ȘORA BATIR – DESTANLARIMIZ ZENGİNLİĞİMİZ!

Güner Akmolla

18-19 asırlarda Avrupa da folklor merağı başlağanda bız sozlı edebiyatımıznı en yuqarğa salıp
barlığımıznı em tarih- edebiyat kulturımıznı qorıdıq, cayılğan topraqlarda başqa quvet korme
den.Genış Türk -Tatar dünyamızda destanlar canlı bolıp yaşay edı, kelecek modernizmanı bazıda
bılmeden keş qaldıq olarnı yazığa almağa! Bonday vaziyette, Qırım Tatar Edebiyatında, Riza Fazıl ve
Safter Nogaev’ lernın mamut kitabında edebiyatımız “Yusuf ve Zuliqa ” destanıman 1232 – ler men
başlay ve devamını aynı başarıman surdure. 2017 de romencege tercüme etken kitabımızdan
anlaymız ki yazılı edebiyatımız Orhon-Enisey yazılarıman 6-8 asırlardan başlay. 1069 da“Qutadgu
Bilik ( Bilek) yazığa alına Yusuf Has Hacib’nın tarafından. Dr.Rustem Sulteev ‘ nın sözlerınde ( Idil
Tatarları, Milli Folklor, 2014, yıl 26, s.101) anlaştırıla Tatar halknın Destanlarını. Olar epiko- roma
nesk tarzda yazıldılar bızde olarnı kelecek nesıllerge tanıtmağa ısteymız: “Bız Yıgıt, Leyla ile Mec
nun, Tahir ile Zuhra, Kıssa-i Yusuf, Seyfulmuluk, Şahsenem ile Garb, Hurluga ile Hemra, Maktım
Se lu, Tılek, Kır Oglı, Edigey destanı, Kaharman Katil. ”Rus işgal sebebınden bızım kültür hayatımız
sektege oğradı”derken, müellif İdil Tatar folklorına ürmetlerını suna, sonında yazıp ”eğer rus bas
kısı olmasaydı bu destanlar daha zengın edebiyat yaratardı”. Halqımız yaşadığı yerde destanlarda
yaşadılar!

• 

Menden yașlı tanış- bılışten sorağanda bızım Dobruca’mızda, Şayzer Resul – Memet tatamdan
eşıtkenımnı yazayım: “Bız bıldık “Şora Batır “masalını balalığımda (d.1931, Azaplar \Tătaru ) ve
aqılımda qalğan nakarat:
Ana, mına keliyatır Şora Batır
Ayağında qızıl qatır;
Tüy şorbağa otmek batır”.
(Şayzer hanım, 28 Ekım 2017, Kostencı \ Constanța, România)
Zengın destan barlığımıznı ıstesek tanımağa ve caş nesıllerge tanıtmağa, Kostencı şeerınde “Yunus
Emre Türk Kültür Enstitüsü bar, sok. Mihay Eminesku no.2 adresınde. Onda aşılğan kitaphanede

bılgıler destanların zamanın canlandıra kitap tızılgen mobilyalarda. Orhan Şaik Gökay Bey’ nın
yazılarında bolımlernı aqtarsaq koremız ilmî çalışmalarnı 9-10 yüzyıllarman başlanıp kunumızgeşık.
Akkoyunlılar, hikâyeler, Apkaz – ililer, Azerbaycan, Gürcistan, Oğuz, Kafkasya, Türkistan, Anadolu,
şehirler ve dağlar, ormanlar ve ovalar, nehirler, göller ve denizler, kişiler, Oğuz beyleri, Oğuz Ha
tunları, dil ve uslup, kelimeler, geyimler, motifler, töreler, şamanlık izleri, örf ve adet, savaş ve savaş
yarakları, giysiler, yiyecekler, içecekler, hayvanlar, at ve böyleler…Motiflere eklenenler var, Şamanlık
ve Islami unsurları, ana, analık, savaşçı ana, çocuk, kılıç, kılık değiştirme, ölülerin yemeğini alma, v.b.
Yusuf Has Hacib yazdığı destanlarında bılgı bermekte Türk tarihine dair, qarşımızda abide qala Türk
tıl bılgısının başlanğısına:
“Kitap adını “Kutadgu bilig” koydum;
Okuyana kutlu olsun ve elinden tutsun.
Ben sözümü söyledim ve kitabı yazdım;
Bu kitap elini uzatıp her iki dünyayı da tutan bir eldir,
Kişi her iki dünyayı da devletle elinde tutarsa kutlu olur bu sözüm doğru ve dürüsttür.”
Türk Edebiyatının ilk eserlerını eğer aqtarsaq becerıp, Ozbekıstan’nın Fergana tarafında Kutadku
Bilig’men qarşılaşarmız XI – cı yy. ( 2014 te yazıldı Ankara da Emek Uşenmez’men).
Divanü Lugati’ t Türk eserı Mahmud el- Kâşgarî’ nın 1074 senesınde el -yazısıman bugunde
Istanbul’da bar qatında 1266 cılın el- yazısıda tabılıp.Ald Soznın cerıne yazılğan”Rahman ve Rahim
olan Allah’ın Adıyla” dep. Kitap sözlıktır. Türk lehçelerın Kitabı depte aytarmız, çünkü 128 sayfa
sında arıfler yazuvlı: a, ā şaşırma alını bıldıre. Sonraqı sozler aba -baba (tubut lehçesını anlata
arapçadan yani Yemen den kelıp. Açdı sozı kapuyu açtı demekte, alma elma demekte oğuz
lehçesınde; alp demek yigit, kahraman, bahadır manasında. Ornek kıbı berıle: alper tonga oldımı <
Alper Tonga öldümü; esez ajun qaldımı < kötü dünya kaldımı; ödlek acin aldı mı < Felek öcün aldı
mı; amdı yürek yırtılır < şimdi (ülkesinin kederi ve felege duyulan yürek yırtılır; ara< bır şeyin arası;
aramut < Uygur yer adı.
Prof. Dr. Saim Sakaoğlu ve Doç Dr. Ali Duymaz 2002 de yazdılar “ Yslamiyet öncesi Türk destanla
rı” kitabını Ötüken neşriyatında asıl bolımlerı anlatıp tarihımıznın ilerlemesını : Milli Türk Destanı,
Türk Kosmogonisi, Genel Bakış Türk Kahramanlık Destanları M.Ö VII-VI asırlarda, M.S. I-cı asırında,
Korkut, Manas, Köroğlu, Kırk Yigit . Meşhur destanlardan bırsı bolğan “Köröğlu” destanı, oz dort
bolımınde ( Şamanlardan başlayıp anlatıcıları, kimliği, versyonları ), Türk boylarını tanıta Balkan
larğa uzanıp. Köroğlu halq kahramanı, Türkiye , Kazahistan, Türkmenistan, Ozbekistan geşıp
Balkanlarğa uzana ve Çobanman korışe :
“Uzak yerlerden gelip ümidi kırıldı
Ümidı kırılsa da içi içine sığmaycak kadar sevindi
Jambilbel şehrinin dışında
Koyun güden bir çobanla karşılaştı.”
(Köröğlu, dr.Metin Ekici, 2004, s.218)
Ozbeklerde Köroğluğa Köroglihan derler, ele kalk hikâyelerınde. (Ansiklopedik Türk ). Doğu

Anadolu’da ve Azerbaycan’da onın makamları Halk Edebiyatı Terimleri Sözluğü’nde Dr.Doğan
Kaya , 2-cı basımında 2010 da bolay denıle dey yigitlik yani cıgıtlık edasını taşığan sozler:
koçaklama, kahramanlıq, curt suygısı; edebiyatımızda bar Köroğlu, Dadaloğlu ve Şenlıkin. Yazamız
bılınmesıne bu destan parşasını sayfa 441 beremız :
“Eğer kendilerinde erlik var ise
Gelsin dövüşelim Bolu Beyleri
Kanından susayıp candan geçerse
Gelsin dövüşelim Bolu Beyleri.
Atına bindi de eyledi dizgin
Alayları çetıp kondurmak isterse kuzgun
Leşine kondurmak isterse kuzgun
Gelsin dövüşelim Bolu Beyleri
Koç yiğitleri de aldım yanıma
Keskin kılıcımı taktım belime
Serimden geçmişim bakmam ölüme
Gelsin dövüşelim Bolu Beyleri
Karşıda durana kalmaz kararım
Doğrulup gelene yoktur zararım
Ya şehitlik ya gazilik dilerim
Gelsin dövüşelim Bolu Beyleri.
Ala sadağımı sundum özüme
Hezaran kalkanım aldım dizime
Köroğlu der kan göründü gözüme
Gelsin dövüşelim Bolu Beyleri”.
Atı yardımcısı bola, balalıqtan erkeznı cene, epsı silahlarnı becere, quvvetlı ve bılgılı cıgıt, uygur
versyonında bolaytıp qonışa, nam qazanıp kureşlerde em marebelerde:
“Yigidin muradı adtır,
Adı korumak devlettir,
Keskin kılış yanar odtur,
Oda özün vuran yörsün”.
\ (Köröğlu, dr.Metin Ekici, 2004, s.185)
Dobruca qırım tatarlarında yazılı tarih, ders kitapları tabılmaz boldı XX-cı asır orta- sonlarında…
Müstecip Ülküsal’nın çalışmalarından tış tapmadıq bırşey. Babamın oz qız qardaşı, ilk koyımızde
romen üniversite mezunı, Raqıye Abdulla-Isleam hanım( d.în 1932) hatırlay sade balalığında
nasıl amcamız Acıveli aqay anlata edı Şora-Batır destanını. Bonday sebeplerden bız ekı olaynı
esapqa aldıq: destanlarnı em mezarlarnı. Anlayış taptıq elitamızda, nasıl dr. Rustem Sulteev yaza
internet notlarında:”Tarihteki olup biten olaylar çoğu milletlerde destan estetiğine has bir şekil,
uslup ve gelenek içinde yaşamış “( Idil Tatarları, Milli Folklor, 2014,yıl 26,s.101)

Balalığımda mende az-biraz tuyğan edım bu destannı, Şora Batır adıman. Hatta katren kıbı şalıp
cürgemendır:
“Şora Batır qayda qaldın
Kelıp qurtar ğurbet qalqın”, v.b.
Zamanımızda üyrendım barlığımızın qıymetını: Ergenekon destanı, Çora Batır destanı, Manas
destanı, Bozcıgıt, Adel Sultan, Qoplandı Batır destanı, Edige Batır destanı, Alpamış Batır destanı
em… 2003’te menım yazğan “Dobruca Qırım Tatar Şehitnın Destanı”… Elbette, destanlar ekıge
bolıne, batırlıq bırde aşk-seuda, onların halq yaradılışında formüllerı bar, başlanğış, geçış,
bağlayış, bitiş ya da sonış. Menım yazğan destanımda çeşit formüller bar, onlar komunist
devırnın qara kunlerıne dair.Ornek kıbı yazamız:
“Bulut qara, qanlı bulut
Dobruca’nı bastı bulut!”(s.41)
Bızım destanlarımızda at, qurt, qoy surulerımen korıngan șoban< çoban, kol ( göl ) taş kıbı
qatmaq cer almaqta neqadar balaban bolsa da dünyamız. Dünyamızın genışlıgı varyantlarnı
yaratqan, ornek kıbı Anadolu destanını ketıremız anlamğa ve bu yerde Saim Sakaoğlu beynın
kitabına söz berıp “101 Türk Efsanesı”ne ve aşada “Anadolu adı’na” hikâyesıne.
Bu cıl bastırğan kitabımızman “ Şora Batır” man, dunyamızğa tanıtamız efsanelerımıznı, zen
gınlıgımıznı, unutturmadan Eskişehir varyantını:
“Tasmalı atqa mınıp
Qızğın yüzün sorsıyıp
Yuqarı ketken onsalıq
Cerengayga barasın
On qolına oq alıp
Sol qolına quş alıp
Bunday törem qayda ketesın?
Çora cevapnı bere:
Töre degen qaraman
Koyımnın adını sorasan
Muksil Tamalıman
Atımnın adını sorasan
Narik oglı Çora’man
Tasmalı atıma mınıp
On qolıma quş alıp
Sol qolıma oq alıp
Qazaq’qa cenkge baraman”.
(Şora Batır, destanlarımız- zengınlıgımız, Temmuz 2020, Kostencı, s.96)

•