QIRIMTATAR HALQ ADETLERİ – TANIŞUV
Tanışuv
Qırımtatar halqınıñ çoq meraqlı ve zevqlı urf-adetleri bar. Olardan biri cıyındır. Cıyınlar qış vaqtı, köylülerniñ azbarında, çayırlarda ve bağ-bağçalarda, qızğın işleri bitken soñ, keçirile turğan. Yaşlar ve qızlar bir-de-bir dostlarınıñ evinde qonuşmaq ve eglenmek içün nevbetnen toplaşa ediler. Cıyınğa kelgen yaşlar, qızlar setlerge yerleşip oturalar. Toplaşqanlar qonuşıp, halq yırlarını yırlaylar. Yaşlar şaqalaşa, lâtifeler aytıp külüşeler. Cıyında çeşit zevqlı oyunlar oynap eglemek de adet olğan. Yaşlarnıñ sevimli oyunlarından: “Yüzük”, “Quşaq” oyunları pek şeñ keçe edi.
İstidatlı yaşlar ve qızlar özleri uydurğan çıñ, mane, şaqalarnı köydeşlerine taqdim ete ediler. Aynı böyle cıyınlarda, bayramlarda yaşlar tanışa ediler. Derviza bayramından soñ, toylar vaqtı başlana edi. Bütün halq ağır işlerden soñ raatlana edi.
Evel zamanda qudalar oğlanğa köre qız, qızğa köre oğlan tapmağa tırışqanlar. Bu qolay degil. Olar oğlannıñ em de qıznıñ soy-soplarını soraştırıp bile: olarnıñ arasında hasta soyları, içken soyları olğan ya da olmağanı belgilene. Oğlannıñ “qapısı”, yani yaşamağa yeri, “qazanı” – birden ayrı aşamağa imkânı barmı, olacaqmı ya da yoqmı bularnıñ episini ögreneler. Qıznıñ da nasıl yaşamağa istegini: ayrımı ya da oğlannıñ ailesinen berabermi, bunı da bileler. Olarnıñ tabiatlarını ögreneler. Soñ qızğa söz taşlana.
Söz, adet boyunca, yañı yıl gecesi dekabr 21-de taşlanğan. Bu adetni er kes bile edi. Oğlan qızğa söz taşlaycığını ayta. Qız söz taşlaycağını bile de anasına bugün haber olacaq, dey. Oğlan gecesi pencerege kömürçik ketirip taşlay. Qız kömürni ala da anasına köstere. Qıznen ana ne yapacaqlarını – razılıq berecek, ya da bermeyceklerini laf eteler. Amma daa babağa bir şey aytmaylar. Lâkin baba razılıq bermegence, söz berilmey. Bu mesele boyunca bir fikirge kelgence, bu aqta tek 3–4 adam bile. Oğlan bu şeyni daa ana-babasına bile aytmay. O, söz taşladı, söz (razılıq) alsa, soñ anasına ayta, anası babasına ayta. Demek, qudalar tapa, soñ söz taşlana, söz taşlanğan soñ anası, qızı bu şeyni baqalar da, soñ eki aftamı, bir aymı, tüşüneler, babasına aytalar. Oğlannıñ şeceresi, tamırları qaydan, olarda hastalıq, sersemlik barmı-yoqmı, bularnıñ episini sorap bileler. Tabiatı nasıl, qızmatabanmı, yoqmı. Çünki qız da qızmataban, oğlan da qızmataban olsa, olar biribirilerine kelişmeyler. Soñ bu ailede er vaqıt qavğa ola bile. Qız tarafı bu şeylerni bilgen soñ, oğlan razılıq almağa kele. Qız razı olğanını söznen aytmay, özü nağışlağan yavlıçıqnı oğlanğa bağışlay. Demek, oğlan söz ala. Soñ kelip anasına ayta. Anası ise babasına ayta. Bu şeylerni soy-soplar añlağan soñ, yani qudalar taptı, söz taşlandı, söz alındı, yahşı etip bilindi – quda yollanıla. Quda olıp baracaq adamnıñ soy olması şart degil. Namlı, laf etmege yahşı bilgen, adetlerni ürmet etken adam yollanıla. Çünki oña qıznıñ evine barğan soñ, babasınen laf etmek kerek.
Qudalarnıñ vazifesi ise eki yaşnı biri-birinen qattı etip bağlamaq ve olarnıñ birligi neticesinde aqiqiy, bahtlı, terbiyeli qoranta peyda etmektir. Onıñ içün biri-birine kelişken yaşlarnı tapalar. Meselâ, aileni bir adam alıp barmaq kerek ola, ya apay, ya da aqay. Eger aqay atik olsa, apay da öyle atik olsa, soñ böyle ailede ne olacaq? Evel zamanda yaşlar evlengende olarnıñ soy-soplardan qaç tiz ayırılğanına da emiyet bergenler. Evlenmek içün yalı tarafta yedi, çöl tarafta beş tiz ayırılıq kerek edi. Atta bir köydeki adamlar biri-birinen evlenmegenler, qomşu köyden evlengenler. Çünki tamırlar qarışmamaq kerek edi. Eger tamırlar qarışsa, hasta balalar dünyağa kelir. Evelde buña da emiyet bergenler. Toylar olğanda yigitler gizliden qızlar toplanğan odalarnıñ pencereleri ve qapılarından baqıp, olarnıñ arasından özlerine olacaq kelinni saylay ediler. Bir-de-bir yigit toyda olğan qızlardan birisini begense, qız ağaları ya da musafirlerge hızmet köstergen qızlarnıñ birisine muracaat eterek, begengen qızını oyunğa çıqarmalarını rica ete edi. Adeti üzre, qız ağaları qıznı çeresinen qapığa taraf oynamağa becere, onı oynatmalarını rica etken yigit ise onıñ oyunını gizliden qapıdan seyir ete edi. Şu aqşam qız bir qaç kere oyunğa çıqarılğanından toyda bulunğan musafirler onı yigitlerniñ birisi begengenini añlay ediler. Yigit begengen qızğa yavlıq bağışlay, qız onı begense yavlıqnı nağışlap qaytara edi. Begenmese de, aksine ete edi. Yigit evine qaytıp, eñ yaqın tuvğanına, ana-babasına degil, çünki o zamanlarda böyle şeyler aqqında ana-babağa aytmaq ayıp sayıla edi, toyda bir qıznı begengenini, bu qız kimlerden olğanını ve oña evlenmek istegenini ayta edi.
Menba : Lenera Memetova
