə görürəm …Qardaşı Levə vəcdlə yazırdı: Əziz dost, heyfsilənirəm ki, sən mənimlə Qafqaz dağlarının möhtəşəm silsiləsini; onların uzaqdan parlaq şəfəqlər altında hərəkətsiz görünən sehirkar rənglərə çalan xarüqə buludlar qapamış buzlu zirvələrini görmədin; heyfsilənirəm ki, mənimlə beş zirvəli Beştаu, Maşuk, Dəmir dağ, Daş və İlan dağlarının dik təpəsinə qalxmadın…

İndiyədək alışdığı paytaxt həyatından çox fərqli, burada qarşılaşdığı qeyri-adi görüşlər, təəssüratlar, həyəcan oyadan yad, uzaq, amma təbii coğrafi özəlliklər, köçəri həyat yaşamının romantikası, xidməti səfərlər, dərin təəssüratlı gəzintilər; görünməmiş,eşidilməmiş ekzotik profillər, yerli xalqlar, onların dili, danışığı, geyimi, adət-ənənəsi… bunlar Qafqazın öz möhtəşəm görüntüsü tək şairi cəzb edib məşğul etməkdə idi. Odur ki, Puşkinin “Oxuma gözəl, mənə Gürcüstanın qəmli nəğmələrini” şeirinə bəstəkar Mixail Qlinka mahnı bəstələrkən əsərin uğurlu təqdimatı naminə təbiiliyə gedərək Qafqaz xalqlarının elə öz musiqisindən bəhrələnmişdi. Hələ şairin bu mövzuda ilk əsəri olan “Qafqaz əsiri”ndə də gənc çərkəz qızının əsirə oxuduğu şərqilər dağlıların ənənəvi mahnılarından götürülmüşdü.

Digər xalqların həyatına, məişətinə, başlıcası tarixinə birbaşa nüfuzetmə Puşkinin bir sənətkar kimi özünəməxsus keyfiyyətlərindən sayılmaqdadır. Bu diyara həsr etdiyi, hətta ilk əsərində “Qafqaz əsiri”ndə belə yerli tarixə ayıq-sayıq münasibət nümayiş etdirir: əsərin epiloqunda qafqazlıların üsyankar əzmini ifadə edən faktdan  general Lazarevin burada öldürülməsindən bəhs edir. General artıq işğal altında olan Gürcüstandan (Şərqi Gürcüstan 1801-ci ildən Rus imperiyası idarəsinə girmişdi) Gürcü çarı Georginin dul xanımını zorla sürgünə göndərmək istərkən bu cəsur qadın tərəfindən xəncərlə öldürülür. Özünün Qafqaza gəlişindən düz 17 il əvvəl baş verən bu hekayəti eşidərək Qafqazlıların azadlıq eşqinin, tükənməz qürur və vüqar hissinin gücünü duyan gənc şair heyrətə düşməyə bilməzdi. İnsaf naminə deyək ki, bunu ilk duyanlardan biri olan Belinski bu ilk əsər (“Qafqaz əsiri”) haqqında yazırdı ki, Qafqazın əzəmətli obrazı, onun hərbiyun əhalisini Rus ədəbiyyatına ilk dəfə Puşkin gətirdi. İndiyədək Rusiyanın silah vasitəsilə tanış olduğu Qafqazı artıq Rus ictimaiyyəti Puşkinin poeması ilə tanımış oldu. Başlanğıcın ilki olan bu işdə Puşkin novator oldu– Qafqazın Kolumbu kimi rus yazıçıları və oxucularından ötrü yeni dünya kəşf etdi. Bu ilk cənub poeması rus ədəbiyyatında bütün bir epoxanı təmsil etdi. “Qafqaz əsiri” hamını yeni mövzu, yeni janr, obraz, üslub, dil xüsusiyyətləri; özünün sehrli azad dünyası, gücü, gözəlliyi ilə heyrətə gətirib əsir etdi” bu təzə mövzular ondan ötrü nabələdliyin, uzaqlığın ifadəsi olmayıb təzə, təmiz ruh verdiyinə görə qəbul olunmalıdır. Sanki şair gözəl bildiyi, daha yaxşı tanıdığı bir tanış aləmin real mənzərəsini yaratmağa girişir… Puşkindən az sonra Mixail Lermontov [1828]da, daha illər keçmiş Lev Tolstoy [1872] da eyni mövzuya eyni adlı əsər həsr etdilər. Bu fakt Puşkinin böyüklüyünü göstərməklə bərabər mövzunun  Qafqazın özünün güclü təsir qüvvəsindən doğmuşdu…

Doqquz il keçir, şair yenə Qafqazdadır; bu gəliş onun bu ecazkar diyarla daha geniş və dərindən tanışlığı demək idi; budur, Ərzurumdan dönərkən 1 avqustda o, artıq Tiflisdədir, bir neçə gün burada qonaq qalıb, yalnız avqustun 6-da onu tərk edəcəkdir. Həmin günlərdə “Tiflisski vedomosti”də qəzetin redaktoru Şərqi mövzuların aludəçisi olaraq tanıdığımız Pavel Senkovski yazırdı: “Sənətsevərlər indi Puşkindən gözəl töhfələr gözləməkdədir. Şübhəsiz, Puşkin dühası Qafqaz ölkələri haqqında xatirələrdən coşaraq ədəbiyyatımızı bəzəyəcəkdir”. Bu həqiqətən belə oldu; Ərzuruma, Qarsa qədər çəkən ikinci səfəri nəticəsində şairin Qafqaz təəssüratları daha da zənginləşmiş, bərkimiş oldu. Artıq rus oxucusunu əsir edən “Qafqaz əsiri” çoxdan yazılmış; ikinci gəlişindən sonra isə “Qafqaz”, “Kalmık qızına”, “Kazbekdə bir monastır”, “Hafizdən”, “Uçqun”, “Dağların arası ilə Terek axıb gedir”, “Xeyir-dualı günümüz, saatımız”, “Oxuma gözəl…”, “Müdhiş və darıxdırıcı”, “Heybətli qayaların yarğanı”, “Dəlibaş”, “Gürcüstan təpələrinə qaranlıqlar çökmüş”, “Ərzuruma səyahət” ….hamısı yüksək poetik səviyyədə, daha böyük cəsarətlə tərənnüm olunaraq oxucuya çatdırılmışdır. Qafqaz mövzulu bu əsərlər siyahısına şairin güclü təəssüratlarının əks olunduğu çoxlu sayda məktublarını da əlavə etmək lazımdır. Belə olan halda ədibin bir çox digər əsərlərində bu diyarın gözə çarpacaq dərəcədə hiss olunan poetik vəsfi faktlarını nəzərə alsaq, o zaman bu təsir dairəsinin tam miqyası barədə düzgün nəticələr əldə etmiş olarıq. Şair sonralar yazdığı “Yevgeni Onegin” poemasında [1830] da Qafqaza üz tutub, xatirələrə dalır. Poemanın son parçalarında peşiman, pəjmürdə hal Oneginin gəzərgi həyatını dərvişsayağı Şərqi sərgərdanlıq tərzində təqdim edir. Şübhəsiz, bu təcrübənin qazanılmasında şairin Ərzuruma səfəri zamanı geniş panoramalarda onu əhatəyə alan yol təəssüratlarının rolu böyük olmuşdu. İlk baxışdan Qafqaz mövzusundan çox uzaq görünən “Tazit” poeması və “Daha da uzağa getdik”, “Mən özümə abidə qoydum”, “Quran”a nəzirə” şeirlərində təkrar bu sehirli diyara dönüb qayıdır. Beləliklə, Qafqaz onun qısa ömrünə sığışmayan böyük yaradıcılığının bitib-tükənməyən mövzusuna çevrildi. Diqqətə çatdırmalıyıq ki, Qafqaza ilk gəlişində onu vəcdə gətirən və coşqun ilhamına bir vasitə olan bu ölkə onun üçün düşüncə mənbəyi, fikirlərini bir ahənrüba tək özünə çəkən bir müşahidə və araşdırma obyekti idi. İkinci səfərində isə onu Qafqazda gedən müharibə, general Paskeviçin komandanlığı altında rus ordusunun bu hüdudları da keçərək Türkiyə ərazisinə daxil olması hadisələri qarşılayır. Şairin Qafqaz təssüratlarına bir təbii nisgil də əlavə olunmaqla həmin hisslərin daha təsirli olmasına yol açmışdır. İlk səfərində gördükləri ilə indikilər arasında, əsaslı fərqlər, hətta gözəçarpan komfort əlamətləri belə, onda əvvəlki Qafqazın təbii, bakir və bununla əbədi gözəlliklərinə qarşı bir həsrət oyadır. Bu mənada şairin bu diyar haqqında yazdığı şeirlər içərisində başlıca yer tutan məşhur “Qafqaz” əsərində o, təkcə bu ölkənin gözəlliklərini, onu əsir edən füsunkar təbiət mənzərələrini vəsf etməklə qalmır. Bunlarla onun əsrarəngiz təbiətini, sehrkar relyef biçimlərini, dağ landşaftının möcüzəvi bədii, lakin çox dəqiq tərənnümünü verir. Qafqaza  – bu sehrkar diyara aid hər şey onun gözləri önündə bir seyrçinin gözü önündə açıla biləcəyi miqyasda mövcuddur:

Qafqaz altımdadır, ən müdhiş olan zirvədə mən,

Tutmuşam tək uçurum, qarlı dağ üstündə qərar.

Qaraquş uçmağa qalxarsa uzaq bir təpədən

Nə qədər yüksək uçarsa, yenə dövrəmdə uçar…

Şairin Hərbi Gürcüstan yolunda canlı müşahidələri əsasında yazdığı bu şeirdə oxucu sanki Qafqaz dağlarının əbədən qarlı zirvələri, sakit‐sakit köç edən lacivərdi buludları, göyün mavi ənginliklərində qanad çalan qartalları, dağların döşünə qısılmış kəndləri, uçurumların üstündə otlayan qoyun‐quzuları görür, altda dərinlikdə isə çağlayan dəhşətli Terekin, “ov ehtirası ilə çırpınan aslan tək” qorxunc nərələrini, güzgü tək bərq vuran şəffaf Araqvanı duyub dinləyir; qartal uçuşundan bütöv bir diyarı sanki o ucundan bu ucuna seyr edən şairin bu yüksəklikdə eşitdiyi səs isə yalnız və yalnız şəlalələrin, qar uçqunlarının səsi, quşların bayram təranəli cəh-cəhidir. Şair əlvan rənglərlə nəqş olunmuş bu mənzərələrdə bütün Qafqazı oxucuya təqdim edir; sanki bu, bunlar hamısı məğrur Qafqazdır, –deyir. Bunun kimi “Uçqun”, “Kazbekdə bir monastır” şeirlərində Qafqazın sərt təbiəti, nəhəng təsir qüvvəsi, şairin coşqun, emosional hissi-həvəsi, həyəcanı duyulur. Puşkin “Ruslan və Lüdmila” poemasının epiloqunda yenə “Qafqazın məğrur zirvələrini” yada salır; onun bakir və şahanə təbiətini anır. Puşkinin Qafqaza həsr etdiyi şeirləri başdan-başa hər biri ayrılıqda həqiqətən şairin mənzərə lirikası nümunələridir.Təbiət təsvirlərini əslində olduğu kimi əyani verməklə şair bir çox hallarda onları öz fikirlərinin və ovqatının, habelə onu məşğul edən ictimai ideyaların ifadə vasitəsinə çevirə bilirdi. Bundan ötrü o ətraf aləmdən elə təbii hadisələr alıb götürür ki, özlüyündə şairanə təsvir üçün sanballı obyekt olmaqla bərabər həm də ictimai həyatın müəyyən cəhətləri ilə müqayisələr aparmaqdan ötrü də yararlı material olmağa xidmət edirdi. Bir çoxları “Qafqaz” şeirində sətiraltı məna aramışlar; [xüsusən, birinci misra: Qafqaz altımdadır [Кавказ подо мною…] sözlərilə azad Qafqazın artıq əsarət altına düşməsinə işarə olduğunu düşünmüşlər. Lakin bu heç də belə deyildi; bunu başqa dəlillərə ehtiyac duymadan da göstərmək olar: şeirin sonunda şair açıqcasına çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinin azad qafqazlı təbiəti ilə tutmadığını göstərirdi. Məhdud qanunların bu azadəliyi sıxmasını, bu hökmlər altında xalqların məğrur ruhunun əzilib inləməsini, yad qüvvələrin onun sərbəstliyinə ağırlıq gətirdiyini çatdırırdı. Təəssüf ki, belə bir sonluq qaralama vərəqlərdə qalmış, şeirlə birlikdə çap olunmamışdır. Qafqaza ayaq basdığı andan bu diyarın zəngin təbiəti qədər də müxtəlif çeşidli əhali tərkibi bu rəngarəng calarda möhtəşəm türk-müsəlman qatının nəzərə çarpacaq dərəcədə üstünlüyü onun diqqətini cəlb edirdi. Tiflisdə Türk hamamından və hamamçıdan vəcdlə danışır; yolboyu üstü möhürlü-tamğalı müsəlman məzarlıqlarından, Peterburqa getməkdə olan səfir heyətindən, artıq Ərzurum altında Qarabağlılardan, Şirvanlılardan bəhs etdiyi yerlər bizə bunu söyləməkdədir. Qafqazın tarixi, təbiəti, insanları [çərkəzlər, osetinlər, türklər, gürcülər, ermənilər, kalmıklar, kazaklar]; ayrı‐ayrı adamlarla görüşü–Hərbi Gürcüstan yolunun tikintisində gördüyü əsir türklər, Azərbaycan şairi Fazil xan Şeyda, Qacarlar şahzadəsi Xosrov Mirzə; şairin Qriboyedovun Tehrandan gətirilən cənazəsi ilə qarşılaşması, tez-tez sərhədlərdən sərhədlərə adlaması, “bir sıra yerli xalqlar, o cümlədən çərkəzlər barədə odlu – alovlu məşhur monoloqu və s. sayaq güclü epizodlarla eyni vaxtda haradasa lap yaxında döyüşlərin getdiyini duyursan” (Aqil Hacyev). Şair Şimali Qafqazda böyük nüfuza malik olan çərkəzlərə ayrıca bir diqqət və maraq nümayiş etdirir: “Çərkəzlər Quran vaizlərinin yaydıqları fanatizmə uymuşdular. Onların arasında Qafqazı rus hakimiyyətinə qarşı ayağa qaldıran, fövqəladə bir insan olan, nəhayət bizim əlimizə keçən və Solovetski monastırında ölən Mənsur fərqlənirdi. Qafqaz özünün xristian missionerlərini gözləyir. [“Ərzuruma səyahət” 1 fəsil] Şairə görə Rusiyanın Qafqaza yiyələnməsi demək olar ki, başa çatıb; odur ki, bu ölkələrin xristianlaşmasına başlamaq vaxtıdır. Puşkinin bu ecazkar diyarla tanışlığının və şairanə duyğularının üzərinə başlamaqda olan, lakin nə zaman bitəcəyi bilinməyən müharibə kölgə salırdı; o nəyə baxmalı idisə də savaş, istila prizmasından onu seyr etməli idi. Belə ki, Puşkinin çərkəzlər haqqında da bir növ planlı, düşünülmüş, eyni zamanda üstüörtülü fikirlərini onun “Ərzuruma səyahət” əsərindəki qeydləri geniş miqyasda təqdim edir: ümid etmək olar ki, Qara dənizin Şərq diyarlarını əldə etməyimizə çərkəzlərin Türkiyə ilə ticarətdən əllərini kəsmək olar; bu onları bizimlə yaxınıaşmağa məcbur edər… Bu məsələlər, şairin narahat polemikaları “Ərzuruma səyahət” əsərində geniş qoyulmuşdur. Məhz bunlara görə də Puşkinin qələmindən çıxan əsəri təkcə müəllifin yaradıcılığında deyil, həm də rus nəsrinin ilk realist nümunəsi saymaq olar. Beş fəsildən ibarət “Ərzuruma səyahət” əsərinin Qafqaz ölkələrindən bəhs edən ilk iki fəsli Qafqaza həsr edilmiş etnoqrafik oçerklərdən ibarətdir. “Odur ki, həqiqətən Qafqaz haqqında Puşkinin realist özəlliyə malik “Ərzuruma səyahət” və “Tazit” əsəri mövzu genişliyinə görə yerli xalqların həyatı, məişəti, adətləri, mədəniyyəti, ətraf aləm, təbiəti haqqında yeni səhifələr açmaqla əsil Qafqaz ensiklopediyası oldu” kimi fikirləri təsdiq etmək lazım gəlir. Heç təsadüfi deyil ki, şair xalqların azad ruhuna, onun müstəqillik amallarına bir qədər yaxınlaşmağa çalışır; məftuni bir həyəcanla bu yerlərin tarixinə və qəhrəmanlıqla dolu keçmişinə işıq tutur, bu tarixlə səsləşən yer adlarına böyük maraq nümayiş etdirir; sonralar “gürcüləşdirilən” və bununla Mtkvari adlandırılan Kür çayından, məğrur və əzəmətli Kazbek dağından, Elbrusdan, coşqun, dar yarğanlarla qısdırılaraq sıxışdırılmış dəli Terekdən vəcdə gəlir… Puşkinin Qafqaz haqqında fikirlərindəki ikili məqama fikir verilməlidir; bunlardan birincisində şair Qafqazla yaxınlaşmanı, yəni Rusiyanın onu öz himayəsinə almasını mühüm və vacib sayır. Fərqli münasibəti ifadə edən digər məqamlar isə şovinist xarakterli çıxışlarıdır. Bu ikili münasibət isə rusların Qafqaz xalqlarına, bu ərazinin türk-müsəlman əhalisinə tarixi münasibətlərini, məqsəd və məramlarındakı ziddiyyətli istiqamətləri ifadə etməkdədir. “Qroza Kafkaza”, “Sfinks”[Yermolov haqqında], “pılkiy Sisiyanov”,“biç Kavkaza”[Kotlyarevski] kimi Qafqazı istila edən generallar barədə epitetlərin görünməsi bu ideya ilə səsləşirdi. Puşkinin Qafqaz haqqındakı düşüncələri çar mütləqiyyətinin müstəmləkə planları olan “Qafqazın fəth edilməsi” siyasətinə uyğun gəlir. Puşkin də müasirləri sayaq, o cümlədən Qriboyedov və dekabristlər, eləcə də Lermontov, hətta çarizmin siyasətinə açıq düşmən mövqeyində dayanan Polejayev kimi Qafqazın Rusiyaya birləşdirilməsi ideyasının tərəfdarı idilər. Şair bununla Qafqaz xalqlarının yalnız güclü dövlət olan Rusiya ilə ittifaqda özünün dinc yaşayışını tapa biləcəyinə, Rus xalqı ilə dostluqda, onun böyük, köklü mədəniyyəti ilə qovuşmada inkişaf yoluna çıxacağına inanırdı. Bir tərəfdən isə istilaçı generalları vəsf edir; bu mənada Qafqazın, habelə Azərbaycanın işğal olunmasında iştirak edən Kotlyarevskini tərənnüm edən misraları çox diqqət çəkicidir:

Ah! Kotlyarevski, Qafqazın qənimi

Qəhrəman! Səni vəsf edirəm mən.

Hara çarpdınsa aman vermədən

Sənin gəlişin qara azar kimi

Qırıb məhv eylədi qəbilələri

Xaraktercə daha humanust olan şair Vyazemski şаirdən bu “istilaçı” nəğməkardan bərk incidi. O Puşkinin ən sadiq dostu idi; buna baxmayaraq bu ürək dostundan ürəyi qırıldı. A.Turgenevə [dekabristə] yazdığı məşhur məktubunda gileylərini dilə gətirirdi: ”Poeziya – cəlladların müttəfiqi ola bilməz…

…Şairin Qafqaz ölkələrinə ilk dəfə gəlişi Yermolovun burada hakimiyyəti illərinə təsadüf edirdi; Puşkin bu diyara qədəm basarkən hakimi-mütləq Yermolovu  Rus çarının canişinini və Qafqazda döyüşən Əlahiddə Qafqaz korpusu komandanını bir qəhrəman kimi mədh edir. Aleksey Petroviç Yermolov Vətən müharibəsinin [1812] əfsanəvi qəhrəmanı, Qafqaz xalqlarınınsa cəlladı kimi bir ad çıxarmışdı [Qafqazda xidmət illəri 1816-1827]. O bu azad diyarı ram etməkdən ötrü bütöv aulları, kəndləri yandırıb yer üzündən silirdi; heç nəyə baxmadan qorxu yaratmaqdan ötrü nəsil başçılarını, Qafqaz ellərinin nüfuzlu kişilərini edam etdirir, dinc əhalini qılıncdan keçirirdi. Şairin onu bir qəhrəman kimi “Təslim ol Qafqaz: Yermolov gəlir” deyə vəsf etməsi tərəqqipərvər rus yazıçılarının böyük bir qismini ondan incik salmışdı. Lakin ikinci gəlişi ağır müharibə çağlarına düşən şair indi başqa cür düşünür. Oryol altında yolundan xeyli kənara çıxıb bu əməkdar sərkərdəni, təqaüddə olan əski generalı ziyarətə gedir, lakin daha o bu görüşdən məmnun deyil. Onu sıxan bu qoca hərbçidə müşahidə etdiyi qeyri-səmimilikdir. “Kabinetinin divarından onun Qafqazdakı hakimiyyəti dövrünü xatırladan şaşka və xəncərlər asılmışdı…”. Şair bunu detalları ilə xatırlatmasa da gözlərimiz önünə Qafqazı dar ağacları, yanğınlar, qırğınlar vasitəsi ilə “ram etmək” istəyən qəddar çar canişini Yermolov gəlir. Lakin şairin istilaçı hərb adamından seçilməyən fikirlərinin, ehtiraslı şovinizminin üzərinə illər ötdükcə soyuq su çilənmişdir. Bu baxımdan fikirlərimizə aydınlıq gətirəcəyini güman etdiyimiz “Ərzuruma səyahət”in nəşrinə daxil edilməyən, əsərin əlyazma variantında saxlanan belə bir epizod da maraqlıdır: şair yolda onu ahənrüba kimi özünə çəkən coşqun Tereki seyr etdiyindən ləngiyir və mühafizəçilərindən bir qədər geri qalır. Ona doğru qaçan saldat şairi tələsdirərək:‐ durmayın, zati-aliləri, öldürərlər… dedikdə şair:

–          Nəyə görə?–

Elə-belə, heç nədən, öldürərlər, vəssalam. Ətraf hamısı düşmənlərdir.

–          Düşmənlərdir? Kimin?

 – Necə yəni, kimin? Bax indi sizə atəş açarlar, onda bilərsiniz kimin düşmənləridir.

 – Deməli onlar mənim, həm də sənin düşmənlərindir?

  –   Zati-aliləri, anlaşılmaz danışırsınız…

Saldata öyrədici məramını açmağın çətinliyini başa düşən Puşkin onun haradan olduğunu xəbər aldıqda o, Ryazandan olduğunu xəbər verir. Onda şair saldata:– Bax, bu dağlılar sənin kəndində olmuşlarmı? Sənin evini yandırmışlarmı? – deyə sorur. Bu xoşagəlməz söhbətin təhlkə saçan məğzinə gəlib çatdıqlarını başa düşən müsahibi ondan uzaqlaşmağa çalışır: Allah bağışlasın, siz elə danışırsınız ki… deyib gedə‐gedə əlavə edir: zati‐aliləri, bizim xidmətimiz belədir…

Bu sətirlərin əsərin nəşri zamanı niyə kənarda qaldığı aydın olur. Çarizmin Qafqazda istilaçılıq müharibəsinin əsil siması bu dialoq vasitəsi ilə açılırdı. “Qafqazın dincliyinə toxunmayın, bu dünyanın cənnətini də Fərat sahillərində aramayın”, deyə ömrünün 8 ilini bu diyarda keçirən rus ordusu zabiti şair Bestujev-Marlinski yəqin bu cənnətin məhz Qafqazda ola biləcəyini nəzərdə tutub yazırdı. `Bu qayğılar böyük və dərin münasibətlər doğurmaqda idi.

Rus ədəbiyyatına ekzotik Qafqaz əsrarəngizliyi ilə dolu mövzular, süjetlər köçürülməyə başlamışdı, deyə neçənci dəfə təkrar etsək də, Qafqaz həqiqətən, bura gələn sənətkarların “Avropalaşan” Rusiyadan, xüsusən coşqun paytaxt həyatından, onun şən əyləncələrindən ayrılaraq uzaqlaşdırılan, tənhalıq arayan, həm də tənhalığa məhkum olunmuş azad ürəklərin duyğularına dirilik gətirir, onların yaradıcılıq fantaziyalarını coşdururdu. Daha çox bədii xarakter daşıyan bu yazılarda hətta mövzular özü xarakterinə görə Şərqli olur, özlərinin kədəri və dərin psixoloji motivləri ilə rus ədəbiyyatının digər nümunələrindən seçilirdi. Şərq hikməti, aforizm, Şərqdən əxz olunan gözəl hisslər: vəfa, etibar, qonaqpərvərlik, səxavət, dostluq… uzaq ölkələrin ərməğanları qədər qiymətli, eyni zamanda maraqlı təsir buraxırdı… Puşkinin dilindəki Rus ədəbi dilində möhkəm mövqeyə malik Türk sözləri ilə bərabər yeni – şairin əsərlərində Qafqaz ölkələrindən əxz etdiyi yerli Türk sözləri: çinar, tanqa, çixir, bairan [bayram], kumıs, kibitka, çadra, amanat, duxan, çurek, şeptala, abaz [abbasi], katır, burduk, papax, burka, kunak, şaşka, naqayka [qamçı “noqay”sözündən], aul, saklya, uzden[başçı], arkan, bulat [polad qılınc mənasında], habelə bu diyarın coğrafiyasını əks etdirən: Kuban, Tatartuba, Terek, Gərgər, Gümrü, Ananur, Qarabağ [Qarabağ atı, Qarabağ şərabı], Bozabdal, Arpaçay, Daryal, Araz, Kür, Beştau, Daryal, Minaret [kənd adı], Kobi, Kazbek, Kaspi, Çatırdağ, Elburus… çox ehtimal ki, Rus oxucuları bu sözləri böyük əksəriyyətlə ilk dəfə Puşkin vasitəsilə eşitdilər. Şair Rus oxucularına bu diyarın indiyədək həmin cəmiyyətdə eşidilməmiş yerli adlarının da mənasını çatdırmaq istəyirdi. Belə ki, Dəryal dərəsinin füsunkar gözəlliklərinə valeh olmaqla yanaşı onun adının da izahına girişir; şair, sözün bir çoxlarının çariça [bəzilərində isə yolkəsən qadın] Darya adından törəndiyini iddia edənlərdən fərqli olaraq bu lüğəvi vahiddə aşkarca görünən, fəqət bilərəkdən görməməzliyə vurulan dər “qapı, darvaza, alaqapı”; yal ”yamac, dağətəyi” sözlərini görür, dağların döşündəki [dağ yalındakı] bu keçidin öz müstəsna relyefi ilə uyarlıq təşkil edən əsil məntiqli mənasını oxucularına çatdırır. Eləcə də bunun kimi Tiflis adının həqiqətən tiflis+qalar sözündən formalaşması barədə şairin yozumları da diqqəti çəkir. Qafqazda Rus hakimiyyətinin ilk çağlarındaca adı dəyişdirilib Vladiqafqaz qoyulan tarixi məntəqənin əski yerli adını işlədir: Biz Vladiqafqaza – dağların ön qapısı olan keçmiş Kapkaya yetişdik. [Ərzuruma səyahət, 1 fəsil] Belə nitq detalları təbiiliyi artırmağa, qorumağa kömək edirdi. Şairin işlətdiyi bu qəbildən olan bütün sözlər ekzotik məqsədlərlə əlaqədar işlədilmişdir. “Çünki başlıcası yerli və milli cizgiləri [siyasi həyat tərzi, məişət həyatı, mərasimləri] ilə bağlı olan ekzotik leksikadan istifadə sırf dil tələbatı ilə deyil, mövzu ilə, nitq şəraiti ilə bağlı olur. Odur ki, ekzotik leksika müxtəlif xalqlara aid etnik anlayışları yaxınlaşdıran linqvistik vasitələr kimi maraq doğurur. Bu əlaqələrin güclənməsi səbəbilə Rus dilində yazılan bədii əsərlərdə bu mühitdən çıxıb yayılmağa başlayan Türk mənşəli sözlərin axınınıı da sürətləndirdi. Qafqazlarla birbaşa münasibət sırasında keçən bu sözlərin tərkibi dərhal ardınca Aleksandr Qriboyedov, Bestujev-Marlinski, Mixail Lermontov, Aleksandr Polejayev, Yakov Polonski, daha sonra Lev Tolstoy, Maksim Qorkinin; XX əsrin başlarından isə Bunin, Bryusov, Balmont, Mayakovski, Yesenin, Pasternak, Aseyevin işlətməyə başladığı Türk sözlərilə daha da zənginləşib artdı. Bunlar Rus ədəbi dilində möhkəm və sabit yeri olan ümumi türkizmlər sırasında ilk çağlarda tamam yeni görünsələr də tədricən Rus oxucularının anladığı və nəhayət ədəbi dilin tərkibində tam vətəndaşlıq hüququ qazanan lüğəvi vahidlərdən oldular. Puşkinin qarşılaşdığı Qafqaz mühiti türkcə ünsiyyət quran bir mühit idi; cəsarətlə demək olar ki, bu zaman Qafqazın ümumanlaşma vasitəsi – Türk dili idi. 1829-cu ilin avqustunda Puşkinlə Tiflisdəki görüşdə iştirak edən Rus ordusu zabiti K.Sabostyanov həmin ziyafət axşamını belə təsvir edir: Тут была зурна и тамаша и лезгинка и заунылая персидская песня и ахало и алаверды и якши ол и … Qafqazla bağlı həyatın, məişətin, xüsusən insanların özünün bütün koloriti, bütün xarakteri ilə verilməsində bu yerli sözlər digər vasitələrdən seçilir. Məhz bir növ şairin bəhrələndiyi Şərqin ənənəvi ədəbi məhəbbət rəmzi olan “gül‐bülbül” mövzusu 1820-ci ildən Rus ədəbiyyatına keçərək Rus məhəbbət lirikasının ayrılmaz hissəsi oldu.

В безмолвии садов, весной, во тьма ночей

Поет над розою восточный соловей…

Puşkinin  müasiri Aleksey Koltsov  “Bülbül” şeirində[1831] yazırdı:

Пленившись розой, соловей

И день и ночь над ней;

Но роза молча песням внемлет,

Невинный сон ее объемлет…

Puşkinin coşqun  lirikası könüllərdə əks səda verdi, ilham çeşmələrini coşdurdu və belə “əks-sədalar” istənilən qədər oldu. Puşkinin şeir qafiyəsinə xan-koran[və ya al-koran]; Vostok-prorok-pesok-skaçok- platok- oqonyek; rozı-slezı; qarem-Edem; qarema-Zarema əlavə olunan qafiyələr tezliklə şairin müasirlərinin şeirlərini də bəzədi. Şairin işlətdiyi “çərkəz gözlü”, “çərkəz qızı” [çerkeşenka] tərkibləri “Qafqaz əsiri” poemasından sonra metaforaya çevrilmişdi və bir çox müasirləri kimi Puşkin özü də bu ifadədən tez-tez istifadə edirdi; zorla uzaqlaşdırıldığı paytaxt həyatından, alışdığı dostlarından ötrü darıxan şair, sürgün olunduğu Kişinyovdan qardaşına yazırdı: “…Mənə çərkəz qızı İstominadan [şairin müasiri rəqqasə – müəll.] yaz ki, onun arxasınca Qafqaz əsiri kimi sürünürdüm”. “Puşkinin “çərkəz qızı” Rus poeziyasında Şərqi gözəlliyin ənənəvi sinoniminə çevrildi və milli mənsubiyyət bildirən bu söz – kamil qadın gözəlliyinin simvolu kimi dərk edildi”. Bunun kimi onun şeirlərində və “Yevgeni Onegin” əsərində“Leyla” adı görünməyə başlayır: От меня вечор Лейла/Равнодушно уходя və ya Я тень зову/Я жду Лейлу və s. məqamlarda Leyla adı sevgili, məşuqə obrazlarını ifadə edir. Bu səfərlərdən sonra Puşkinin dilində Şərq koloriti daşıyan “təravətlidir cənub çöllərinin çiçəkləri tək”, “əzizdir, sevimlidir xoş salam kimi”, “gülərüzlüdir dost baxışları tək” sayaq etnoqrafik məzmunlu ifadələr özünə yer tutur. Şübhə yoxdur ki, Qafqaz diyarının əzəmətli obrazını Rus ədəbiyyatına bir hadisə, bir tapıntı  olaraq qazandıran məhz Puşkin olmuşdur.

Qeyd  etdiyimiz kimi Rus ədəbiyyatında Qafqaz tezliklə yeni mövzular, süjetlər, həm də yeni ilham mənbəyinə çevrildi. Bu diyarın qocaman və rəngarəng çalarlı mədəniyyəti tərəqqipərvər Rus ziyalıları tərəfindən yüksək dərəcədə qəbul olunaraq əxz olunurdu. Bu təzəlik–Rus ədəbiyyatının qədim ənənələrindəki yeniləşmə və yeni məcraya girən siyasi-ictimai münasibətlərin daimiliyində artıq hər zaman özünü büruzə verməkdədir.