Meyxoş Abdullahın povesti

 Nazim Əhmədli, şair-publisist,

“Kırımın sesi qazetəsi”nin Azərbaycan təmsilçisi.

Meyxoş Abdullah               

                           Alagöz…

                                            ( povest)

(Əziz oxucu, əgər sənə görə dünyada həyatdan qiymətli olan heç nə

yoxdursa, onda, bu əsər sənin üçün yazılmayıb…)

       … Payızın son ayı idi. Builki payız yağışlı, yağmurlu gəldiyinə görə, çöllərdə ot-ələf topuğacan qalxmışdı.. Sanki payız yox, yaz fəsliydi. Ucu-bucağı görünməyən çöllükdə mal-qaranın, qoyun-quzunun səhərdən axşamacan ağzını yerdən ayırmadan otlaması adama özgə ləzzət verirdi. Bu mənzərəyə tamaşa etdikcə yadıma, hələ uşaqikən ahıllardan eşitdiyim: -“Dilsiz-ağızsız mal-qaranın da Allahı var” sözləri düşdü. Yəqin, yaşlılar belə deyərkən, Allah-təalanın “dilsiz-ağızsız” yaratdığı heyvanlara payızın bu son ayında bu cür bol ruzi verməsini nəzərdə tutublarmış. Yoxsa, mal-qara da insan deyil ha, baxt-taleyi gətirsin, vəzifəsi, ev-eşiyi olsun. Bu heyvanların elə bolluca ot-ələfi olsa, “Allahlarına şükür edərlər də…”

            Hər gün işdən sonra yorğun-arğın evə dönəndə yolumu mal-qara örüşünün yanından salardım. Bilmirəm, nədənsə yorğun vaxtlarımda iki şeyə tamaşa edəndə dincəlirəm: – yamyaşıl çəmənliyə, bir də axar suya baxanda.

            Bu gün işim az olduğuna görə bir az ertədən çıxmışdım. Dünyanın işlərini götür-qoy edə-edə göy otların üstüylə yeriyirdim. Çəmənlikdə yerimək o qədər rahat, o qədər xoş olur ki, elə bil xalça üzərində gəzirsən.

            Beləcə bir xeyli addımladım. Məndən bir az aralıda, əlli-əlli beş yaşlarında, hündürboylu, arıq bir kişi mal-qara otarırdı. Onu burada əvvəllər də görmüşdüm. Həmişə də, yedəyində qızılı rəngdə olan bir dayça olardı. Qəribə idi, kişi dayçanın noxtasını əlindən buraxmazdı. Elə bil, dayça quş idi, buraxsaydı onu tutmaq mümkün olmayacaqdı.

            Mən kişinin yanına çatanda salam verdim; – “bərəkətli olsun” dedim. O, çönüb salamımı aldı. Sonra məndən papiros istədi. Çıxarıb ona bir papiros verdim, birini də özüm yandırdım. Üz-gözündən yerli adama oxşamırdı, danışığı da başqaydı.

             O, papirosa bir-iki qullab vurduqdan sonra:

            – Görürsən də, qardaş, maşallah, builki payız yaxşı gəlib. Heyvanlar payızda özlərini götürsələr qışda qorxusu olmaz. Heç olmasa, bu dilsiz-ağızsız heyvanlara Allahın rəhmi gəlsin, yazıqdılar, – dedi. Sonra isə dərindən köks ötürdü. Bizimkisə Allahlıqdan keçib, qardaş. Biz özümüz öz əlimizlə evimizi yıxmışıq, buna Allah neyləsin.

            Kişinin birdən-birə söhbətə belə dərindən başlaması, onun dərdli adam olduğuna məndə şübhə yeri qalmadı. Ömrümboyu maraqlı adamlar, qəribə hadisələr arzusunda olduğum üçün, bu yeni tanışımla söhbətə nərdivan qoymaq, onu danışdırmaq məqsədiylə dedim:

            –  Qardaş, deyəsən biz tərəflərdən deyilsən?!

            Kişi gözlərini qıyıb papirosundan dərin bir qullab aldı. Sonra papirosun tüstüsünü burnunun dəliklərindən elə məharətlə fısqırtdı ki, elə bil özünü mənə göstərib, demək istəyirdi: – “Sən də belə edə bilərsənmi?!”

            – Hə, buralı deyiləm, – dedi.  Baxt-taeyi qara gəlmiş Qarabağ tərəfdən, Kəlbəcərdənəm. Qaçqın düşəni, bir müddət Bakıda oğlumun yanında yaşadım. Sonra gördüm ki, yox, ömrüboyu dağda-dərədə gəzib dolaşan adamın quru asfalt üstündə nə ölümü var? Bura mənim yerim deyil, mən belə şeylərə öyrəşməmişəm. Bir gün oğluma dedim ki, əgər ölümümü istəmirsənsə, mənə rayonların birində yer tap, qoy bir-iki baş mal-qara saxlayım, başımı onlarla qatım.

            Oğlumun sizin rayonda bir tələbə yoldaşı vardı. Məni gətirdi onun yanına. Sağ olsun, bizi yaxşı qarşıladı. Bir müddət məni evində qonaq da saxladı. Sonra narahat olduğumu görüb, hökumət evlərinin birində mənim üçün mənzil almaq istədi. Razı olmadım. Ondan xahiş etdim ki, məni kəndlərin birində yerləşdirsin, mal-qara saxlamaq istəyirəm. O da sözümü yerə salmayıb, məni Qoşatəpə kəndinə gətirdi və ailəsiylə Rusiyada yaşayan bir adamın boş qalmış evində yerləşdirdi. Elə o gündən burada yaşayıram. Beş-altı baş qoyun, bir baş da inək aldım. Elə işim-gücüm heyvanları qabağıma qatıb otarmaqdır. Heyləyim, birtəhər başımı girələyirəm də, Əzrayıl gələnəcən.

            O, danışdıqca tük basmış sir-sifətinə, həsrət dolu gözlərinə baxıram. Nələr oxunmur o donuq baxışlardan. Yurd-yuvasından didərgin düşmüş bu insanın gözlərinə baxmaq, adama nə qədər çətin gəlir. Təkcə bu idimi?! Yox! Rastlaşdığımız yüzlərlə, minlərlə qaçqın insanın gözlərindən dərdlərini oxumaq olurdu. Onlar yuvalarından perik düşmüş quşlara bənzəyirlər. Hər sözdən, hər baxışdan diksinirlər.

            Söhbət zamanı adamın gözlərinin içinə baxmağa ehtiyyat edirlər, utanırlar elə bil. Bəlkə də fikirləşirlər ki, yurd-yuvalarını qoyub qaçdıqlarına görə, kimsə onları söyəcək, danlayacaq. Fikirləşirsən, axı, bu biçarələrin nə günahları var?! Torpağı satan, Vətən satan kənarda qalıb, ona gözünüstə qaşın var deyən yoxdur, amma əldən gedən əlsiz-ayaqsızlardır.

            Bayaqdan kişi söhbət etdikcə, ipini əlində tutduğu qızılı rəngli dayça ayağını bir addım da olsun kənara qoymur, elə sahibinin yan-yörəsində hərlənirdi. Arabir də uzunsov, nazik başını kişinin qoltuğuna soxub, fınxırırdı. Kişi də bundan xoşlanan kimi olur, əlini sırıqlısının cibinə salıb, oradan bir az arpa çıxarıb ovcunda tutur və onu yedizdirirdi. Dayçanı belə əzizləməsini görüb dedim:

            – Yaxşı heyvandır, amma çox balacadır. Bir az böyüyünü alsaydın yenə ayaqlarını yerdən götürərdi.

            Mənim bu sözlərimdən sonra kişi bir ah çəkdi. Doğrusu, onun ahı elə dərindən oldu ki, bu sözləri dediyimə peşiman oldum. Dönüb onun gözlərinin içinə baxdım. Bu nədir, deyəsən, o, ağlayırdı.      Özümü itirdim. Fikirləşdim ki, axı ona nə dedim ki, o belə kövrəldi? Bayaqdan ev-eşiyindən, qaçqın həyatının dözülməzliyindən danışarkən özünü toxtaq tutan bu kişiyə nə oldu ki, birdən-birə bu hala düşdü?

            Mənim məyus olduğumu hiss etdiyindən, özünü ələ alıb zorla gülümsəməyə çalışdı.

            – Bilirsən, qardaş, sən mənim yaralarımın qaysağını qopartdın. Bu neçə ili mənim başıma dəhşətli hadisələr gəlibdir. Danışmaqla qurtaran deyil. Amma qanını qaraltmaq istəmirəm.

            Ürəyimə danmışdı ki, bu kişidən nə isə maraqlı bir şey eşidəcəyəm. Odur ki, zarafatla dedim:

            – Əşi, gəl oxunu atıb, yayını gizlətmə, sözünü de. Qanımın qaralmağına gəlincə, narahat olma, indi bütün millətin qanı qaradır.

            Bu sözlərimdən sonra çiyninə saldığı sırıqlısını götürüb göy otların üstünə sərdi və  mənə oturmağı təklif etdi. Özü isə dayçanın qıçlarını çəpçidar edib yanımda əyləşdi. Yerini rahatlayıb söhbətə başladı:

             – Nə deyim, qardaş, mən Kəlbəcərdənəm. Bilmirəm, o tərəflərdə olmusan, ya yox, oralar özgə aləmdir. Dünyanın hansı nemətini axtarsaydın, orda tapardın. Dağı, dərəsi, gülü, çiçəyi adama gəl-gəl deyirdi. Allahın orada yaratdığı hər şey insana məlhəmdi. Ot-ələfindən xəstəyə, azarlıya min cür dərman hazırlamaq olurdu. Qışı qış, yayı da ki, yay idı. O cənnət deyirlər ha, vallahi elə oraydı.  Hərənin qapısında bir sürü mal-qarası vardı. Dolanışığımız, geyim-kecimimiz yaxşıydı. Mən özüm qoyun fermasında baş çoban idim. Bilirsən də bu nə deməkdir? Ev-eşiyimdəki, nə deyim, biri-birinə deyərlər e, top vursan dağılmazdı. Günüm çöldə-bayırda keçərdi. Canımdakı, buz baltası kimiydi. Xəstəlik-zad nədir bilməzdim. Qışın oğlan çağında, bir də gördün ürəyimdən soyuq su içmək keçdi. Pa, Allah- təala suydu da vermişdi.  Hər qayanın, hər daşın altında gözyaşı kimi bir bulaq qaynayırdı. Dizlərimi atardım yerə, o bal kimi şirin, bumbuz soyuq sudan  doyunca içərdim. Nə isə, danışılası dərd deyil e… ağrın alım.

            Uşaqlarım da çox deyildi: – Allah mənə bircə oğul qismət eləmişdi. Həyat yoldaşım xəstə olduğuna görə, daha uşağımız olmurdu. Bir də Alagöz adında bir atım vardı. Sənə at deyirəm e… Qaçanda quş quşluğuyla elə səkəmməzdi. Bir yorğası vardı ki, adamı belində yuxu aparırdı. Elə azca yüyənini tərpədən kimi yerindən götürülərdi. Yalan olmasın, damağındakı papirosu yandırın saatı, səni mənzilbaşına çatdırardı. O boyda Kəlbəcərin bütün yaylaqlarını Alagözlə qarış-qarış gəzmişəm. Sol budunun üstündə “H” hərfi damğalatdırmışdım. Öz adımın baş hərfiydi.

             Bunu deyəndə o, başını yelləyib, əlini dizinə şırpdı və:

            – Görürsən, – dedi, – heç tanış da olmamışıq. Mənim adım Həsəndir, – o, əlini mənə uzatdı. Mən də onun əlini sıxıb, – mənimki də Səlimdir, – dedim.

            – Hə, ona görə atı damğalatdırmışdım ki, o tərəflərdə hamının gözü bu atdaydı. Qorxurdum ki, oğurlayıb, eləllər.

            – Qardaş, Alagöz adam kimi dil bilirdi. Bircə dəfə adını tutsaydım, harda olsaydı, bir də gördün ildırım kimi özünü yetirdi mənə. O kişnəyəndə dağa-daşa səs düşərdi, adam səksənirdi onun  səsindən. Belinə qalxanda elə bilərdim ki, bütün dünyanı mənə veriblər, dərd-sərim unudulardı. Bircə an da olsun Alagözsüz qala bilmirdim, xeyir şərə də onun belində gedərdim, inan mənə.

            Həsən kişi bu yerdə bir azca söhbətinə ara verdi. Nədənsə, onun əhvalı tamam dəyişdi, güclə nəfəs almağa başladı. Bir neçə dəfə udqundu. Elə bil, deyəcəyi sözlər boğazında ilişib qalmışdı. Ha udqunsa da, sözləri ağzından çıxara bilmirdi, gözləri yaşarmışdı. Bir azdan xırıltılı səslə dedi:

            – Bilirsən, qardaş, Kəlbəcərin ermənilərin əlinə keçməsi bizim belimizi qırdı. Heç bilirsən Kəlbəcərdə nələr vardı? Kəlbəcər elə belə yer deyildi, çox varlı-karlı yerdi. Təkcə mənim qapımda beş yüzdən artıq qoyun-quzu, əlliyə yaxın iribuynuzlu heyvan vardı. Xalça-palazı saymaqla qurtaran deyildi. Hamısı da qaldı erməniyə. Yatsaydım, yuxuma da girməzdi ki, Kəlbəcəri düşmənə verərlər. Oranın dağ-dərəsi, sıldırım qayaları, özü bir səngərdi düşmənə. Bizə kömək eləyən olmadı, bizi düşmənin qabağında əliyalın qoyan özümüzünkülər oldu. Yanıram e, qardaş, yanıram, tüstüm təpəmdən çıxır. Kömək edən olmadı kəbəcərlilərə. Hərə ağzına gələni danışdı, işə gələndə isə tülkü kimi quyruqlarını qısıb aradan çıxdılar. Köməkləri görüm təpələrinə dəysin, barı, əl-ayağa dolaşmayaydılar, qoyaydılar biz başıdaşlılar özümüzə bir gün ağlayaq. Vallah, daşla, kəsəklə o düşmənlərin qabağına durardıq. Hanı, harda qaldı Kəlbəcərin gur-gur guruldayan vaxtlarında Bakıdan, Şəkidən tökülüşüb gələn, hər çeşmənin başında bir erkək asdırıb kabab çəkənlər?! Hanı, televizorda ağzı köpüklənə-köpüklənə, “mənəm-mənəm” deyən dil pəhləvanları? Harda qaldılar? Ay evi dağılmışlar, bu xalqın evini dağıdıb, niyə balalarını düzdə qoydunuz, hə?!

            Qardaş, Kəlbəcərin  ağır vaxtlarında, o böyük-böyük adamlar, siçan kimi kiçilib dəlmə-deşiyə girdilər. Bir dəstə adam gəlmişdi, bax, bu kor olmuş öz gözlərimlə gördüm, camaatı qorxudurdular ki, tez olun, çıxın, qaçın, ermənilər sizi xocalılardan da beş-betər edəcəklər. Daş düşdü bizim də başımıza, hər yoldan ötən köpəyoğlunun sözünə inanıb oradan çıxdıq.

             Həsən kişi darıxdı. Məndən bir papiros yandırmağı xahiş etdi. Papirosu alıb sümürdü. Elə bil acığını ondan çıxmaq istəyirdi.

            – Kəlbəcərə ermənilər hücum edəndə əhalini vertalyotlarla daşıyırdılar, – Həsən kişi danışmağa başladı. Çünki oradan çıxmağa başqa yol yox idi. Ağır xəstə olan həyat yoldaşımı çıxarmaq mümkün olmadı. O, yataq xəstəsi olduğundan, hay-küydən qorxaraq keçindi. Bədbəxtin qızını heç torpağa da tapşıra bilmədim, elə evin içində, – yataqdaca qaldı. Mən onun yanında olduğumdan fermadan xeyli aralanmışdım. Həmin vaxt Alagözü fermada bağlamışdım. Ferma da kənddən xeyli aralıda idi. Can şirin şeymiş, qardaş, mən onda bildim. Hər kəs öz hayındaydı. Hara gəldi qaçırdı. Aləm dəymişdi bir-birinə, it yiyəsini tanımırdı.  Mən, elə bil yuxudaydım, ayıldım. Yadıma Alagöz düşdü. Bilirdim ki, bu cəhənnəm odundan onu qurtara bilməyəcəyəm. Dedim, heç olmasa heyvanı açım buraxım, yazıqdı.         Ona görə də, fermaya tərəf qaçdım. Oraya az qalmış, gördüklərimdən dəhşətə gəldim. Fermanı tamam yandırıb, kül etmişdilər. Ətrafda çoxlu heyvan ölüsü düşüb, qalmışdı. Ermənilərin hərbi texnikası, artıq, fermadan aşağıya doğru, kəndə tərəf gəlirdi.

            Alagöz gözümə dəymirdi. Onun öldü-qaldısından bir xəbər yox idi. Geriyə boylananda gördüm ki, artıq, bizim kənd də ermənilərin əlindədir. Alışıb, yanan evlərin tüstüsü göyə qalxırdı. Elə bil orada böyük bir tonqal qalamışdılar, hər yan od-alov içərisindəydi.

            Mən əsir düşməmək üçün dərəaşağı qaçırdım. Yan-yörəmdə mərmilər partladığından, az qalırdı ki, qulaqlarım tutulsun. Hara qaçdığımı heç özüm də bilmirdim, amma qaçırdım. Tələsdiyimdən başımdakı papağımı da salıb itirdim…

            Qarşıdakı çayın kənarında bir neçə vertalyot vardı. Camaatı onlara doluşdururdular. Güc-bəla özümü ora çatdırdım. Taqətim kəsildiyindən, addım ata bilmirdim. Bizimkilərdən iki nəfər qolumdan yapışıb məni vertalyota mindirdi. İçəridə adamlar ət-ətə dayanmışdılar. Özündən gedən, qışqıran, qorxusundan bir-birinə sarılıb ağlayanları görəndə, adamın tükləri biz-biz dururdu. İllah ki, o yerdə arvad-uşaq ola.

            Bir azdan vertalyot havaya qalxdı. Mən pəncərəyə tərəf sıxışdırıldığımdan aşağını əliçi kimi, apaydın görürdüm. Torpaqdan ayrıldıqca ürəyim sıxılırdı, elə bil, əti dırnaqdan ayırırdılar. Köklü-köməcli ağacı yerindən qopararsan e, xartıltısı aləmə düşər, bax, elə xartıldayırdı ürəyim, qardaş. Bə, nə bilmişdin, qarış-qarış gəzdiyin bu yerlərdən ayrılmaq, buna ayrılıq da deməzlər; – qaçmaq, özü də hər şeyini; – malını, dövlətini, namusunu qoyub qaçmaq mənə ölümdən daha ağır gəlirdi. Hirsimdən başımı vertalyotun pəncərəsinə çırpırdım. Sağ qaldığıma görə özümü lənətləyirdim. Axı, hara gedirsən, a bədbəxt oğlu, – deyirdim, töküblər orda səninçün. Minbir əziyyətlə, diş-dırnaqla tikdiyim ev-eşiyimin bircə anın içində külə döndüyünü, ömrünü-gününü mənim yolumda əridən həyat yoldaşımı, vaxtsız rəhmətə gedən ata-anamın qəbirlərini və canımdan artıq bildiyim Alagöz atımı fikirləşəndə özümü saxlaya bilməyib hönkür-hönkür ağladım. Düşündüm ki, bunlarsız mən nə üçün yaşayıram?! Bundan sonra mən, axı, kimə lazımam?! Bircə oğlum Əhmədi yadıma salanda, ürəyim azca sakitləşirdi. Nə yaxşı ki, ona beş-altı il bundan qabaq Bakıda ev almışdım, evləndirib ailə-uşaq sahibi etmişdim.

            Vertalyotdan yerə dördgözlü baxırdım. Baxırdım ki, bəlkə Alagöz atımı gördüm.  Əgər sağ qalmışdısa, yəqin ki, o da indi məni axtarırdı…       

          O mənim kimi olmazdı, çox vəfalıydı. Alagöz məni heç vaxt darda qoyub qaçmazdı. Kaş, biz insanlar da, o dilsiz-ağızsız heyvanlar kimi bir-birimizə vəfalı, sadiq ola biləydik.

            – Sənə Alagöz atımdan bir əhvalat danışım, qardaş, başağrısı olmasın, gör o at necə at idi.

            Bir dəfə bərk xəstələnmişdim, yataqdan qalxmağa taqətim yox idi. Mal-qaraya da qonşumuz qulluq edirdi. Dedim də, həyat yoldaşım həmişə xəstə olardı. Bir gün qonşim mənə dedi ki, ay Həsən, bilmirəm nə olubsa, Alagöz bir çəngə də olsun belə ot-ələf yemir, deyəsən o da sənin kimi naxoşlayıbdır.

            Güc-bəla ilə yerimdən qalxıb onunla bərabər tövləyə getdim. At məni görən kimi nə oyun çıxartdı, bir öz gözlərinlə görsəydin. Başını qoyun-qoltuğuma soxub, məni imsiləyirdi. İlahi ki, onun gözlərindəki yaşı görəndə, özümü saxlaya bilməyib, boynunu qucaqladım.

             Axurundakı ot-ələfi özüm yerbəyer edəndən sonra, Alagöz yemini yeməyə başladı. Qonşum bunu görəndə, əlini əlinə vurub: – Pa, atonan, day, mənim bu ata sözüm yoxdur! – dedi.

            O, belə at idi, qardaş. Mən isə onu od-alovun içində qoyub, öz canımı götürüb qaçdım, Özü də yerlə də yox, göylə qaçırdım. Bu torpağın nemətini ye, suyunu iç, kefini çək, ara qarışan kimi də tüpür dabanına, asta qaçan namərdir,  deyib çıx aradan. Ay nankor insan, ona görədir də həmişə başımız dərddədir.

            – Hə, qardaş, başına dönüm, bizi gətirib tökdülər Bakıya. Oradan gəldim oğlumun evinə. Özü evdə yox idi, gəlinim dedi ki, dünəndən evdən çıxandı. Kəlbəcərin işğal olduğunu biləndə dəli olmuşdu, bir dəqiqə də olsun evdə qala bilmədi.

            – Bəs hara getdi? – gəlinimdən soruşdum.

            – Nə bilim çıxanda dedi ki, gedim görüm bizimkilərdən nə xəbər var?

            Axşamacan onun yolunu gözlədik. Bu vaxta qədər gəlinimlə dərdləşib, sızlaşdıq. Gecə yarıdan keçmişdi ki, oğlum gəlib çıxdı. Məni sağ və salamat görəndə sevindi. Qucaqlaşıb ağlaşdıq. Anasını soruşdu.

            – Ata, anam hardadır! – dedi.

            – Ananı evdə qoyub gəlmişəm, bala! Səndən nə gizlədim, xəstəydi. Bir saatın içində aləm dəydi bir-birinə. Yazıq arvadın qorxudan, elə yataqdaca bağrı çatladı. Gətirə bilmədim ananı, oğlum, – dedim.

             Bu sözləri deyəndə anladım ki, ölmək mənim üçün nə yaxşı iş olardı belə vaxtda. Oğlumun: – “Anam hardadır bəs?!” sualına cavab vermək üçün mən nə qədər əzab çəkirdim. Amma düşündüm ki, mən də başqaları kimi ölüb, o yerlərdə qalsaydım, yəqin indi oğlum özgələrindən soruşacaqdı: – “Atam hardadı bəs?” Onda,  mən də  nə qədər əziz olacaqdın onun üçün, elə anası kimi.

            İndi o, deməsə də, mənə qarşı ürəyindən nələr keçirdi, onu bir olan Allah bilirdi. Onu qınamıran, adamdan soruşarlar da: – “Bəs, sən necə oldu salamat çıxdın? Sən niyə ölmədin?”

        Bəlkə də, o, anasının ölümünün, Kəlbəcərin düşmənə verilməsinin bütün günahını məndə görürdü. Hələ, Alagöz barədə bir şey soruşmadı, axı, oğlum o atı çox istəyirdi.

            Hara çatacaq, o gecəni oğlumla elə bir halda keçirtdik ki, Allah heç tarı bəndəsinə beləsini göstərməsin.

            Beş-on gün evdən bayıra çıxmadım. Utanırdım camaatın üzünə baxmağa. Elə bilirdim ki, hamı məni söyəcək, vətəni, torpağı qoyub qaçdığıma görə üzümə tüpürəcəklər. Əslinə baxsan, elə mən düşündüyüm kimiydi. Bilirsən, qardaş, adamdan bir şey soruşurlar, özü də dik adamın gözlərinin içinə deyirlər: – “Niyə sağsan, niyə ölməmisən?!” Yenə də deyirəm, insan həyatında elə anlar olur ki, ölmək yaşamaqdan min dəfə şərəflidir! Oğul tanıyırdım ki, döyüşlər başlananı bir dəfə də olsun, ev üzü görmədi, yağışın, qarın altında düşmənlə göz-gözə dayandı, odun-alovun içindən keçdi, bəxt-taleyi gətirdi ölmədi. İndi ondan da soruşurlar: – “Niyə ölmədin!!!”

            Bilirsən bunlar niyə görədir? Ona görədir ki, torpaq, vətən əldən getdi, biz məğlub olduq. Deyirlər, qaliblər mühakimə olunmurlar!”- haqq sözdür. Yurd-yuvasını qoyub qaçanları söyərlər də, lap güllələyərlər də… Bəs necə, məğlub olanın nəyindən danışacaqlar?

            Şəhərdə hamı bizə tərs-tərs baxırdı. Niyə də baxmasınlar, mən Kəlbəcərli ola-ola Bakının ortasında yaşayım, bakılı, şəkli, ağcəbədili də gedib Qarabağ uğrunda, Kəlbəcər uğrunda vuruşsun, şəhid olsun… Belə də iş olar?!

             Ağır olsa da həyat davam edirdi. Oğlum da yavaş-yavaş anasızlığa öyrəşirdi. Deyirlər, torpağın üzü soyuq olur, axı.

            Oğlum anasının necə öldüyünü görmədiyi üçün, o da başqaları kimi, bunu unutmalıydı. Torpağın soyuq üzüylə barışmalıydı.. Amma, mən bədbəxt oğlununsa, unuda bilmədiyim çox dərdlərim vardı. Oğlumdan fərqli olaraq, mən həyat yoldaşımı unuda bilmirdim. Ona görə yox ki, o, mənim ömür-gün yoldaşım idı, mənimlə bərabər çox əziyyət çəkmişdi? Yox!.. Mən ona görə onu unuda bilmirdim ki, ölənləri qalanların yaddaşından çıxaran qara torpaqdı. Mən isə oğlumun anasını soyuq torpağın altına yox, isti yorğan-döşək içində qoyub qaçmışdım, qardaş. Onun bədəni də, ruhu da soyumamışdı. O, bədənin, ruhun od-alovuydu məni yandırıb-yaxan. Soyuda bilmirdim, sakitləşdirə bilmirdim özümü, korun-korun yanırdım!

            Həyat yoldaşımın ölümü də, torpaqların işğal olunması da, gözlərimin qarşısında oldu. Nə qədər ağır da olsa, buna dözürdüm, bilirdim ki, gedən gedibdir. Amma günlər ötdükcə, torpaq dərdi, Alagözün həsrəti yandırıb-yaxırdı məni. Qəribə də olsa, torpaq itkisinə də yavaş-yavaş öyrəşirdim. Çünki, şəhərə çıxanda rastlaşdığım hər on nəfərdən biri, yurd-yuvasından ayrı düşmüş qaçqınlardı. Onların içində çoxlu tanışlarım, dostlarım vardı. Deyir, el ilə gələn dərd yüngül olar. Baxıb görəndə ki, hamı sənin günündədir, bir az ürəyin sakitləşirdi. Düşünürdün ki, ölən təkcə sən deyilsən. Birdə ki, qadan alım, mən müəllim işləmirdim, yüksək vəzifədə deyildim ki, başımdan böyük danışım, iri-iri məsələləri həll edim. Adamlar var e, görürsən öz ailələrinə ağsaqqallıq edə bilmir, amma elə yekə-yekə danışırlar ki, bəs deyirsən alçaq dağları bunlar yaradıbdır. Mən çoban-çoluğun, qoyun-quzunun, atın-ulağın fikrini çəkməliydim də…

            Bir gün oğlum Alagözdən ötrü daıxdığımı görüb, məni Bakıdakı at yarışları keçirilən yerə apardı. Burada özümə azacıq da olsa, toxtaqlıq tapırdım. Saatlarla oturub atlara tamaşa edirdim. Elə kövrəlirdim ki, ta olmayan kimi. Amma, bu atların heç biri Alagözə tay ola bilməzdi, nə yerişdə, nə duruşda, nədə ki, gözəllikdə. Bəzən ona azcıq oxşayan at görəndə, yerimdən qalxar və dəli kimi ata tərəf qaçardım. Mənim bu hərəkətim çox vaxt at sahiblərinin açığına gəlirdi.

            Evə dönəndə oğlum üz-gözümdə gümrahlıqdan çox, yorğunluq görüb soruşardı:

            – Atacan, niyə darıxırsan? Daha bəsdir də bu qədər özünü üzdün. Atlara baxanda ürəyin sakitləşmədimi?

            – Oğlum, ağrın ürəyimə, – deyərdim. – O atlara baxanda Alagöz bir az da bərk yadıma düşür. İkincisi də, o atlar Alagözün yanında dayça-doluqdan başqa bir şey deyillər. Daha bir də o tərəflərə getməyəcəyəm. Yox, daha bəsdir, bu hala dözməyə taqətim qalmayıb.

            Bir müddət yenə də evdən bayıra çıxmadım. İstəyirdim ki, hər şeyi unudum, torpaq itkisini də, əzizlərimin nisgilini də, lap elə Alagözün yoxa çıxmasını da… Amma bacarmırdım. Nə qədər unutmağa çalışsam da, onlar bir az da çox yadıma düşürdü.

            … Həsən kişi yenə də məndən papiros istədi. Mən cibimdən papiros qutusunu çıxarıb ona tərəf uzatdım. Papirosdan bir gilə götürüb qutunu geri qaytarmaq istəyəndə, əlini yavaşca geri itələdim və:

             – Qoy, qalsın, – deim.

            – Əvvəllər çəkən olmamışam. Heç bir dənə də… Zəhləm gedərdi onun tüstüsündən. Təzə-təzə öyrəşirəm, – deyə Həsən kişi dilləndi.

             O, papirosa elə dərin bir qullab vurdu ki, elə bil əvvəllər çəkmədiyi üçün peşiman olmuşdu, indi çəkmədiyi günlərin də əvəzini çıxmaq istəyirdi.

            Həsən kişi papirosun kötüyünü otların arasına basıb əzdi. Sonra üzünü mənə tutub dedi:

            – Qardaş, başağrısı vermirəm ki?! Deyir: – Dərdli deyingən, olar, fikirli yatağan, – haqq sözdür. İndi mən də bayaqdan deyinirəm, birdən sizə xoş gəlməz ha, sözlərim.

            Mən onun ehmalca qoluna toxunub:

            – Xahiş edirəm, danışın, mənim üçün çox maraqlıdır söhbətiniz, – dedim.

            – Hə, qardaş, yaxın-uzaq qohumlardan hər tərəfə səpələnmiş kəlbəcərlilərdən soraqlayırdım Alagözü. Deyirdim, bəlkə görən olub. Neçə dəfələrlə sərhəd bölgəsinə gedib çıxmışdım. Başıma itin oyunu gəlib. Hər dəfə də əliboş qayıdanda, dərdim bir az da artırdı. Bir dəfə oğlum lap təpindi də mənə. Dedi ki, eşidib-biləndən ayıbdır, axı. Bütün millət nə haydadır, sən nə hayda? Ailəsini, ev-eşiyini qoyub gələnlər belə eləmir, gör sən nə oyun çıxarırsan? Camaat atasını, anasını, oğlunu, qızını axtarır, sən isə at axtarırsan.

            Oğlumun bu sözləri yaman mənə toxundu, lap ürəyimin başını qanatdı. Dedim: – Oğul, səni and verirəm, o anovun sərgərdan dolanan ruhuna, bir də mənə belə söz demə. İşin olmasın mənimlə, onsuz da mən ölü kimi bir şeyəm. Elə bil ki, atan yoxdur, o da ölüb, qalıb Kəlbəcərdə. İnsanın ki, illərlə, diş-dırnaqla qurduğu ev-eşik, var-dövlət, yurd-yuva dağıldı, onun yaşamağının bir mənası yoxdur. Allahım haqqı, o çadırdakı adamlara baxanda gündə neçə dəfə ölüb-dirilirəm. Beş-altı otaqlı evlərə sığmayan bir ailə, indi tozlu-torpaqlı xırda bir çadırın küncünə sığınıbdırlar. Ə, Allah kəssin belə yaşamağı, necə kəsib! – deyə Həsən kişi, damarları çıxmış əlini havada yellədi. Sonra söhbətinin ardını danışmağa başladı.

             – Bir dəfə Ağcəbədi bazarında yerlim Xudamla rastlaşdım. Görüşüb, öpüşdükdən sonra, bir-birimizlə hal-əhval tutduq. Xudam elə o vaxtlar, sovet hökumətinin vaxtında alverlə məşğul olardı. Rusiyyətin elə şəhəri yox idi ki, o, orada at oynatmasın. Sovet hökuməti dağılandan sonra da, düşdü xarici ölkələrin canına. Burdan vurub, oradan çıxırdı. Bir dəfə gedib, lap zəncilər yaşayan yerin adı nədi e, hə, Afrikaya çıxmışdı. İranı isə həftəbazarına döndərmişdi. Hər üç-dörd gündənbir oradaydı.

            Soruşanda ki, Xudam indi nə işlə məşğulsan? Üzümə baxıb güldü:

            – Evi dağılmışın oğlu,- dedi, – mən o boyda sovet hökumətinin “mirro-mirro” vaxtında alver edirdim, indi bütün Azərbaycan alverdəykən, məndən soruşursan ki, nə işlə məşğul olursan? Ə, nə işlə məşğul olacam, dədə-baba adətimlə. Bəs, eşitməmisən deyir: – canavar rəngin dəyişər, amma xasiyyətini dəyişməz.

             – Bəs, sən nə edirsən, ay Həsən kişi, Bakıda da mal-qar saxlayırsan?! Axı, sənin yaxşı heyvanların vardı, onlar necə oldu?! – deyə Xudam soruşdu.

            Xudam bu sözləri deyəndə, nədənsə duruxdu. Sonra ikiəlli çiynimdən yapışıb:

            – Ə, Həsən, sənin bir atın vardı ha, nəydi onun adı? Qaragözdü, Alagözdü, nəydi e? Mən onu İranın Təbriz şəhərində gördüm, özü də at yarışında. Cavan qardaşımın itgin göru haqqı, o idi. A kişi, vallah, o idi, görən kimi tanıdım. Necə tanımayaydım, az göpmüşdüm onu?

            Xudamdan bu sözləri eşidəndə bədənimi soyuq tər basdı, ürəyim sıxılmağa başladı. Hiss elədim ki, ayaq üstə dayana bilmirəm. Yavaşca yerə çökdüm.

            Xudam bu halımı görəndə qorxdu:

            – Həsən, nə olub sənə? – dedi.  Bir yerin ağrıyır? Sonra o, əlini-əlinə vurub: – Allah ermənilərin evini yıxsın, bu camaatda ürək qoymayıblar ki!..

            Özümü saxlaya bilməyib ağladım. Mənim ağlamağım Xudamı da kövrəltdi:

            – Ə, niyə ağlayırsan, danış görüm, nə olub, axı?!

            Özümü zorla ələ alıb dedim:

            – Xudam, sən ölənlərüvün göru, nə dedin? Dedin ki, Alagözü görmüsən? Harda, İranda?!

            Xudam məni tərs-tərs süzüb, bir az acıqlı şəkildə:

             – Ə, hə də… Burada nə var ki? Bir il bundan qabaq, Ərdəbil bazarında, rəhmətlik anamın öz əliylə toxuduğu və bacım Atlaza cehiz qoşduğu xalçanı gördüm.Yaxınlaşdım ki, alam. Satan dəyyus elə qiymət oxudu ki, az qaldı ödüm qarışsın. Daşıyıblar, qardaş, Azərbaycanın nəyi var çəkiblər bazara satırlar. Pal-paltardan tutmuş, namusuna kimi… Sən də deyirsən ki, nə bilim at belə gəldi, elə getdi. – At idi də sənin atın. Üstündən on il keçməyib, onbeş il keçməyib, deyəsən tanımadım. Cəmi-cümlətanı üç-dörd il bundan qabaq gördüyüm heyvandı da. Onu da tanımayacaqdım. Bir də nişan qoymuşdun də onun sol tərəfində.

            Bu sözləri Xudamdan eşidəndə sevincimdən bilmədim ki, nə edim. Ayağa qalxıb onu qucaqladım və üz-gözünü duz  kimi yalamağa başladım. Mənim belə etməyim onu da kövrəltdi.

            – Ay Həsən, yaxı da. Bir məni başa sal görüm nə olub? Olmaya, o atı axtarırsan?!

            Dedim, Xudam başına dönüm, axtarırsan nə sözdür? Bu neçə ili mənin anadan əmdiyim süd burnumdan gəldi ki… De görüm, atı nə vaxt görmüsən?

            – Nə vaxt görmüşəm, deyirsən?! Ə, nə vaxt olacaq, iki-üç ay bundan qabaq. Mənim Təbriz şəhərində Ağazadə familiyalı yaxın dostum yaşayır, onunla getmişdik at yarışına baxmağa, orada gördüm. Yarış da belədir də, bilirsən, atları əvvəlcə tamaşaçıların gözü qabağından keçirirlər. Camaat baxıb bəyəndiyi ata mərc gəlir, yəni pul qoyurlar. Bilirsən orada nə qədər adam olur? Sənin atın yarışda birinci oldu. Vallah, o biri atlar onun heç tozuna da çata bilmədilər.

            Xudamın bu sözlərindən sonra mən arxayın oldum ki, at mənim Alagözümdür. Odur ki, Xudama yalvar-yaxar etdim ki, məni də özüylə bərabər İrana aparsın.

            O bir az fikirləşib dedi:

            – Həsən, ölənlərimizin göruna and olsun, sabah yox, o birisi gün Kitaya gedirəm, orada  bir az malımız ilişib qalıb. Bir aya kimi orada qalacağam. İstəyirsən gözlə, qayıdandan sonra birlikdə gedərik.

            Dedim ki, yox, bir aya səbr edə bilmərəm, mənim bağrım çatlayar. Nəinki, bir ay, heç bir gün də dözə bilmərəm.

            Mənim bu sözlərimdən sonra o, nə fikirləşdisə dedi:

            – Yaxşı, onda belə eləyək, gəl sən get İrana. Mən sənə dostum Ağazadənin ünvanını verərəm, onu axtarıb taparsan. O sənə nə lazımdır kömək edəcək, arxayın ol.

            Elə oradaca Xudam cibindən qələm-kağız çıxarıb, dostuna nəsə yazdı. Kağızın o biri üzünəsə dostunun yaşadığı ünvanı yazıb mənə verdi. Sonra Xudamla görüşüb ayrıldım. Elə həmin gün avtobusa minib Bakıya gəldim.

            İstirahət günü olduğuna görə, oğlum evdə idi. Qapıdan işəri girəndə evdəkilərin hamısı üzümə diqqətlə baxdılar.

            – Nə olub?- dedim. Adam-zad görməmisiniz, nədi?

            Oğlum mənə yaxınlaşıb dedi:

            – Ay ata, bu neçə vaxtı səni həmişə qəmli, kədərli görməyə adət etmişik. Bu gün, maşallah, çox yaxşısan, e… Xeyir ola, deyəsən, inşallah, şad xəbər eşidəcəyik səndən.

            – Alagözümü tapmışam, ay bala, Alagözümü! – sevincək dilləndim.

            Mənim bu sözlərimə onlar da sevindilər. Gəlinim də, oğlum da hər ikisi məni qucaqlayıb təbrik etdi, gözaydınlığı verdilər.

            Bilirdim ki, bu neçə ili onlar da az əziyyət çəkməyiblər məndən ötrü. Necə olsa cavan ailəydi, deyib-gülmək, şənlənmək istəyirdilər. Ölənlə ölməyəcəkdilər ha… Bunların hamısını başa düşürdüm. Başa düşürdüm ki, mənim evdə qəmli, kədərli dolanmağım onları da narahat edir. Amma, Allah tərəfi bircə dəfə də olsun, nə oğlum, nə də ki, gəlinim bu barədə mənə bir söz deməmişdilər.  Mən onlardan yerdən göyəcən razı idim.

            Oğlum yaxın gəlib boynumu qucaqladı.

            – Ata, de görüm hardan tapdın Alagözü?- soruşdu.

            – İrandan! – dedim.

            Mənim bu sözlərim onların ikisini də təəccübləndirdi. İkisi də bir ağızdan:

            – Hardan?!.. İrandan?!

             – Hə də, atı aparıb İrana satıblar erməni köpəyuşağı, – dedim

            – Bəs, atın orada olmasını sən kimdən öyrəndin? – oğlum soruşdu.

            – Kəndçimiz Xudam görüb, bir ay bundan qabaq. Dedi ki, öz gözlərimlə gördüm, İranın Təbriz şəhərində,  at çapılan yerdə.

            Mənim bu sözlərim oğlumun eynini açmadı. Bilirdim ki, onun İrandan xoşu gəlmir. Nə bilim, Şuşa şəhəri gedəndə, deyirdi ki, burada iranlıların da  barmağı var.

            Gecəni səhərə qədər yata bilmədim. Çox götür-qoy etdim. Səhər oğlum işə gedəndə ona tapşırdım ki, mənə İrana getmək üçün  sənəd hazırlasın.

            Oğlum çox çalışdı ki, məni bu yoldan çəkindirsin. Ona bildirdim ki, mənə kömək edirsənsə et, etməyirsənsə, onda gəl mənə mane olma.

            Oğlum bir söz deməyib çıxıb getdi. Axşam evə qayıdanda elə qapıdaca bildirdi ki, İrana getmək üçün hansı sənədlərin lazım olduğunu öyrənibdir. Bir həftəyə hamısın hazırlayacaq. Bir də dedi ki, sabah gərək gedib şəkil çəkdirək.

            Bu sözləri ondan eşidəndə ürəyimdə dedim ki, şükür sənin kərəminə, ilahi, deyəsən işlərim düzəlir, axı.

            Bir həftəyə sənədlərim hazır oldu. Oğlumla, gəlinim məni Biləsuvar keçid məntəqəsindən İrana yola saldılar.

            İranda birinci dəfə olduğuma görə heç yeri tanımırdım. Ancaq Xudamın verdiyi ünvan məndəydi. Hə, nə başını ağrıdım, qardaş, birtəhər gəlib Təbriz şəhərinə çatdım. Adını ordan-burdan eşitdiyim Təbriz şəhəri, insafən çox gözəldi. Təmizliyinə və yaraşığına görə bizim Bakı şəhərindən üstün idi. İllah ki, yolları. O qədər hamar və rahat idi ki, avtobus gedə-gedə lap çay da içmək olurdu.

             Mən bir taksi sürücüsünə yaxınlaşıb ünvanı ona göstərdim. O, ünvanı gözdən keçirəndən sonra bildirdi ki, apararam, amma pulun olsa. Dedim ki, nə qədər istəsən verəcəyəm.

            Maşına oturub yola düşdük. Bir xeyli yol varmış, sən demə, Ağazadə deyilən iranlının mənzilinə. Onun yaşadığı yer Təbriz şəhərinin kənarındaydı. Biz ora çatıb maşından düşdük. Sürücü, hündür darvazalı bir binanı mənə göstərib dedi:

            – Baba, Ağazadə deyilən şəxs bu binada yaşayır. Əgər mənə başqa bir qlluğunuz yoxdursa, icazə verin gedim işimin dalısınca.

         Ondan xahiş etdim ki, mənə kömək etsin. Mən İranda birinci dəfə olduğuma görə buranın qayda-qanunlarına bələd deyiləm.

            Sürücü bir söz deməyib dəmir qapıya yaxınlaşdı və qapıda olan telefonla evin içinə zəng vurdu. Ev sahiblərinə bildirdi ki, darvazanın qabağında şurəvidən gəlmiş bir qonağınız gözləyir. Sonra o, üzünü mənə tutub dedi:

            – Baba, narahat olmayın, bu dəqiqə qapını açacaqlar.

            Mən onun haqqını verib yola saldım.

            Bir-iki dəqiqədən sonra darvaza açıldı. İçəridən hündürboylu, saçları dümağ olan, orta yaşlarında bir kişi çıxdı. Məni ayaqdan-başa süzdükdən sonra dedi:

            – Bağışlayın, baba, sizə kim lazımdır?

            Mən bayaqdan əlimdə tutduğum kağızı ona uzatdım və üstündən də bildirdim ki, məni dostunuz Xudam göndərib buraya, sizinlə vacib işim vardır.

            O, Xudamın adını eşidən kimi gülümsədi və mənə yaxınlaşıb ikiəlli görüşdü. Sonra qolumdan tutub içəri apardı. Çaydan-çörəkdən yedikdən sonra, söhbətə başladıq. Başıma gələn bütün əhvalatı, necə sənə danışıramsa, eləcə də, yerli-yataqlı ona da nağıl eylədim. O da mənə qulaq asandan sonra dərindən ah çəkib dedi:

            – Həsən qardaş, darıxıb eləmə, inşallah, sənə kömək edərəm. Bir halda ki, Xudam qardaşımın yaxınısan, demək mənim də dostumsan Evimi öz evin bil, çəkinib eləmə. Qaldı at məsələsinə, biləsən ki, bizdə at yarışları bazar günləri keçirilir. Bu gün isə həftənin birinci günüdür. Bu hesabla, hələ bir həftə vaxtımız var. Qonağım olarsan, səni İranın görməli yerləriylə tanış edərəm.

            Ağazadə deyilən bu adam İranda tanınmış adam idi. O, maşın-zad alveriylə məşğul olurdu. Təbrizdə iri maşın bazarı vardı, bu kişi orada böyük nüfuz sahibiydi. Böyükdən, kiçiyə hamı onun xatirini istəyirdi.

          Hər gün tezdən onunla birlikdə evdən çıxardıq. O işini görüb qurtarandan sonra, şəhərin görməli yerlriylə məni tanış edərdi. Gördüklərim nə qədər ürəyimə yatsa da, yenə də fikrim-zikrim Alagözün yanındaydı. Bəzən küçədə at nalının səsini eşidəndə, dördgözlü dönüb baxardım. At qoşulmuş faytonu görəndə elə məyus olurdum ki…

            İranlı dostum çox savadlı və siyasətdən başçıxaran adam idı. Axşamlar yataqda uzanandan sonra bəzən sübhün gözü açılana qədər söhbət edərdik. Qınayırdı bizləri, torpaqlarımızı ermənilərə verdiyimizə görə. Deyirdi ki, torpaqlarınızı ermənilərdən elə-belə ala bilməyəcəksiniz. Quran oxumaqla, donuz darıdan çıxmaz, deyirdi. Bir də deyirdi ki, sizin ən böyük bədbəxtçiliyiniz ondadır ki, düşməniniz gözlərinizin qabağında ola-ola, öz aranızda düşmən axtarırsınız. Düşmən qalıb bir yanda, siz bir-birinizi qırırsınız. O deyir sən satdın, bu deyir sən verdin. Erməni də deyir ki, siz satmısınız biz də almışıq. İşdir, nə vaxtsa o torpaqları qaytarası olsalar, onda da sizə deyəcəklər ki, o vaxt pulla almışıq, filan qədər ödəyin, sonra torpaqlarınızı qaytaraq.

             Ay qardaş, əvvəl bir-birinizlə ədavətə son qoyub, birləşin, torpaqlarınızı alın, sonra da kimin haqlı, kimin haqsız olduğunu sübut edin də, qaçmırsınız ki… Biriniz gedib oturub Rusiyada, biriniz Amerikada, biriniz İsraildə, digəriniz də İranda… Qalanları da zindanda. Hamınız da olmusunuz bir-birinizlə qanlı bıçaq. Ay başına dönüm, belə də ölkə olar?! Mənim atam danışırdı ki, əgər o vaxt Bakı omasaydı, İran camaatının yarsı acından qırılardı. Buradan Bakıya işləmək üçün gedərmişlər. İndi Bakının camaatı bir tikə çörək üçün səpələniblər dünyanın hər yerinə. Belə də müsibət olar, adamın sizə yazığı gəlir. Mən bir neçə dəfə siz tərəflərdə olmuşam. Gördüklərimdən dəhşətə gəlirəm. İlahi, nə qədər dilənçi olar? Demək olar ki, millətin yarsı dilənçi kökündədir. Bakıya tərəf hər yan çadırdır. İnsan neçə il çadırda yaşayar, bir il olar, iki il olar, beş il olar… Əşi, day bu qədər olmaz da… Bir də gördün rus gəlib baxır, amerikalı gəlib baxır, ingilis gəlib baxır, fransız baxır, qısası ölkənizə kim gəlir sürüyüb gətirirsiniz çadırlara, o mağmun camaatın yaşayışına baxmağa. Onlar da baxırlar. Onlar baxdıqca, çadırdakılar da boyunlarını çiyinlərinə qoyub, elə yazıq-yazıq ağlaşırlar ki, adamın ürəyi kabab olur. Ədə, insafınız olsun, milləti hər qor-qoduğun qabağında bu qədər alçatmayın. Heç kəsin onlara yazığı gələn deyil. Onlar hamısı siyasət naminə gəlib gedirlər. Onların orada xeyiri olmasa biri də sizin ölkənizə ayaq basmaz. Millətin hamısı qırılsa belə  o gəlib gedənin vecinə də olmaz. Gedəndə də, qoltuqlarına xalça-palazdan verib, ciblərini də doldurub yola salırsınız. Həmin o xalça-palazı verin o çadırdakılara, qoy sərsinlər altlarına, yazıqdırlar soyuqdan xəstəlik tapıb, vərəmləməsinlər. Onsuz da o gələnlərin heç birinin ürəyi onlardan ötrü “cızz” eləməyəcəkdir.  Bir də, onlar heç vaxt ermənilərin yamını verməyəcəklər. Bə, nədi, baba? Lazım gələndə erməniləri qancıq it kimi qısqırdacaqlar yenə də sizin  üstünüzə. Ermənilər onların şilləvuranıdır da, baba. Qardaş, istəmirlər ki, sizin başınız ayılsın. Bunu birdəfəlik başa düşün. Yenə də qalıb özünüzə, sizin əvəzinizdə  heç kəs gedib ermənilərlə dava etməyəcəkdir. Bir misal var e, – eşitməmiş olmazsan, deyir, –  doğan arvadın başına nə qədər həbçi yığışsa da, güc yenə onun özünə düşər.

            Ay Allah, bu Ağazadə nə çoxbilmiş adamdı. Nələr danışırdı. Elə sözlər danışırdı ki, indiyə kimi xoruz səsi belə eşitməyib. Nə yaxşı ki, qoy qalsın qarnımda. Mənim belə şeylərdən başım çıxmaz.

            Səhəri gün at yarışı olmalıydı. Gecə gözlərimə yuxu getmirdi, bərk həyəcanlanmışdım. Ağazadə bir neçə dəfə yuxudan ayılıb, niyə yatmadığımı soruşdu. Deməsəm də, hiss etdi ki, atın fikrini çəkirəm. Mənim halıma gülüb dedi:

            – Baba, qəlbinə dəyməsin, bir söz deyim. Deyəsən, Azərbaycanda namus, qeyrət dərdi çəkmək az-maz səndə qalıb. Düşmüsən o dərə sənin, bu dərə mənim at axtarırsan. Səndən başqa deyəsən heç kəs bu barədə fikirləşmir.

            Doğrusu, dostumun sözləri yaman mənə yer eylədi.

            – Niyə, – dedim, bizdə namuslu oğlanlar çoxdur. Amma onlar elə gözümçıxdıya salınıb ki, day, olmayan kimi. Hərənin əlinə bir yumaq verib sarıtdırırlar. Kimini vurub öldürürlər, kimini tutub atırlar içəri, kimini də didərgin salırlar, baş götürüb çıxıb gedir başqa ölkəyə. Deyir, canavar canavarlığını sübut eyləyənəcən, çəkib dərisini boğazından çıxarırlar. Hərə bir tikə çörəyin möhtacı olub, qardaş. Bir tikə çörək, keçəl qız kimi dilimizi gödək edib bu hökumətin yanında. Zəhrimara qalsın o çörəyi ki, biz yeyirik. Heyvan heyvanlığıyla səhər tövlədən açıb buraxırsan örüşə, gedib qarnını doyurub gəlir. Payaya bağlayanda da, belinə bir-iki dəfə tumar çəkirsən. Qardaş, bizim həm qarnımız acdır, həm də ki, başımız qapazlı. Bəndə yanında da üzüqarayıq, Allah yanında da. Bizlərə cəhənnəm odu yoxdur. Biz cəhənnəmi elə bu dünyada çəkirik. Haqq-ədalət yoxdur, qardaş. Haqq deyənin dilini kəsirlər. Hər yerindən qalxan “millət, millət” deyir, amma ortada bir şey yoxdur. Elə ac qalan da millətdir, balası ölən də. Yuxarıda oturanlar da iş görəndə xeyirin, zərərini fikirləşmirlər. Üstündən iki-üç il keçir, baxıb görürlər ki, səhv eləmişik. Xalqdan üzr istməkdən, xəcalət çəkməkdənsə, onu bir borclu da çıxarırlar. Səhv etdiklərinə görə heç kəs də onlara gözün üstə qaşın var demir.

            Deyir, bir dovşan, – vallah, axır vaxtlar biz bir iş görməkdən çox, əngə güc vermişik. Elə mən də onlardan biriyəm. Hə, bir dovşan meşədə qaçırmış, bir tülkü onu saxlayıb deyir ki, ay dovşan qardaş, nə olub hara qaçırsan?

            Dovşan qaça-qaça bildirir ki, meşəyə yoxlama gəlib, kimin üç qulağı var, birini qopardırlar.             Tülkü gülüb deyir ki, ay axmaq, sən nədən qorxursan, sənin ki iki qulağın var.

            Dovşan ona cavab verib deyir ki,  ay tülkü lələ, mən bilirəm e, mənim iki qulağım var, amma bu gələnlər qəribə yoxlamadır, əvvəl qulaqları qopardırlar, sonra isə sayırlar.

            İranlı dostum dodağını dişləyib, sonra asta-asta başını yırğaladı.

            Səhər saat onda evdən çıxdıq. Ağazadənin dediyi kimi yarış günortaya yaxın başlamalıydı. O vaxta kimi də tamaşaçılar atlara baxıb, hərə bəyəndiyinə pul qoymalıydı.

             Adam əlindən tərpənməyə yer yox idi. Mən bilməzdim ki, İranda at yarışına bu qədər maraq olar. Güc-bəla ilə bilet alıb yerimizə keçdik.

            Adam çox olduğuna görə, atlarla bizim aramızda uzun bir məsafə vardı. Bir-bir atlara baxdım. Hamısı yarış atları olduğuna görə say-seçməydilər. Bir azdan yarış başladı. Yan-yörəmdə tamaşaçılar 10 nömrəli atdan danışırdılar. Onların söhbətlərindən belə məlum olurdu ki, bu at yarışlarda bir neçə dəfə qalib gəlib.

            Deyirəm axı, atlar bizdən xeyli uzaqda olduğuna görə, onların böyüründə olan nömrələr güclə görünürdü.

            Elə birinci dövrədə, 10 nömrəli, qızılı rəngli at qabağa çıxdı. Tamaşaçıların səs-küyündən qulaq tutulurdu. Hamı ayaq üstə durduğundan mən atları yaxşı görə bilmirdim. Onlar ancaq biz  dayandığımız səmtə çatanda onları görmək olurdu.  Həmin at yenə də qabaqda idi. Yay kimi açılıb, yığılırdı.

         Ürəyimə danmışdı ki, bu Alagöz olacaq. Amma ondan uzaqda dayanmağım fikrimi təsdiqləməyə imkan vermirdi. Həyəcandan bədənimi soyuq tər basmışdı, ürəyim sıxılırdı. – Bircə, yaxına gedə bilsəydim, – düşündüm. Daha dözə bilmirdim, nə fikirləşdimsə, adamları yara-yara irəli cumdum. İndi demək olar ki, atlardan iyirmi-iyirmibeş metr aralıda idim. Arada təkcə dəmir barmaqlıqlar vardı. Bu dəfə tam əmin idim ki, atlar yaxınlaşanda hər şey aydın olacaq. Bədənim nanə yarpağı kimi əsirdi. Barmaqlarımı dartışdırmaqdan sümüklərim ağrıyırdı.

            Atlar get-gedə yaxınlaşırdı. Ay Allah, budur da Alagözdür!.. Amma yelkəsi qısa idi, elə bil qırxmışdılar. Bəlkə quyruğundan tanıyaydım, axı, Alagözün bir vaxtlar uzun quyruğu var idı.

         Zalım uşağı, onu da  yumurlayıb, düyünləmişdilər. Tərslikdən elə yerdə dayanmışdım ki, atın sağ tərəfi mənə yön idi. Nişan isə onun sol sarğısına vurulmuşdu. Atların sol tərəfi, ancaq dövrə vurub dönəndə yaxşı görünürdü. O da ki, xeyli uzaqda olurdu.

            Yox, daha səbrim qalmamışdı. Odur ki, atlar yanımdan keçəndə bircə kərə: – “Alagöz!!!” – deyə qışqırdım.

             Qabaqdakı at qulaqlarını şəklədi, amma dayanmadı.. Bir azdan bilirsən nə baş verdi?! – Sənin mənə andın yoxdur, o brcə balamın canına and olsun, atlar dövrə vurub üzü mənə sarı gələndə, qabaqdakı at elə bərkdən kişnədi ki, lap başımın tükləri qalxdı.  Onun Alagöz olduğuna şübhəm qalmamışdı. Odur ki, bir də ucadan: – “Alagöz!!!- deyə bağırdım.

            Qardaş, kaş orada yanımda olaydın, bunların hamısını öz gözlərinlə görəydin. Alagöz dik yerindəcə dayandı və mənə tərəf dönüb bərkdən kişnəməyə başladı. Allah, at nə edirdi, yerində fır-fıra kimi fırlanaraq yeri-göyü dağıdırdı.

            Özümü dəmir barmaqlıqlara çatdırıb, dayandım. Artıq Alagözlə bir-birimizi yaxşı görürdük… Onunla burun-buruna dayanmışdıq…  

          … Onun belindəki yekəburun oğlan atın yüyənini nə qədər dartsa da, onu nə qədər qamçılasa da,   at yerə dirənib getmirdi. Yüyən o qədər tarım çəkilmişdi ki, az qalırdı ki, heyvanın cəhəngi cırılsın. Gözləri də elə iriləşmişdi ki, deyirdin bu dəqiqə hədəqəsindən şıxacaqdır…

            Özümü heç cür ələ ala bilmirdim. Qərib yer ola, illərlə axtardığını tapasan. – Mən olmayım sən ol, de görüm nə edərdin, qardaş?! Adamın ciyəri parçalanmasın neyləsin burada, a başına dönüm.

             Elə kövrəlmişdim ki, heç olmayan kimi. Yazıq Alagöz də yerində fırlanıb kişnəməkdən, lap dəli olmuşdu. Yarış gedən meydançada aləm dəymişdi bir-birinə. Heç nədən xəbəri olmayan tamaşaçılar, artıq mənə hücum edirdilər. Ona görə əsəbləşmişdilər ki, onlardan çoxu Alagözə pul qoymuşdu. Oyunun udulan vaxtında kiminsə burada para-pozanlıq salması onları qəzəbləndirmişdi. İndi onlar bu adamın dərsini vermək istəyirdilər.

            Elə yarışçılar arasında da aləm dəymişdi bir-birinə.           Necə ki, Alagöz kişnəyərək yarışdan çıxdı, atlar arasında da çaxnaşma düşdü. Atlar bir yerə yığışdılar. Burun-buruna dayanıb, bərkdən kişnəyir, arada da arxa-arxaya dönüb qoşa şıllağa qalxırdılar. Bəziləri də həmcinslərinin ürəkparçalayan kişnərtisinə səs verərək, onun köməyinə çatmaq üçün geri həstənirdi.

            Camaat məni dövrəyə almışdı. Kimi söyür, kimi əlindəki tum dolu kağız bağlamaları başıma çırparaq məni təpikləyirdi.

            Allah Ağazadənin köməyi olsun, o olmasaydı camaat mənim axrıma çıxacaqdı. Özünü qabağa verib, camaatdan xahiş etdi ki, məni vurmasınlar. Dedi ki, o qonaqdır, neçə vaxtdır itmiş atını axtarırmış, burada tapıbdır. 

            Adamlardan çoxu onu yaxşı tanıdığından əl saxlayıb oradan uzaqlaşdılar. Yarış meydançasının ortasında da xeyli adam toplaşmışdı. Onlar da at sahiblərinin yaxınları, dostları idi.

            Halım xarablaşsa da, gözlərimi Alagözdən ayıra bilmirdim. Yazıq atın yüyənindən dörd-beş nəfər yapışmışdı. O da, gah irəli, gah da geri gedərək haray qoparırdı. Onu birtəhər çəkib apardılar.

            Elə bu vaxt polislər bizi dövrəyə aldılar. Balacaboy, sarıyanız bir kişi məni polislərə göstərib, farsca nə isə deyirdi.

            Polislər mənim qolumdan yapışıb aparmaq istəyirdilər ki, Ağazadə onlara nə isə başa salmağa çalışdı. Amma onlar buna əhəmiyyət verməyib, məni meydanın yanında dayanmış maşına mindirdilər. Ağazadədə onlardan icazə alıb maşına oturdu.

            Artıq heç nə gözümdə deyildi, lap mənə iş kəssəydilər belə. Maşın sürətini artırsa da Alagözün cingiltili kişnərtisi, elə bil qulaqlarımın içində ilişib qalmışdı.

            Ağazadənin qanı qaraydı. O əyilib qulağıma dedi:

            – Baba, işlərin fırıqdır, səni tutacaqlar

            Onun bu sözləri, nəinki məni qorxutdu, heç tükümü də tərpətmədi. Öz-özümə düşündüm: – Tuturlar, tutsunlar da, adam öldürməmişəm, bank yarmamışam. Atımı oğurlayıb bura gətiriblər, mən də onun dalısınca gəlmişəm də.

            Maşın ikimərtəbəli bir binanın qarşısında dayandı. Maşından düşdük. İki polis işçisi qoluma girib məni otağa apardı. Burada hündürboylu, saqqalı bir polis zabiti oturmuşdu. Məni gətirənlər onunla uzun-uzadı danışdılar. O məndən nə isə soruşdu. Dönüb arxaya baxdım ki, görüm Ağazadə yanımdadır, ya yox. Gördüm ki, o, otaqda deyil.

            Zabitin gözlərinin içinə baxıb, çiyinlərimi çəkdim. Yəni, demək istədim ki, mən sizin dilinizi bilmirəm.

            Məni gətirənlərdən biri zabitə nə isə dedi. Zabit də başının işarəsiylə razılığını bildirdi. Həmin şəxs dəırhal bayıra çıxdı və Ağazadə ilə birlikdə geri döndü.

            Dostumu görəndə çox sevindim. Çünki, bu qərib ölkədə dilbilməzlik məni yaman pis vəziyyətdə qoymuşdu.

            Ağazadə içəri girəndə zabit ayağa qalxdı və onunla ikiəlli görüşdü. Sonra oturmaq üçün ona yer göstərdi. Bunu görəndə istər-istəməz dodaqlarım qaçdı. Fikirləşdim ki, əgər onlar dost olsalar bu mənim xeyirimədir. Sonra zabit Ağazadəylə nə isə öz aralarında uzun-uzadı danışdılar. Başa düşdüm ki, iranlı dostum bütün olub- keçənləri başdan ayağa zabitə nəql edir.

            Fikrimdə yanılmamışdım, “Qarabağ”, “Bakı” sözlərindən başa düşmək olurdu ki, qadasın aldığım, Ağazadə ona, lap, “Tarix-Nadir” danışır. Mən də ayaq üstə durub qulaq asırdım.

            Ağazadə danışdıqca onun səsi, gah zilə qalxır, gah da bəmə enirdi. Adama elə gəlirdi ki, o yasin oxuyur. Eynən hüzr məclislərində eşitdiyimiz mollaların səsinə bənzəyirdi onun səsi.

            O danışdıqca, zabitin sifəti gah qaralır, gah da ki, yağışdan sonra durulaşan səma kimi  tərtəmiz olurdu. Yalan olmasın, onların söhbəti bir saata kimi çəkdi. Əslində, söhbət deyəndə, yazıq zabit heç ağzını açıb danışmırdı. Danışan elə iranlı dostum idi. Təkcə bir dəfə, o da başının işarəsiylə zabit göstəriş verdi ki, mənə oturmaq üçün stul versinlər. Yanımda duranlardan biri dərhal zabitin əmrini yerinə yetirdi.

            Ağazadə söhbətini qurtarandan sonra, zabit də bir neçə kəlmə danışdı. Sonra hər ikisi ayağa qalxdıar. Dostum üzünü mənə tutub dedi:

            – Həsən qardaş, bütün olub keçənlərin hamısını danışdım. Zabit mənim yaxın dostumdur. Bizə kömək etmək istəyir.  Amma, məsələ çox ciddidir, fikirin özünüzə getməsin, bizdə qanun qanundur. Məsələ aydınlaşdırılana kimi sən burada qalacaqsan.. Narahat olma, zabit bildirdi ki, burada səninlə qonaq kimi davranılacaq. Ona görə belə oldu ki, meydanda baş verənlərdən yuxarıların da xəbəri var. Məsələni onlara izah edənəcən bir müddət vaxt lazımdır. Narahat olma, mən hər gün gəlib sənə baş çəkəcəyəm.

            O, mənimlə görüşüb otaqdan çıxmaq istəyirdi ki, onu arxadan səslədim:

            – Başına dönüm, onsuz da mənə görə çox əziyyət çəkirsən. Bir dənə də sənə zəhmət verim. Öyrən gör Alagöz bura necə gəlib çıxıbdır?

             Dostum üzümə baxıb gülə-gülə dedi:

            – Həsəncan, arxayın ol, onsuz da mən bu işlə məşğul olacağam. Çünki bu mənim özüm üçün də maraqlıdır. Vallah, bayaqkı hadisə bir an da olsun gözlərimin önündən getmir.

            Ağazadə zabitlə də xudahafizləşib getdi.

            Məni oradan başqa bir otağa apardılar. Otaqda, demək olar ki, bütün şərait vardı.

             Artıq, axşam düşürdü, yaman darıxdım. Otaq məni dəmir məngənə kimi sıxırdı. Bütün gecəni Alagöz haqqında fikirləşirdim. Ona yazığım gəldi. Yazıq heyvan indi nə çəkir? – düşündüm.

            Səhəri gün qaldığım otağa bir həkim gəldi. Yanında da bizim dili bilən bir oğlan vardı.

            Həkim məndən bir yerimin ağrıyıb, ağrımadığını soruşdu. Bildirdim ki, heç bir yerim ağrımır. Əslinə baxsan, yalan deyirdim, səhərə yaxın ürəyimin ağrısı tutmuşdu. Ha, ovuşdurdumsa, xeyiri olmadı. Fikirləşdim ki, evin yıxılsın kişi, birdən ölüb, eləyərəm qalaram bu qərib yerdə. Kimdir məni itirib, axtaran? Şükür Allaha ki, bir az keçəndən sonra ürəyimin ağrısı məni buraxdı.

            Sonra həkim yemək-içməyimlə maraqlandı. Şikayətimin olmadığını bildirdim. Ürəyimdə öz-özümə deyirdim: – “Bəxtəvərin oğlu, elə bil məni buraya kökəltməyə gətiriblər. Allahıma şükür edim ki, məni yerə yıxıb şallaqlamırlar. Çünki İrana gedib-gələnlər söhbət edirlər ki, vallah, ağına-bozuna baxmadan, kimliyindən aslı olmayaraq bir səhv iş tutanda adamı şallaqlayırlar. O qədər döyürlər ki, adamın beli qara-qançır olur.

            Tərcüməçiyə dedim ki, doktora bildirsin ki, sağ olsunlar xeyli razıyam, hər şey yaxşıdır. Tərcüməçi də mənim sözlərimi doktora dedi. Bir azdan onların hər ikisi çıxıb getdilər.

           Axşama kimi heç kəs yanıma gəlmədi. Bərk darıxdım, axı Ağazadə gəlməliydi, görəsən niyə gəlmədi. Olmaya vəziyyət çətinləşibdir? Yadıma, dünən onun mənə dediyi sözlər düşdü: -“Baba, işlərin fırıqdır, səni tutacaqlar”

            Bədənimdən bir gizilti keçdi. Əgər məni burada həbs etsələr, bundan kimin xəbəri olacaq? Guya, bizim hökumətin yadına düşən elə mən olacağam? Mənim kimisinin birinin yox a, mininin başına  müsibət gəlsə, heç kəsin ürəyi “cız” eləməyəcəkdi. Bir az da sevinəcəklər ki, yardım alanların biri də azaldı.

            Gecəni birtəhər keçirtdim. Elə darıxdım ki, lap olmayan kimi. Bezimişdim həyatımdan, yaşamaq istəmirdim. Razıydım heç olmasa Alagözlə məni bircə dəfə təkbətək qoysunlar, onun yalını tumurlayım, gözlərindən öpüm. Sonra öldürsələr də belə, uf da deməzdim.

            Səhər açılmaq bilmirdi. Otaqda o baş-bu başa getməkdən ayaqlarım ağrıyırdı. Bu gecə yaman uzun gəldi mənə.

            Nəhayət, səhər açıldı. Səbirsizliklə gözlərimi qapıya zilləmişdim. Saat doqquza az qalmış qapı açıldı. Mənə səhər yeməyi gətirmişdilər. Heç, əlimi də vurmadım. Axşam yediyimin üstündəydim. Ürəyim heç nə istəmirdi.

            Günortaya yaxın növbətçi yenə gəldi. Bu dəfə məni çölə çıxarıb, iki gün bundan qabaq söhbət etdiyimiz zabitn yanına apardı.  Otağa girəndə  gördüm ki, Ağazadədə burdadır. Gözlərimə işıq gəldi. İstədim soruşam ki, bəs dünən harada idin, gözləməkdən mənim bağrım çatdadı ki?!

            Amma utandım, düşündüm, Ağazadə deməz ki,  balam, mən sənin itən qardaşınam, ya nəyəm ki, iş-gücümü buraxıb düşəm sənin arxanca.

            Onların hər ikisi əl verib mənimlə görüşdülər. Dostum vəziyyətimlə maraqlandı. Çiyinlərimi çəkdim. Demək istədim ki, necə olacağam, lap pis.

            O, üzümə baxıb dilləndi:

            – Görürəm bərk narahatsan, inan ki, iki gündür bircə dəqiqə də olsun boş vaxtım olmayıbdır. Səhərdan axşamacan ora-bura qaçmışam. İndi səni bir neçə günlüyə buraxdıracağam. Məsələ çox qəlizdir, həm vətəndaşlara, həm də ki, dövlətə ziyan dəyibdir. Camaat pullarını tələb edirlər. Sağ olsun başa düşən adamlar ki, bizə kömək etmək istəyirlər. Xüsusən də, mənim yaxın dostum Sadiqi, o zabiti göstərərək əlavə etdi. Qaldı sənin at məsələnə onu da evdə söhbət edərik.

            Biz Sadiqi deyilən polis zabiti ilə xudahafizləşib oradan çıxdıq. Yaman darıxdım. Başım bərk ağrıyırdı. İki gün olardı ki, yatmırdım. Bir tərəfdən qəriblik, digər tərəfdən də, bu hadisə qanımı bərk qaraltmışdı.  Burada deyiblər e, Gülümağa çox fərliydi, bir çiban da boynunun ardından çıxartdı.

            Evə gəldik, Ağazadədən xahiş etdim ki, Bakıya, oğlumun evinə zəng vursun. Bilirdim ki, indi nigarandılar məndən ötrü.

            Kişi nömrəni yığan kimi o dəqiqə cavab verdilər. Telefona cavab verən gəlinim idi. Səsimi eşidən kimi ağladı. – Hardasan, ay əmi, – dedi, səndən ötrü yaman darıxmışıq? Əhməddə ki, day İranda yer qalmayıb, zəng vurmasın. At nə oldu, tapa bildinmi? – gəlinim soruşdu.

            Dedim, qızım narahat olmayın. Əhmədə də denən ki, heç yerə zəng vurub eləməsin, mən sağ- salamatam. Burada bir az işim var, qurtaran kimi qayıdacağam. Atı da tapmışam, bu barədə qayıdandan sonra danışaram. Hamıya məndən salam deyin, dedim və telefonu yerinə qoydum.

           O dəqiqə canımda bir rahatlıq hiss etdim. Sonra gözlərimi Ağazadənin gözlərinin içinə dikdim. O, nə soruşacağımı gözlərimdən oxuyurmuş kimi, məni çox da intizarda saxlamadı.

            – Hə, Həsən qardaş, məsələ belə olub da. Necə ki, siz ev-eşiyinizi qoyub qaçmısınız, ermənilər də orada nə var dədəmalı kimi silib, süpürüb daşıyıblar. Uzun sözün qısası, sənin atın da bir erməni zabtindəymiş. Zabitin də Təbrizdə bir əmisi yaşayırmış. Sizin vilayət işğal olunan ərəfədə, həmin erməni də Ermənistanda imiş. Alagözü də orada görür və xoşuna gəlir. Qardaşı oğlundan xahiş edir ki, atı ona bağışlasın. Çünki, Təbrizdə erməninin ata marağı olan bir oğlu varmış. Bəli, atı alaraq gətirib Təbrizə. Dediklərinə görə, atla davranmaq çox çətin olub. Bir müddət at yan-yörəsinə adam buraxmayıb. Elə kim gəlirmiş təpikləyirmiş. Sonralar yumuşalıb, – necə ki, siz yumuşalmısınız, iranlı dostum üzünü mənə tutub yarızarafat, yarıgerçək dedi.

             Mən onun sözlərini təsdiqlyib dedim ki, düz deyirsən, qardaş. Biz şüurlu insanlar hər şeyi, bizə edilən zülmü, ata-babalarımızın qəbrini, doğmalarımızın nisgilini unudanda, bəs yazıq heyvan neyləsin?

            İndi sənin atın Təbrizli erməninin oğlundadır, – deyə Ağazadə söhbətinin ardını danışmağa başladı. Adı da Aşotdur. Aşot İranda keçirilən at yarışlarının hamısında qalib gəlibdir. Yaman pul qazanıbdır sənin Alagözünlə. Onunla özüm danışdım. Gic göpəyoğlu mənimlə də danışmaq istəmirdi. Sənin yarışı pozmağın onun atasını yandırıbdır. Hirsindən quduz it kimi zəncir gəmirirdi. Ona dedim ki, mən Ağazadəyəm ha, özünü bir az yığışdır. Bu sözlərimdən sonra gördüm verdi “vəloxa”.

            Ona atı satmaq barədə deyəndə, yaralı qaban kimi elə bağırdı ki, elə bil harasısa qapı arasında qalmışdı. Onunla çox çənə-boğaz vurdum. Axırda mənə nə desə yaxşıdır, dedi ki; – harda görünüb ki, erməninin əlinə yaxşı bir şey keçə onu qaytara…

            Onunla söhbətdən belə anladım ki, o sənə at qaytaran deyil. Birdəfəlik bunu yadında saxla. Bir də, bu it uşağının bir şey qaytarmaqla araları yoxdur. Onları Allah yaradıb ki, ququ quşu kimi, onun-bunun yuvasında yumurtlasınlar, sonra da yumurtadan çıxan kimi yuvadakıları töksünlər bayıra. Birdə ki, qardaş, deyir: – ilanın quyruğu ulduz görməyincə ölməz. Onların o badımcan burunları əzilməsə, onlar tarıya bəndəlik eləyən deyillər. Sizdə də o fərasət yoxdur.

            Çox götür-qoydan sonra sənin ata baxmağına icazə ala bildim. Bildirdim ki, sən ata baxmayınca geri dönən deyilsən. Ancaq buna bir şərtlə razı oldu ki, ona dəymiş ziyanın bir hissəsini ödəyəsən. Buna görə də, məhkəmə qərar çıxartmalıdır. Biz bir-iki gün də gözləməliyik.

            Ağazadənin bu sözlərindən sonra əhvalım pərişan oldu. Vallah, elə bil dünya uçdu başıma, qaldım altında. İranlı dostum mənə təskinlik verməyə çalışdı?

             – Darıxma, – dedi, – Allah bilən məsləhətdir, yaman günün ömrü az olar.

            Ağazadənin bu sözləri məni sakitləşdirməkdən çox, bir az da hövsələdən çıxartdı. Odur ki, dedim:

            – Ay başına dönüm, ay qurbanın olum, bu Allahlıq deyil e, ondan da keçib. Vallah, billah bu işlərdən Allahın xəbəri yoxdur. Harda görünüb ki, malını oğurlayalar, sonra da sahibindən qapının deşiyindən ona baxmaq üçün pul istəyələr. Yox, deyəsən mənim bağrım çatlayacaq. Daha dözə bilmirəm, dedim.

            Ağazadə məni sakitləşdirməyə çalışdı:

            – Baba, bir balaca səbrini bas, darıxma. Olan olub, olacağa da çarə yoxdur, bilirsən. Bir az döz, görək nə olacaq. Pul sarıdan da narahat olma mən ödəyəcəyəm.

            Doğrusu, bu kişinin iki həftə ərzində mənim yolumda çəkdiyi əziyyətləri yadıma salanda xəcalətimdən əriyib yerə girirdim.

            Bir-iki gün də dözməli olduq. Axır ki, məhkəmə də qərar şıxartdı. Ödənilən pul məbləğini bizim pula çevirəndə bir xeyliydi. Bu pulla bir-iki at almaq olardı.

            Günortaya yaxın biz polis idarəsinə gəldik. Ağazadə məhkəmənin çıxartdığı qərarı və ödənilmiş pulun qəbzini polis rəisinə verdi.

             O qərarı oxuyub, ödənlən pulun məbləğinə baxanda qaşlarını çatıb, uzun bir fit çaldı.

            Polis rəisi bizi yola salanda, o məni Ağazadəyə göstərib nə isə dedi. Həmin anda iranlı dostumun sifəti qızardı. Mən anladım ki, söhbət mənim haqqımda gedir. Fikirləşdim ki, görəsən zabit mənim haqqımda nə deyə bilərdi? Yəqin deyə bilərdi ki, pulunu bunun yolunda dağıtma. Bu adam qədirbilən olsaydı, öz torpağının, öz el-obasının qədrini bilərdi. Gəldiyim qənaəti bir də ürəyimdən keçirəndə dostumdan da bərk qızardım.

            Amma ürəyimdə şübhə qalmasın deyə, Ağazadədən soruşdum ki, polis rəisi nə dedi sən?

            O bir az qımışdı və:

                     – Heç, bir söz demədi.

                    – Dedim, sən canın gizlətmə, o nə dedi?

            Ağazadə bərkdən gülüb dedi:

                        – Polis rəisi dedi ki, dostunun, deyəsən, başı xarabdır. Bir atdan sarı girinc qalıb burada. Gərək onu xəstəxanada da yatırdaydıq.

            Onun bu sözlərinə özüm də bir az gülüb dedim:

            – Qardaşcanı, o düz deyir. Məni xəstəxanada yox e, gərək dəlixanada yatıraydılar.

            Ağazadədən xahiş etdim ki, daha qala bilmərəm, əgər mümkünsə beş dəqiqəliyə ata da baxaq, sonra mən çıxıb gedim.

            Ağazadə bir söz deməyib mənim qoluma girdi və küçəyə çıxdıq. Bir maşına oturub erməninin evinə gəldik. Əslində, buna ev də demək olmazdı. Elə bizim Bakıdakı, keşmiş “Lenin sarayı” boyda olardı.

          Qapının zəngini basdıq. Qapıya orta yaşlarında arıq bir kişi çıxdı. Ağazadə onunla  təmiz azərbaycanca danışdı. Kişi dərhal geri dönüb getdi. Bir azdan qayıdıb bizi içəri dəvət etdi. Yəqin, bu xidmətçi idi, düşündüm. Yaxşı işdir, erməninin evində azərbaycanlı xidmətçisi. Öz-özümə pıçıldadım:   – Daş başına, a millət, gör nə günə qalmısan e… Eynən vaxtiylə bizdə də beləydi, azərbaycanlılar Bakıda ermənilərin evində kirayədə qalırdılar.

            Biz həyətə keçdik. Həyət, nə həyət. Elə bil cənnətdi, hovuz, nə bilim tovuz quşu. Deyirəm daş düşüb də bizim başımıza, qazandıqlarımızı ona-buna yedirdirik. Öz-özümüzlə didişməkdən başqa bir şey bilmirik.

             Həyətin ortasında dincəlmək üçün ayrıca bir yer də vardı. Orada iki nəfər oturmuşdu. O dəqiqə ağlıma gəldi ki, bunun biri Aşotdu, o biri isə onun arvadıdır.

            Zənnim məni aldadmamışdı. Aşot deyilən erməni Ağazadəylə əl verib görüşdü. Mənim isə, heç üzümə belə baxmaq istəmədi.

            Onlar öz aralarında nə isə danışdılar.  Sonra birlikdə, evdən xeyli aralı tikilmiş tövləyə tərəf getdik. Bu tiklinin tövlə olduğunu mənə iranlı dostum dedi. Əslində, o da bərli-bəzəkli bir evə oxşayırdı. Biz tövlənin qapısına çatanda… Həsən kişi nədənsə sözünün axırını gətirə bilmədi, əlini sırıqlısının cibinə salıb, çoxdan bəri yuyulmayan cib dəsmalını çıxartdı. Onu dürgələyib ovcunun içinə aldı. Hiss etdim ki, nə isə ürək ağrıdan bir söz eşidəcəyəm ondan.

            Həsən kişi söhbətinə bir az ara verdikdən sonra, yenidən danışmağa başladı.

            – Hə, biz tövlənin qapısına çatanda içəridən at kişnərtisi gəldi. Bu Alagözün səsiydi. Demək o, mənim gəlişimi duymuşdu.

       Qapını açıb içəri keçəndə, Alagöz bayaqkından da bərk kişnədi. – İlahi, gözlərimə inanmadım, qarşımda dayanan həmin Alagöz idi, mənim varım, yoxum  olan,  Alagöz atım…

            … Uzun yelkəsi, topuğuna çatan quyruğu, ceyrana bənzər duruşu, qulaqlarını şəkləyib baxması, hər şey, hər şey əvvəllər olduğu kimiydi.

            Mən ona yaxınlaşıb dizə çökdüm və atın qıçlarını qucaqladım. Bilirsən, nə baş verdi? At da dizləri üstə çöküb, başını çiynimə qoydu və elə qırıq-qırıq kişnədi ki, elə bil son nəfəsiydi.

               Mən onun boynunu qucaqlayıb, gözlərindən öpdüm. Onu iysilədim. İysilədim ki, o məndən sonra vətəndən çıxmışdı, Kəlbəcərimin havasından, ətrindən bəlkə onda qalaydı, düşündüm.

            Alagöz də başını qoyun-qoltuğuma, üz-gözümə sürtüb fınxırırdı. Ayağa qalxdım, Alagöz də dikəldi. Mən onun boyun-boğazını, yal-yalmanını tumarladım. Gözlərindən elə yaş axırdı ki…

            Alagözlə bu cür görüşümüz, ətrafdakılara da təsir etmişdi. Arxadan hıçqırıq səsi eşitdim. Geri dönəndə gördüm ki, ağlayan erməninin cavan arvadıdır. Dostum Ağazadə isə, dəsmalla gözlərini qapayaraq üzünü yana çevirmişdi. Çiyinlərinin titrəməsindən hiss etmək olurdu ki,  o da ağlayırdı.

            Aşot isə orada yox idi, çıxıb getmişdi.

            Bərk həyəcanlanmışdım, qızdırmalı adamlar kimi bədənim od tutub yanırdı. Özümdə deyildim, ağlını itirmiş adamlar kimi, atın yan-yörəsində hərlənib, öz-özümə nə isə mızıldanırdım. Məni qınama, qardaş, elə bil itirdiklərimin hamıısını tapmışdım. O, qərib yerdə Alagöz mənim üçün hər şey idi.

            Ağazadə vəziyyətimin ağır olduğunu görüb, tövləyə keçdi. Atın yalmanına sığal çəkib sonra ehmalca qolumdan yapışaraq: – Daha bəsdir, gedək! – dedi.

            Yenidən Alagözün boynuna sarıldım. O başını çiynimə qoydu, ayrılacağımızı hiss etmişdi, elə bil. Yavaş-yavaş geri dönüb qapıya tərəf getdim. At ondan ayrıldığımı görüb elə dartındı, elə kişnədi ki, dedim bəs, tövləni xaraba qoyacaqdır. Bir də dönüb ona baxdım. İlahi, onun gözləri nə boyda olmuşdu? Elə bil, bu dəqiqə hədəqəsindən çıxıb düşəcəkdi. Burun pərləri də dəmirçi körüyü kimi qalxıb, enirdi.

            Çölə çıxanda ağlamağımı erməni görməsin deyə, özümü zorla saxlamışdım. Nə qədər çalışsam da, bacarmırdım, aradabir hıçqırıq boğurdu məni.

            Alagöz bir an da olsa dayanmadan kişnəyirdi. Bizdən bir az aralıda dayanan erməni qadını ərinin qollarından tutaraq ona nə isə deyirdi. Boynunu çiyninə qoyub, göz yaşları axıtmasından hiss etmək olurdu ki, ərindən nə isə xahiş edir. Yalvardıqca da hönkürürdü.

             Əri isə onu kobudcasına kənara itələyib qovdu.

            Qadın düz onun gözlərinin içinə baxdı, sonra əlini atıb stolun üstündən bir stəkan götürərək yerə çırpdı və əri tərəfə tüpürərək ağlaya-ağlaya evə qaçdı.

            Biz küçəyə çıxdıq. Elə bil erməninin o dəbdəbəli həyət-bacasında bir qırıq da olsun nəfəs almamışdım. Küçəyə çıxanda dərindən nəfəs almağa başladım. Azacıq da olsa rahatlandım. Rahatlanmağım Alagözü gördüyümə görə idi, onsuz da qəlbimdən qara qanlar axırdı.

            Alagözün səsi hələ də gəlirdi. Yazıq heyvan nələr çəkirdi, mən bəxtiqaranın əlindən.

            Maşına oturub evə gəldik. Ağazadədən xahiş etdim ki, məni yola salsın, gedirəm. O, çox yapışdı ki, bir-iki gün də qalım. Amma razı olmadım. Bildirdim ki, mənim burada qalmağımın o yazıq heyvana da ziyanı var. At hissiyyatlı heyvandır, axı. Buradan nə qədər tez uzaqlaşsam, ona da rahat olardı.

            İranlı dostum daha bir söz deməyib, məni keçid məntəqəsinə gətirdi. Ayrılanda ona dil-ağız elədim. Xahiş elədim ki, bu neçə gündə çəkdiyi əziyyətlərə görə məni bağışlasın və zəhmətini mənə halal etsin. Bir də dedim ki, narahat olmasın çalışıb onun borcunu qaytaracağıq.

            O mənə təskinlik verib dedi ki, belə şeylər üçün narahat olmayım. Nə etmişəmsə halal xoşun olsun, – dedi.

            Ağazadə ilə ayrılanda boynumu qucaqlayıb:

             – Narahat olma, yenə gücümü vuracağam, bəlkə bir şey edə bildim, – dedi.

            – Nahaq yerə özünə əziyyət vermə, onlar xoşluqla bir şey qaytaran deyillər. – dedim.

            Bakıya hava qaralanda çatdım. Uşaqlarla görüşüb, öpüşdüm. Yaman qəribsəmişdik bir-birimüzçün. Bir az rahatlanandan sonra olub-keçənləri uşaqlarıma danışdım.

            Bir müddət nə oğlum, nə də gəlinim dinib, danışmadılar. Elə beləcə, lal-dinməz oturub bir-birimizin üzünə baxdıq. Sonra oğlum gəlib divanda, yanımda oturdu və qolunu boynuma salıb dedi:

            – Atacan, bu illər ərzində gör nə qədər əziyyət çəkdin. Daha olan olub, keçən keçibdir. Bundan sonra darıxmağın nə mənası var. Xahiş edirəm, olanları unut getsin. Qaldı, pul məsələsinə, narahat olma, yavaş-yavaş ödəyərik o kişinin pulunu. O da səndən ötrü çox əziyyət çəkibdir.

            Bir söz deməyib, başımın işarəsiylə oğlumun sözlərini təsdiqlədim. Əslinə baxsaydın, deməyə  sözüm də yox idi. Nə deyəcəkdim ki, oğlum düz deyirdi də…

            Elə səhəri gün oğlum İrana, Ağazadənin ünvanına bir qədər pul yola saldı.

            Bu hadisənin üstündən bir həftəyə yaxın vaxt gəlib keçdi. Axşam evdə oturub şam yeməyi yediyimiz zaman, birdən telefon zəng çaldı.

            Oğlum dəstəyi götürəndə məlum oldu ki, zəng vuran İrandandır. Bunu bilən kimi dik yerimdən qalxdım. Mənim belə qalxmağım evdəkiləri də diksindirdi.

            Telefonun dəstəyini qulağıma tutanda Ağazadənin səsini eşitdim. Çox sevindim. Bir-birimizin kef-əhvalını soruşandan sonra, bildirdi ki, göndərdiyiniz əmanəti alıb. Narazılığını bildirdi, dedi ki, nə xəbərdi, məgər qaçaqaçdı, nə vaxt olsaydı göndərərdiniz də…

            Ürəyimdə dedim ki, ay sağolmuş, sizin tərəfdə bilmirəm, biz tərəfdə, doğurdan da, qaşaqaçdır.

            Sonra Ağazadə bir az susdu. Handan-hana bildirdi ki, Həsən kişi,  sənin atın Alagöz dünən öldü…

            Bu sözləri eşidəndə gözlərim qaraldı, Otaqda heç kəsi görmədim. Kor adamlar kimi əllərim havadan asıla qaldı. Yıxılmayım deyə divardan yapışdım. Çətin nəfəs alırdım. Düşündüm ki, bu dəqiqə ürəyim partlayacaqdır.

            Oğlum qolumdan yapışıb divanda əyləşdirdi.  Elə başım dolmuşdu ki, yazıq Ağazadəylə heç xudahafizləşə də bilmədim. Demək, Alagöz də bu dərdə tablaşa bilmədi, çərləyib öldü. Demək o, sahibiylə ayrılığa dözəmmədi. Mənsə o boyda yurd-yuvamı, var-dövlətimi, həyat yoldaşımı, qohum-əqrabamı itirdim, amma ölə bilmədim. O şüursuz heyvan, mənsə şüurlu bir insan…

            … Beləcə, həftələr, aylar ötdü. Oğluma yalvardım ki, mənə rayonların birində bir yer tapsın, daha Bakıda qala bilmirəm. Oğlumla, gəlinim çox dedilər, yalvardılar ki, belə etməyim. Amma mən heç kəsin sözünü eşitmədim. Onlar çarəsiz qalıb axırda razı oldular. İstəmirdim ki, bu vərəmli canımla onların da ömürlərini çürüdəm. Onlar hələ gənc idilər, həyatda nə görmüşdülər ki? Oğlum da sözümdən çıxmayıb, dediyim kimi məni sizin rayona gətirdi.

            – Hə, qardaş, mən bədbəxt oğlunun başına gələn müsibətlər budur. Yazan olsa, bir kitablıqdır. İndi gəzib, dolanıram, amma nə faydası. Qabaqlar deyirdilər ki, kişini kişi eyləyən üç şeydir: – arvad, papaq, birdə ki, at. Arvadı o yurdda qoydum, torpağa da tapşıra bilmədim ki, heç olmasa ermənilər onun meyidini təhqir  etməsinlər. Papağıda qaçhaqaçda salıb itirdim. Atı da ki, verdim düşmənlərin əlinə. Ona görə də, Allah bunların cəzasını bu dünyada mənə çəkdirir. İnan ki, o dünyada mənə cəhənnəm odu yoxdur. Mən o dünyada çəkdiklərimi elə bu dünyada çəkirəm. Bir gözləməm var, onu gözləyirəm. Dörd-beş aydan sonra, inşallah, arzuma çataram. Elə ona görə də, bu dayçanı almışam. Alagözümün balacalığına çox oxşayır. Gözlərimdən kənara buraxmıram ki, qoy, gözümün qabağında olsun, bağrım çatlamasın, bəlkə o gözlədiyim gün gəlib çata.

            – O hansı gündür, Həsən kişi?! – deyə soruşdum. Bəlkə, Kəlbəcərin azad olunduğu günü gözləyirsən? Yəni, Kəlbəcər beş-altı aydan sonra azad olunacaqdır?!

            – Yox, qardaş, onu demirəm. O günü mən görməyəcəyəm. Çünki belə getsə bu xamır hələ çox su aparacaqdır. Amma, inşallah, o gün gələcəkdir. Bizim balalarımız o torpağa qayıdacaqlar. Hökmən qayıdacaqlar. Mən başqa günü gözləyirəm, əgər maraqlansan biləcəksən.

            Hava qaralmışdı. Payızın soyuq nəfəsi adamın boyun-boğazına soxularaq bədənini üşüdürdü. Bayaqdan bəri oturmaqdan qıç-qolumuz da keyləşmişdi. Ayağa qalxdıq.

            Həsən kişi dayçanın çidarını açdı, onun belinə bir-iki dəfə tumar çəkib dərindən köks ötürdü. Sonra isə mənimlə xudahafizləyib, mal-qaranı hoyladı…

                                                                      ***

            Artıq yazın ikinci ayı da girmişdi. Hər tərəf gül-çiçəyə bürünmüşdü. Havalar da yavaş-yavaş istiləşirdi.

            Axşamüstüydü. Həsən kişini gördüm. Çoxdan idi ki, görüşmürdük. Yaman dəyişmişdi, bu dörd-beş ayın ərzində xeyli qocalmışdı. Artıq dayçası da böyüyüb yekə at olmuşdu. Bir az ordan-burdan söhbət etdik. Bulanıq gözlərinin dərinliyində güclə seziləcək bir işartı görünürdü. Sanki qatı dumanda görünən günəş şüasının zərrəsi idi. Bilmək olmurdu, bu işartı sönməyə doğrudur, yoxsa…

            Həsən kişi sözlü adama oxşayırdı. Hiss etdim ki, ağzını dodurub mənə nə isə demək istəyirdi, amma ürək eləmirdi.

            Elə mən də istədim  ondan soruşam ki, o dediyin gün nə oldu, Həsən kişi, gəlib çıxmadımı? Amma onun qəmli, kədərli baxışlarından ehtiyat etdim. Qorxdum ki, onun yaralarının qaysağını qopardaram, sonra pis olar. Odur ki, heç nə demədim. Onunla xudahafizləşib ayrıldım.

                                                                     ***

            Həsən kişiylə görüşdüyüm vaxtdan bir müddət də gəlib keçdi. İşdən evə qayıdırdım, gördüm ki, on iki-on üç yaşlarında bir oğlan uşağı at belində mal-qara otarır. Yaxınlaşanda fikir verib gördüm ki, oğlanın mindiyi at  Həsən kişinin vaxtilə bəslədiyi dayçasıdır.  Amma indi yekəlib at olubdur.

            Salam verib, Həsən kişini soruşdum.

            Uşaq pencəyinin qoluyla burnunu silə-silə:

             – Əmi, Həsən kişi yoxdu e, o, öldü! – dedi.

            Qulaqlarıma inanmadım:

            – Necə yəni öldü? Nə vaxt öldü?! – deyə, təəccüblə soruşdum.

            Aprel ayının 2 – də, gecəyarısı özünü tövlədən asıb öldürdü, – uşaq dedi. Bu atı da hələ sağlığında mənə verəcəyini demişdi. Axı, mən ona kömək edirdim. Atın adı da Alagözdü e…

            Oğlan bu sözləri deyib, atın yüyənini dartdı. At yerindən götürüldü.

            Yerimdəcə donub qaldım. Fikirləşdim ki, görəsən, Həsən kişi niyə görə özünü aprelin ikisində öldürüb? Məgər onun gözlədiyi gün o  gün idi? Ayın ikisində, axı nə olmuşdu?

          Nə qədər fikrimi toplasam da, bir şey anlamadım. – Yox, o gün nə isə olmalıydı, axı. Bu unutqanlıq nə bəladı keçib bizim boğazımıza, – deyə, öz-özümü danladım.

            Birdən, həmin uşaq Alagözün yüyənini dartıb, atı geri döndərdi və uzaqdan səsləndi:

            – Əmi, bilirsən Həsən kişi özünü niyə görə aprelin 2-də  öldürüb?!  O gün, axı, Kəlbəcərin işğal olunduğu gündür!!!..

                                                                                                                      2000-2001- ci illər.