TATARLARIN MENŞİ, SİYASİ TARİHİ VE GÖÇLERİ
TATARLARIN MENSEİ VE TATAR KAVRAMININ ETİMOLOJİSİ
Tatar kelimesi, bir halkı veya halkları ifade eden isim olarak özellikle XIII. yüzyıldan itibaren Cengiz Han sonrası dönemde sıklıkla kullanılmıstır. VIII. yüzyıla ait Orhun yazıtlarında “Otuz Tatar” “Tokuz Tatar” seklinde geçen adların Mogollara ait oldugu kabul edilmektedir.5 Bu itibarla Tatar adının köklerini Cengiz Han’dan daha önceki dönemlerde aramak gerekir. Çin kaynaklarında tatar kelimesi ilk olarak IX.yy.da “ta-ta”seklinde geçer. Çinlilerin bu halk için ak tatar ve kara tatar seklinde bir adlandırma
yaptıkları görülmektedir.6 “Tatar” adı Avrupalılar ve özellikle Ruslar tarafından Cengiz Han dönemi ve sonrasında gelen halkların genel ismi olarak kullanılmıstır.7 Ruslar sonraları zapt ettikleri ülkelerde yerlesik bulunan halkı da “tatar” diye isimlendirmis ancak bu adı “Mogol” anlamında kullanmamıslardır. Bunlara tatar demekle beraber Türk menseli oldukları inkar edilemediginden Türkiye Türklerinden ayırmak için ilmi nesriyatta Rusya içindeki halklar için “Tyurki” derlerken Türkiye halkı için “Turok-Turki” tabirini kullanırlar.
Benzer sekilde batı dillerinde de bir ayırım görülmektedir. ngilizce’de Türkiye Türkleri için “Turkish” denilirken Rusya’daki Türkler için “Turkic” tabiri kullanılmaktadır. Kasgarlı Mahmud Divan-ı Lugati’t-Türk’de Tatarları Türk kavimlerinden sayarak meskun oldukları bölgeleri haritada göstermistir. Tatar adı bugün bir Türk boy adı olarak genellikle İdil-Uralbölgesindeki Kazanlılar ve Kırım halkı için kullanılmaktadır. 8
Tatar kelimesinin anlamının ortaya konulabilmesi için ilk defa kullanılısından itibaren kazandıgı yeni manaları gözden geçirmek gerekir. islâm dünyasında ilk kullanıldıgında, “Tatar” kelimesiyle kastedilen, “Mogol” idi. Tarih kaynaklarında Mogollardan bahsedilirken daima “Tatar” kelimesinin kullanıldıgı görülmektedir.9
Kelimenin bu anlamda kullanılması ile ilgili olarak Mehmet Maksud söyle demektedir:
“Türklerin büyük çogunlukta oldugu Mogol ordusu, günümüzde Rusya denen bölgeyi, on üçüncü yüzyılın ilk yarısında zaptetmisti. Bu durum, Rusların, Avrupa Rusya’sındaki bütünTürk kökenli Müslümanlara niçin Tatar dediklerini açıklar: Mogol (Tatar) ordusunun
büyük çogunlugu Türk’tü; Ruslara göre, bütün Avrupa Rusya’sında yasayan Müslüman
Türkler, Mogolların (Tatarların) torunlarıydı.Bu Tatar hakimiyeti altında yasayan milletler
de Tatar (Mogol) sülâlesinden hanedanların idaresinde yasadıkları için “Tatar” diye
anıldılar. Böylece, on dördüncü yüzyıldan baslayarak “Tatar” kelimesi, kavmî, etnik, soyla
ilgili bir söz degil, ra’iyyet olmayı, teba’iyyeti (uyruklugu), -hukukî durumu farklı olmakla
birlikte- vatandaslıgı ifade eden bir deyim haline geldi. Yani, artık “Tatar” sözü, etnik
(kavmî) degil, siyasî bir anlam ve içerik kazandı.”10 Buna göre “tatar” adı etnik bir anlam
tasımaktan ziyade Mogollardan dolayı o dönemde Türklere verilmis bir genel isimdir.
Mogol (Tatar) hakimiyeti altında Hazar Denizi ve Karadeniz’in kuzeyinde yasamıs olan
Türkler, “siyasî yafta olarak “Tatar” diye anılır hale geldiler. Günümüzde Karadeniz’in
kuzeyinde ve Rusya’da yasayan ve “Tatarca” denen kuzey Türkçesini konusan
Müslümanlar, bunların torunlarıdır. Çıkan netice sudur ki, “Tatar” kelimesi, yirminci
yüzyılda, soy gösteren, baska bir deyimle, kavmî etnik bir tabir degildir, tarihî kimligi
bildiren bir sözdür. Nasıl ki Osmanlı idaresinde yasayan her ferd “Osmanlı” idi, Osmanlı
tâbiyetinde idi; Tatar (Mogol) idaresinde yasayan kuzey Türkleri de öylece Tatar idi.
Kısacası, yirminci yüzyılda, kendilerine “Tatar” denilen Rusya Müslümanları, Mogol
degil, ataları Mogol idaresinde yasamıs ve zamanla Mogolları da Türklestirmis olan
Türklerdir”.11 Anlasılan o ki tarihte “tatar” ismi Mogollarla beraber anılmıstır. Geçmisten
günümüze kelimenin anlamının daraldıgını söyleyebiliriz. Bugün “tatar” denildiginde
Kırımlılar ile Rusya içindeki bir kısım halk kastedilmektedir.
Tatar kelimesinin anlamı ve kökenine dair farklı görüsler mevcuttur. Bunları söyle
sıralayabiliriz:
a-Tatar (ta-ta) kelimesi okçu anlamında olup Avrupa’da olumsuz anlamda
kullanılarak uygar toplumlara barbarca saldıran yagmacı Mogol anlamında kullanılmıs,
slamiyet’in gelisinden önce Türkçe konusan veya konusmayan bir çok halka bu isim
verilmistir. slamiyet’i kabullerinden sonra Rusya tüm Müslümanlara bu adı vermistir.12
10 Maksud, a.g.m., s.4.
11 Maksud, a.g.m., s.4. Ayrıca bkz.:Halil nalcık, Kırım Türk Yurdunun Yok Edilisi, T.K.A.E. Türk
Kültürü Dergisi, XXI, Temmuz 1964, s.61. (nalcık da aynı tespiti yapmıs ve bu ismin Kuzey Türkleri için
sonradan yerlesik hale geldigini belirtmistir.); Marshall G.S. Hodgson , slam’ın Serüveni, z yayıncılık,
st.1993, c.II s.431.
12 Müslüman Halklar Ansiklopedisi, Tatarlar md. Editör: Richard V. Weeks, st. 1991, c. III, s.147 vd.
16
b-Tatarca “dag” anlamına gelen “tau/tav” ile “kisi” anlamındaki “ar” kelimelerinin
birlesmesiyle olusan dag adamı ifadesi ile baglantılı olabilecegi öne sürülmüstür. Farsça
kisi anlamına gelen “ar” eki birçok halk adında mevcuttur; Bulgar, Macar, Avar vs.13
c-Tatar kelimesi Çin kökenlidir. V. asırda yasamıs ve barbarlıkla nam salmıs
bulunan bir kabileden sonra yayılmıstır.14
d-Eski Yunan ve Roma mitolojisinde “cehennem” anlamında kullanılan “Tartarus”
sözcügü, Hristiyanlık dinince de aynı anlamda kabul edilmis ancak zamanla “Tatar”
sözcügü ile karıstırılmıstır. Bu anlamda kullanılmasıyla beraber “tatar” kavramı barbar
halk anlamında olumsuz bir çagrısıma sahip olmustur.15
Tarihte çogunlukla Mogollarla beraber ad olarak yaygınlasan ve sonraları Ruslar
tarafından bütün Müslüman Türk halklarını ifade etmek üzere kullanılan “Tatar” kavramı
bir etnik grup adı olmayıp bugün Rusya’da yasayan bir kısım Türkler ile Kırım Türkleri için kullanılmaktadır.
HAZIRLAYAN
Özcan GÖKÇEBAY
YÜKSEK LİSANS TEZİ
