Qırmızı günəş jurnalı

“Qırmızı günəş ” məcmuəsi mətbuat tariximizdə azsaylı – cəmi üç nömrəsi ilə tanınan mətbu orqanlardandır. İlk nömrəsi 1921-ci ildə Bakıda Azərbaycan Mətbuat İdarəsinin birinci hökumət mətbəəsində Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının mətbu orqanı kimi çap olunub. Məcmuənin məqsəd və məramı başlığın altında xüsusilə qeyd olunub:
“Məktəb çocuqlarına məxsus iki həftədə bir nəşr olunan əxlaqi, ədəbi, fənni müsəvvər (rəsmlər və şəkillərlə bəzədilmliş, rəsmli-N.N.) məcmuədir”.
Məcmuənin rəhbərləri onun rəsmli çıxarılacağını elan etsələr də, bütün nömrələr şəkilsiz nəşr olunub. Məcmuəmin idarəsi Vrangelskvi küçəsindəki 13 nömrəli evdə türk nəşriyyat şöbəsində yerləşirdi.
Məcmuədə redaktorun və məsul şəxslərin adı göstərilməsə də, “Qırmızı günəş”in Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığında işləyən, mətbuat işlərindən xəbərdar olan bir qrup ziyalı tərəfindən nəşr olunduğu üzə çıxır. Onların çoxu – vaxtilə “Məktəb” jurnalının redaktoru işləmiş, coğrafiya və dilçiliyə aid bir neçə dərsliyin müəlifi olan Qafur Rəşad, Tiflisdəki Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunun məzunu S.M.Qənizadə, Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının məzunu Kərim bəy İsmayılov, Kiyev Universitetində tibbi təhsil almış Möhsün Qədirli (İsrafilbəyov), uşaq ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Abdulla Şaiq o dövrün tanınmış, hökumət dairələrinin inandığı və güvəndiyi ziyalılar idi.
“Qırmızı günəş”də maraqlı yazıları ilə çıxış edən Ağa bəy İsrafilbəyov, Cəmo bəy Cəbrayılbəyli, Qbdulla Talıbzadə, Seyidzadə Bədrəddin, İbrahim Murtuza və başqaları da Azərbaycan təhsil sistemində həm müəllim, həm də uşaq ədəbiyyatı sahəsində yazıçı və şair kimi tanınırdılar.
Məcmuənin üz qabığındakı elanda redaksiya heyəti oxucuları əməkdaşlığa dəvət edir, onlara yeni mətbu orqanın məsul şəxsini nişan verir:

“Sevgili qardaşlarımızdan hər dürlü sadə məqalələr qəbul ediriz. Məqalələr bu adresə göndərilməlidir: 1) Mirquryusqaya küçəsində 20 nömrəli evdə Ağa bəy İsrafilbəkliyə”.

• 

Məcmuənin hər nömrəsində Ağa bəyin açıq və örtülü imza ilə bir neçə yazısının dərc olunması da onun redaktor olduğunu göstərir. O, məcmuədə “Nəcimi” imzası ilə (“münəccim” sözü ilə eyni kökdəndir-N.N.) zoologiyaya aid təbiət hekayələri ilə də çıxış edib.

Məcmuənin ilk nömrəsi gənc oxuculara ünvanlanan “İdarə” imzalı “Bir-iki söz” müraciəti ilə başlayır:

“Elm və mərifət, tərəqqi və mədəniyyət dövründə yaşadığımızı görürsünüz. Böylə mədəniyyət dövrünə özünüzü yaraşdıra bilmək üçün, səadətlə yaşamaq üçün məktəbə gedib, dərsə davam edirsiniz. Fəqət burasını bilməlisiniz ki, sizin tərəqqi etməyiniz üçün yalnız məktəbdə oxumaq kifayət etməz, məktəbdə oxudularınızı ifadəli kitablar və məcmuələrin mütaliəsilə təhkim etməlisiniz (möhkəmlətməlisiniz -N.N.). Böylə faidəli kitablar və məcmuələr də sizdən ötrü faidəli məktəblərdir. Bunlar sizin məlumatınızın çoxaldılmasına, ətraflı olmasına, genişlənməsinə xidmət edən vasitələrdir. Məktəbdən sonra evinizdə böylə faidəli kitab və məcmuələrin mütaliəsinə böyük ehtiyacınız vardır. Nə qadar çox faidəli kitablar və məcmuələr oxusanız, o qadar da irəlidə olacaqsınız . Fəqət burasını da unutmayınız ki, bunları diqqət ilə, anlayaraq oxuyasınız. Anlamayaraq oxuduğunuz kitabların və məcmuələrin sizə heç bir faidəsi ola bilməz”.

Göründüyü kimi, müəllif sinifdənxaric çalışmalara, onların seçiminə, faydalı olmasına ciddi fikir verir, oxu mədəniyyətini ümumi mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi çox yüksək qiymətləndirir.

“Bir-iki söz”ün sonundakı cümlələrdən məlum olur ki, məcmuənin səriştəli yaradıcı heyəti yeni nəşrin elmdə və mərifətdə uğur qazanacağına, məktəblilərin yardımçısı olacağına inanır: “Burasını bilməlisiniz ki, sinifdə öyrəndiyiniz dərslərin qaranlıq guşələrini “Qırmızı günəş” sizdən ötrü işıqlandırmağa çalışacaqdır. Getdiyiniz yolu aydınlaşdırıb, qaranlıqdan sizi mühafizət etməyə səy edəcəkdir. “Qırmızı günəş”in hər nömrəsini oxuyunuz, sizdən ötrü anlaşılmaz məsələlər olursa, yazıb idarəmizdən soruşunuz, öyrəniniz. Biz də öz tərəfimizdən “Qırmızı günəş”in nəşri ilə sizi təbrik edərək tərəqqi və təaliniz (yüksəlməniz -N.N.) yolunda çalışan bu məcmuənin davam və bəqasını arzu edirik”.

“Qırmızı günəş”in birinci və ikinci nömrələri 1921-ci ildə, üçüncü nömrəsi isə 1922-ci ildı çap edilib. Məcmuə üç nömrədən sonra öz işini dayandırıb. Bu, çox güman ki, yaradıcı heyətin daha böyük layihələr üzərində işləməsi ilə əlaqədar idi. Belə ki,1921- ci il noyabrın 14-də Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının D.Bünyadzadənin sədrliyi ilə keçirilən kollegiya iclasında ayda iki dəfə 2000 tirajla buraxılacaq “Maarif” adlı uşaq jurnalının kollegiyaya təqdim edilən smeta xərcləri layihəsi müzakirə edilir. Layihəni kollegiya iclasına M.Mahmudbəyov, S.M.Qəniyev və Ə.Cəfərov təqdim edib. İclasda müzakirə zamanı jurnalın ayda iki dəfə yox, bir dəfə çıxarılması qərara alınır.
Qeyd edək ki,kollegiya iclasında müzakirəyə çıxarılan “Maarif” jurnalının ilk nömrəsi 21 dekabr 1921-ci ildə, ikinci nömrəsi isə düz bir aydan sonra- 21 yanvar 1922-ci ildə çap olunub. Jurnalın səhifələrində açıq yazılmasa da, onu “Qırmızı günəş”in yeni adla-təzə paltarda meydana çıxması kimi başa düşmək olar.

“Maarif” jurnalında Ağa bəy İsrafilbəlinin imzasına rast gəlmirik. Bu, Ağa bəy İsrafilbəylinin yeni vəzifə təyinatı və buna görə də işinin çoxluğu ilə izah oluna bilər. Xalq Maarif Komissarlığının 1921-ci il noyabrın 29-da keçirilən iclasının materiallarından məlum olur ki, Ağa bəy İsrafilbəyli Ali Pedaqoji İnstitutun nümunəvi məktəbinin müdiri, Bakı kurslarının riyaziyyat üzrə mühazirəçisidir.

Yenidən “Qırmızı günəş” jurnalı haqqında söhbətimizə qayıdırıq. “Qırmızı günəş”in materialları 90 il bundan əvvəlki ədəbi dilimizin elmi və bədii-publisistik üslubunu əks etdirir. Məcmuənin birinci nömrəsindəki (1921, qanuni-sani) rubrikalar və yazılara diqqət yetirək. Burada Q.Rəşadın “Məşhur adamları tanıyalım “(söhbət Mirzə Abbasqulu Səhhət haqqındadır-N.N.), C.Cəbrayılbəylinin “Şaxta baba”, Nəciminin “Cənnət quşu” , İbrahim Murtuzanın “Bir yetim məmurun fəryadı”, Ağa bəyin “Tənbəl kosa”, A.İsrafilbəylinin “Hikmət çiçəkləri”, Kərim İsmayılovun “Balaca meymun”, Qədirlinin “Xərçəng”, A.Şaiqin “Dərdləşmə” və s. kimi yazıları uşaqların mütaliəsinə yönəldilmişdi.

Oxucular məcmuənin ikinci nömrəsində (1921, qanuni-əvvəl)”Məşhur adamları tanıyalım” rubrikasında görkəmli satirik
şair M.Ə.Sabirin ( 30 may 1862,Şamaxı – 12(25)iyul 1911,Şamaxı) həyatı ilə tanış olurlar .Yazı redaksiyanın baş məqaləsi kimi təqdim olnub, “idarə” sözü ilə möhürlənib. Maraqlıdır ki, yazıda Sabir üç il cavanlaşdırılır: onun təvəllüdü 1859-cu il göstərilir. Əksər əməkdaşları şamaxılı olan müxbirlərin səhv etdiyinə inanmaq çətindir. Əgər şairin doğum tarixi səhv göstərilsəydi, növbəti nömrədə səhv mütləq göstərilməli idi.
Yazıda 1902-ci il zəlzələsi zamanı M.Ə.Sabirin köç-külfəti ilə birlikdə Xorasanda yaşaması faktı da diqqəti cəlb edir.
Məcmuənin ikinci nömrəsində dərc olunan bir sıra bədii və elmi yazı nümunələri – Mirzəbala Məhəmmədzadənin “Cənnət quşu” hekayəsi (məcmuənini birinci nömrəsində Nəciminin də bu adda hekayəsi çap olunub- N.N.), Sofi Şeydanın (S.M.Qənizadənin -N.N.) “Nağıl”, Abdulla Şaiqin “Quşlar ölkəsi, Ağa bəy İsrafilbəyovun “Anqıran meymun”, “Kərim İsmayılzadənin “Təcrübəli bağban” və s. yazıları şagirdlərin elmi və bədii təfəkkürünün tərəqqi və inkişafina uyğun materiallar kimi çox əhəmiyyətlidir.
Məcmuənin üçüncü nömrəsindəki yazılar da maraqla oxunur. İlk yazıda görkəmli dramaturq
M.F.Axundzadə (1812-1878) məşhur adamlardan biri kimi məktəblilərə yaxından tanıdılır. A.İsrafilbəyli, A.Şaiq, C.Cəbrayılbəyli, M.Nəcəfzadə, Hüseynbəyli və başqalarının yazıları da məcmuənin bu nömrəsini dəyərləndirən yazılardandır.

Mətbuat tarixçilərimiz indiyədək “Qırmızı günəş” məcmuəsi haqqıda demək olar ki, heç nə yazmamışlar.
Məcmuənin adı, çpx güman ki, sovet dönəmində qırmızı rəngə inqilab rəngi kimi yanaşılması ilə ilgilidir.Belə ki, o vaxtlar əsgər də, meydan da, ordu da, hətta Moskva şəhəri də qırmızı idi. Təbrizdən Bakıya dəvət olunan C.Məmmədquluzadəyə “Molla Nəsrəddin” jurnalını “Qırmızı Molla Nəsrəddin” adı ilə nəşr etməyi məsləhət görmüşdülər. Təbii ki, C.Məmmədquluzadə bu təklifi qəbul etməmişdi. Ondan iki il öncə isə uşaq mətbuatının zəruriliyini və vacibliyini hiss edən, bu sahədə maarifçilik ideyalarını yaymağa tələsən bir qrup əqidə və məslək dostu isə günəşi inqilab rəngində görməyə məcbur olmuşdular. Uşaqlıq illərimizin çox güzəl mahnılarının – mövsüm nəğmələrinin birində deyildiyi kimi:
“…Doğdu GÜNƏŞ qırmızı,
Can, gülüm, can, can,
Topladı oğlan, qızı,
Can ,gülüm, can,can!..

Maraqlıdır ki, məcmuənin əməkdaşlarından biri Abdulla Şaiqin 1910-cu ildə yazdığı 5 bənddən ibarət
“Can gülüm,can-can” adlı bir şeiri uşaqların dilinin əzbəri idi.Məcmuəyə verilən adın bu şeirlə əlaqəli olması da bu cəhətdən diqqəti cəlb edir.

1921-ci ilin soyuq qış günlərində Bakıda doğan günəş – “Qırmızi günəş” Azərbaycanın sonrakı illərdəki pedaqoji və uşaq mətbuatına,eləcə də usaq ədəbiyyatına güclü təsir göstərmişdi.

Hər nömrəsi cəmi 16 səhifə olan “Qırmızı günəş” məcmuəsi məktəbli dünyasının zənginləşməsində, onların düşüncə tərzinin formalaşmasında sinifdənxaric oxu materialı kimi çox qiymətlidir. Bu materiallar uşaq ədəbiyyatımızın müəyyən mərhələsini elmi şəkildə öyrənmək baxımından da maraq doğurur. Yeri gəldikcə onların bəzilərini şərhlərlə birlikdə oxuculara çatdırmaq fikrindəyik.

---

Maraqlı olacağını nəzərə alaraq, “Qırmızı günəşi”in 1921-ci ilə aid birinci nömrəsində ” Məşhur adamları tanıyalım” rubrikasında dərc olynmuş ” Mirzə Abbasqulu Səhhət “məqaləsini oxucuların diqqətinə çatdırırıq.

Mirzə Abbasqulu Səhhət 1292-ci sənəyi -hicridə ( miladi tarixlə-1874-N.N. ) Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur. Yeddi yaşında məktəbə davam etmişdir. Türkcə, farsca ,ərəbcəyi öz atasından oqumuşdur.Səhhət kiçiklikdən kəskin qüvveyi- hafizəyə malik idi. Məktəbdə oquduğu vəqtlərdə şeir söyləməyə başlamışdır. Şamaxı şairlərindən “Sabit”in təşviqilə İranna —Tehran şəhərinə oqumaqa gedib, orada “Məktəbi- Nizami -Nasiri”yə qəbul edilmişdir. Bu məktəbi ikmal edib doqturluq şəhadətnaməsini almışdır və bir müddət İranda təbiblik edib,sonra Şamaxıya dönmüşdür.Şamaxıda müəllimlik və mühərrirlik edərək,mərhum Sabirin ən yavuq dostlarından olmuşdur. Şairliyi və şeiri çox sevərdi, ədəbiyyatda çalışan şairlərimizdəndir (çox yaxşı deyimdir-N.N. ). Hafizəsi qüvvətli olduğundan çox şeirlərini əzbər oqurdu. İstər Qərb şairlərinin,istər türk şairlərinin ədəbiyyatına aşina idi.Bunların şeirlərindən çoxununu əzbər oqurdu. Abbas Səhhət qayət xoşsüxən , şirinsöhbət şairlərimizdən idi. Buna görə də ürəfa və ziyalılar mərhumun xatirini xoş dutar, söhbətinə aşiq edilər ( söhbətini sevərlər -N.N. ).Adi söhbətlərində münasib məqam olaraq bir çox şeirlər oquduğundan şairlərimizdən Hadi Əfəndi ona “şeir dağarcığı” deyərdi. Çünki buqadar şeiri əzbər oquya bilməsinə və onu unutmamasına hər kəs heyrət edərdi. Mərhum Səhhətin tərcümədə çox məharəti var idi. Məşhur rus şairlərindən bir çoxunun əsərlərini nəzmən türkcəyə tərcümə etmişdir və tərcümələrində müvəffəq (uğurlu olan-N.N. ) olmuşdur.”Sinıq saz”, “Məğrib günəşləri” adlı əsərləri Puşkin , Krılov, Nikitin, Lermontov və sairlərindən tərcümədir. (Bu, yazının müəllifi Qafur Rəşad Mirzəzadənin qənaətidir–N.N.). Mərhumun şirin və gözəl şeirlərini, tərcümələrini Azərbaycanda nəşr olunan kitablarının bir çoxunda mütaliə edə bilərsiniz. Mərhum sağlığında nəşr olunan bütün qəzetə və məcmuələrdə məqalələr və şeirlər nəşr etdirmişdir.
Cavan şairimiz 1918-ci sənədə Şamaxı qaçqınları ilə Gəncəyə qaçaraq orada yatalaq xəstəliyindən vəqtsiz olaraq vəfat etmişdir. Q.Rəşad.”

Qafur Rəşad bu məqaləsini Abdula Şaiqin 1912-ci ildə Bakıda çap olunmuş “Gülzar” dərsliyindəki “Səhhət təxəllüs Mirzə Abbasqulu Mehdizadənin tərcümeyi-halı” məqaləsindən istifadə yolu ilə yazmışdır.Bir redaksiyada əməkdaşlıq edən dostlar, yəqin ki, dərslikdəki bəzi faktları bir yerdə dəqiqləşdirmişlər.

Nazim Nəsrəddinov,
Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi,
Avropa Azərbaycan Məktəbinin sabiq kafeda müdiri və müəllimi,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü,
türkoloq.