“Ziya” qəzetində dərc olunan “Ey bülbül” rədifli qəzəllər və yaxud XIX əsr türkdilli ədəbiyyatının bülbülləri və gülləri

S.Ə.Şirvaninin  (1835-1888) “Ziya” qəzetində dərc etdirdiyi nüktələrlə dolu “Ey bülbül” rədifli qəzəli haqqında  açıqlamalar və incələələr bir çox mətləbləri üzə çıxarır.

Sovet dövründə aparılan tədqiqatlarda bu,   “Ey bülbül” rədifli qəzəl  epiqonçu şeir kimi qiymətləndirilir, məsələnin mahiyyəti başqa səmtə yönəldilirdi.Halbuki, ciddi məsələlərdən bəhs edən, maarifçilik ideyalarının təbliğilə gündəmə gəlməli olan bu mətbu orqanın gur işıqları  qaranlıqların və alatoranlıqların işıqlandırılmasına yönəldilirdi.

“Ziya”  qəzeti ( 25.01.1879,Tiflis-26.06.1884,Tiflis)   Ezop maneralı, rəmzlərlə dolu materialları ilə tanınan mətbu orqan idi.  O, “Əkinçi” qəzetinin (1875-1877)  ideyalarını  uğurla davam etdirirdi.

Qəzetin müxbirlərinin cərgəsində din xadimlərinin də olması heç də onu dini təbliğat vasitəsi kimi  xarakterizə etməyə əsas vermirdi.

Qəzetin ən fəal müxbirlərinin əksəriyyəti dövrün yüksək səviyyəli, dərin düşüncəli din xadimi kimi daha çox tanınan müəllimlərindən  dərs almışdılar.  

“Ziya” qəzetində Zaqafqaziya müftisi Əbdülhəmid Əfəndizadə, Zaqafqaziya şeyxülislamı Əhməd Hüseynzadə, şair İsmi Sədrəddinbəyov, Məhbus Dərbəndi, M.Ağamirzadə, Mirzə Həsən Əlqədari kimi ziyalıların yazıları, əlifba məsələləri ilə ilgili rəy  və təqrizləri, təhsil problemlərinə aid  fikir və mlahizələrini oxucular maraqla qarşılayırdılar.

 “Ziya”nın ən fəal müxbirlərindən biri Şərq ölkələrində ali dini təhsil alması iddia edilən görkəmli şair, təzkirəçi,yeni üsullu məktəblərdə müəllimlik edən S.Ə.Şirvani idi.

Burada maraqlı  bir faktı xatırlamaq yerinə  düşür.

1879-cu ildə S.Ə.Şirvani Tiflisə  müəllimlərin müsabiqəsinə dəvət edilmişdi. Müsabədən uğurla keçəcəyi təqdirdə o, Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasında yenicə  açılmış müsəlman şöbəsində şiəməzhəb tələbəərə  şəriət dərsi verməli idi. Lakin müsabiqədə Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsinin üzvü Əbdüssəlam  Axunndzadə qalib gəlir və  S.Ə.Şirvani  doğma şəhəri Şamaxıya qayıdıb,burada əvvəlki işlərində -şəhərdəki rusdilli məktəbdə və Məclis Məktəbində müəllimliyini davam etdirir.

Seyid Əzim Şirvani  -“Ziya” qəzetinin imtiyaz sahibi Səid Ünsizadə ilə ideya dostu idi. Qəzetdəki bəzi yazılardan hiss  olunur ki, “Ziya”da  “Ey bülbül” rədifli qəzəl müsabiqəsi məsələsi də bu qəbildən idi.

“Ziya”  “Ey bülbül” çağırışı ilə xalqı  maarif və mətbuata, işıqlı fikirlərə didqqət yetirməyə  çağırırdı. Əslində “Ey bülbüül” ideyası İstanbuldan-Münif Paşadan gəlmişdi.

“Ziya” , bəlkə də,Münif paşanın Türkiyədə belə bir müsabiqədə iştirakına əsaslanaraq, söz içində söz demək qərarına gəlmişdi. Bu məsələ hələ tam dəqiqləşdirilməsə də, belə güman etmək olar ki,  bu istiqamətdə tezliklə müəyyən işlər görüləcəkdir.

Səid Ünsizadə (1842,Şamaxı-1903,İstanbul)  və Türkiyədə müxtəlif vaxtlardaüç dəfə maarif naziri olmuş Münif Paşanın   dostluq və iş birliyi əlaqələrinin ətraflı öyrənilməsi də  bir  çox nəsnələri aydınlaşacaqdır.

S.Ə.Şirvanini  “Ey bülbül” qəzəli   şairin ideya  dostu –  “Ziya” qəzetinin naşiri və imyiyaz sahibi  Hacı Səid Əfəndi Ünsizadənin sifarişilə yazmışdır.  

Qeyd edək ki,“Ziya” qəzeti 25 yanvar 1879-cu ildə nəşrə başlayandan abunə çətinlikləriilə üzləşmişdir.

Qəzetin cəmiyyətdəki rolunu qiymətləndirən milli ziyalılardan başqa, ona kömək edən ,demək olar ki,yox idi.Heç bir sənəddə göstərilməsə də, qəzetin abunə çətinliklərinə hökumət tərəfindən  qayğı göstərilirdi. Bu məsələdə  Səid Ünsizadəyə vaxtilə Bakı qubernaoru  olmuş D.S.Staroselskinin rolu danılmazdır.

Səid Ünsizadə bunu bir neçə yazısında söz içində qeyd etmişdir.

Hökumət məmurları, yerlərdəki pristavlar yuxarıların  göstərişi ilə  abunə çətinliklərin dəf olunmasına çalışır,  tabe olduqları qurumlar qarşısında pis vəziyyətdə qalmaq istəmirdilər. Onlara bəzi kənd  xudaları da köməklik göstərməyə məcbur idilər.  Bunu “Ziya”ya göndərilən məktublar da təsdiq edə bilər.Hökumətin tapşırığını yerinə yetirən məmurlar müntəzəm olaraq, yerlərdə abunənin gedişatı haqqında  Səid Ünsizadəyə məlumat veirdilər.

Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsinin üzvü olan Səid Ünsizadə də bu hesabatları başçılıq etdiyi “Ziya” qəzeti vasitəsilə işıqlandırırdı. 

Maraqlı bir fakt da var ki,abunə yazılan  bəzi mollalar, abunə pulunu versələr də,mütaliəyə meyilli olmadıqlarına görə, qəzeti başqa adamın ünvanına göndərməyi  Səid Ünsizadədən və onun “Ziya”da işləyən qardaşı  mühərrir Cəlaldan xahiş edirdilər.
Yerlərdə qəzetə qayğı göstərənlərin adları da “Ziya”nın sütunlarını bəzəyirdi.
”Ziya”ya maddı kömək edənlərdən biri İrəvandan Abbas Razi Məmmədzadə idi.O, qəzetə kömək məqsədilə Tiflisə Qafqaz Canişinliyinin İdarəsinə 50 manat pul və fars dilində bir təşəkkür məktubu da  göndərmişdir.Səid Ünsizadə bu məlumatı qəzetində işıqlandırmış, başqalarına görk olmaqdan ötrü dostu S.Ə.ŞirvanininAbbas ağaya  ünvanladığı 19 beytlik şeirini – qəsidəsini   “Ziya” qəzetinin 11.10.1879-cu il tarixli 39-cu nömrəsində dərc etmişdir.Şeir belə başlayır:

“Mərhəba ,ey İrəvanın xaki zibamənzəri-

Kim,  gəlib səndən  vücudə əhli-məna sərvəri”.

S.Ə.Şirvaninin  özü  də qəzetin və mətbu sözün tərifinə aid bir neçə şeirini “Ziya”da çap etdirmışdir.

Qəzetə yardım edənlərdən biri Türkiyə sədr-əzəmi Fuad paşanın müşaviri Şəkili  Ömər bəyin bacısı oğlu Şahin  Əfəndi idi.M.F.Axundzadə 1863-cü ildə   əlifba  layihəsi  ilə əlaqədar İstanbula gedəndə, Şahin əfəndinin  səmimi münasibətindən  sonralar fərəhlə söz açmışdır.

Türkiyə tarixində müxtəlif vaxtlarda  üç dəfə maarif naziri olan Münif Paşa da “Ziya”nın Türkiyədəki qayğıkeşlərindən və fəal oxucularından biri idi.

Münif Paşa –  M.F.Axundzadəyə də Sultanın  yaxın əməkdaşlarından biri kimi kömək etmişdir.  

Filologiya elmləri doktoru,professor Vüqar Əhmədovun Xiyabani kitabında yazdığı kimi,  Münif Paşa  M.F.Axundzadənin layihəsini başçılıq etdiyi elmi qurunmun  jurnalında dərc etmişdir.

Münif Paşanı “Ziya”ya göstərdiyi ən böyük qayğısı  1882-cidə “Ziya”da müsabiqə adı ilə dərc olunan  “Ey bülbül” qəzəlidir.

Münif Зaşanın  “Ey bülbül” qəzəli “Ziya”da dərc ediləndən sonra Qafqazın 3 böyük şairi-  Şəkili Nakam  ( İsmi Sədrəddinbəyov.O, əslən Şamaxılıdır-N.N.),Şuxi və S.Ə.Şirvani Tiflisə – “müsabiqə”yə öz nəzirələrini göndərirlər.

Bu şeirlər 1881-ci ildə Türkiyədə “Ey bülbül ” rədifi ilə  başlanan müsabiqənin davamı kimi qəbul oluna bilər.

Münif Paşa Türkiydəki müsabiqədə qalib gəlməsə də, “Ziya”da mətbu sözü Ezop maneralı qəzəli ilə qiymətləndirə bildi.

Filologiya elmlər doktoru, piofessor   X.Məmmədov “Ziya”dakı “Ey bülbül” qəzəllərini sovet dövründə yazdığı monoqrafiyasında epiqonçu şeir kimi izah etsə də, sonralar öz fikrini dəqiqlşdirmk üçün yeni elmi axtarışlara başlamışdı.Təəssüf ki, amansız ölüm X.Məmmədova  bu işi yerinə yetirməyə imkan  vermədi.
Səid Ünsizadə “Ziya” qəzetinin abunə çətinliklərini “Ey bülbül” qəzəlləri ilə həll etməyə, mətbuatın cəmiyyətin inkişafındakı rolunu  bədii sözün qüvvəsi ilə işıqıandırmağa  cəhd östərdi. 
S.Ünsizadə və onun dostlarrı  “müsabiqə ” adı ilə türkdilli mətbuatın   inkişafına ciddi təsir göstərməyə müxtəlif yollar və üsullar axtarırdılar. Müsabiqə ideyasının  nəticəsi məlum  olmasa da, Səid Ünsizadə “Ziya”ya kömək etmək üçün ziyalıları bu vacib  məsələnin  həllinə yönəldə bilmişdi.
Səid Ünsizadənin və Münif Paşanın bu birgə layihəsi ciddi öyrənilməlidir.

S.Ə.Şirvanini  Münif  Paşaya minnətdarlıq məktubu kimi  ünvanlanan “Ey bülbül” qəzəlini  oxuculara  ərməğan  edirik.

Bu qəzəl S.Ə.Şrvaninin  Əsərlərinin  1967-ci il nəşrində verilsə də, şairin latın qrafikalı 3 cildliyinə, nədənsə daxil edilməmişdir.

Məlumat üçün onu da bildiririk ki,S.Ə.Şirvaninin ikinci  bir  “Ey bülbül”ü    “Kəşkül” jurnalının  problemləri ilə əlaqdardır. Burada da Bülbül və Gül metaforik obrazlardır. “Ziya”dakı bülbülər- Səid  Ünsizadəni,  güllər  isə -“ZİYA” qəzetini və onun maraqlı yazılarını  təmsil edir. Bu şeirdəki nüktələr incələnməli,  rəmzlər açılmalıdır.

Türkdilli mətbuatda çoxlarının diqqətindən yayınmış Ezop üslubu, Ezop manerası, söz içində söz demək ustalığı  bütün  incəlikləri, nüktələri  və elmi- filoloji təyinatı ilə təhlilə  cəlb olunmalıdır.
Davamlı və daha cidi   araşdırmalar  S.Ə.Şirvaninin bülbülnamə  və gülnamələrindəki  analoji  şeirlərin   yeni nümunlərini ortalığa  şıxara bilər.

S.Ə.Şirvaninin “Ey bülbül” rədifli qəzəli

Açıbdır çöhrə güli-gülüstanın,ey bülbül!
Nə vəchdən tutulur bəs lisanın, ey bülbül!

Gəhi dilin tutulur, gəh fəğan edirsən sən,
Nədir, bəyan eylə, dərdi-nihanın, ey bülbül!

Xəzan qəmilə məgər xatirin hirasandır,  (bu söz Əsərlərdə pərişandır şəklindədir-N.N.) Bahari-vəsldə artır fəğanın, ey bülbül!

Baharım oldu fəğan, qoy mən eyləyim nalə,

Sənin ki  döndi baharə  xəzanın,ey bülbül!

Bücudeyi-Məryəmi-gülbəndə gəldi iyisi-gül,

Yəqindi tazələnir şimdi canın,  ey bülbül!

Sənin  zəbanələrin yandırır zəmanələri,

Əcəb ki, ol odə yanmaz zəbanın,  ey bülbül!

Həzar mərtəbə şirindir  nöqlü-şəkkərdən,

O Xosrovani əda  dastanın,  ey bülbül!

Zəman-zəman fərəhin var təbəssümi- güldən,

Xoşa bu gunə keçə hər zəmmanın, ey bülbül!

Sənin təranələrin şeirin nəzirəsidir,

Münifü xoşsüxənü-nüktədanın ,ey bülbül!

Həvayi-xar ilə sən tutmazsan qərarü şəkib,

Qızıl qəfəs ola gər aşiyanın , ey bülbül!

Qədəm gül üstünə qoymaq nədir, səzadır əgər,

Tökülsə xənçəri-xar ilə qanın, ey bülbül!

(səh.346)

Gərək ola qədəmi-yarda səri-aşiq,

Həsən degil bu rəviş dasitanın, ey bülbül!

Kitabi-güldən oxursan Rəsul mədhini sən,

Rəvadır Seyyid ola  mədhxanın ,  ey bülbül!

 Araşdırmalar göstərir ki,Münif Paşa,  S.Ünsizadə və onun dostlarrı ilə bu “MÜSABİQƏ”yə  ciddi hazırlaşıbmış.

Müsabiqənin nəticəsi məlum deyil.Məlum olan budur ki,Səid Ünsizadə “Ziya”ya kömək etmək üçün ziyalıları bu vazcib məsələnin  həllinə yönəldə bilmişdi.

Səid Ünsizadənin və Münif paşanın bu birgə layihəsi ciddi öyrənilməlidir.

S.Ə.Şrvaninin Münif Paşaya   minnətdarlıq məktubu ilə ünvanlanan “Ey bülbül” qəzəli  Əsərlərinin  1967-ci il nəşrində verilsə də,  latın qrafikalı 3 cildliyinə,  nədənsə daxil edilməmişdir.

Məlumat üçün onu da bildiririk ki,S.Ə.Şirvaninin ikinci  bir  “Ey bülbül”ü “Kəşkül” jurnalının  problemləri ilə əlaqdardır.

Burada da Bülbül və Gül metaforik obrazlardır. “Ziya”dakı bülbülər- Səid  Ünsizadəni, güllər  isə -“Ziya” qəzetini təmsil edir.

Bu şeirdəki nüktələr incələnməli,  rəmzlər açılmalı,türk dilli mətbuatda çoxlarının diqqətindən yayınmış Ezop üslubu, Ezop manerası bütün  incəlikləri ilə  incələnməli və elmi filoloji təhlilə  cəlb olunmalıdır.

***

Nazim Nəsrəddinov,

Azərbaycan Respublikasının  əməkdar müəllimi,

Respublika Prezidentinin Sərəncamı ilə keçirilən

ƏN YAXŞI MÜƏLLİM müsabiqəsinin qalibi,

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü,türkoloq

Ədəbiyyat siyahısı

1″Ziyayi-Qafqasiyyə” qəzeti, 28.05.1882, N 18.

2.S.Ə.Şirvani.Əsərləri , 3 cilddə. I cild.  Azərbaycan SSR EA Nəşriyyatı,

      B., 1967.səh 346-347.

3.Xeyrulla Məmmədov.XIX əsrin sonu,XXəsrin əvvəllərində 

Azərbaycan maarifçi realist ədəbiyyatı(xüsusi kurs).Bakı,1978.