Qırım Halq Cumhuriyeti 1917 Senesi Qırımtatar Qurultayında İlân Etilgen Bir Cumhuriyettir
Qırım Halq Cumhuriyeti 1917 senesi dekabr 26 da Qırımtatar Qurultayında ilân etilgen bir cumhuriyettir.
I Qırımtatar Qurultayı 1917 senesi keçirildi. İşbu Qurultaynıñ teşkil olunuvı 1918 senesi fevral 23-de şeit ketken Qırım musulmanlarınıñ ilk müftisi, siyasetçi, şair Noman Çelebicihan ile bağlıdır. 1917 senesi noyabr 26 da Bağçasaraydaki Hansarayda üyle namazından soñra, saat 2-de Qurultay öz işini başladı. Hansaraynıñ tışında asker ve halq büyük bir qalabalıq ve eyecan alında Qurultay vekilleriniñ çıqışlarını beklemekte ediler. Qurultayda böyle meseleler baqılıp çıqtı
- Qırımtatarlarnıñ yarımadada yaşağan diger halqlarnen olğan munasebetleriniñ nasıl alda çezilecegi;
- Qırımtatarlarnıñ milliy, diniy, sotsial, resmiy, medeniy ve siyasiy ayatlarını belgileyecek qanunlarnıñ işlep çıqılması;
- Qırımtatar halqınıñ diniy, resmiy, medeniy ayatını inkişaf ettirgen saalarda bir sıra esaslı reformalarnı amelge keçirilip başlanması;
- Milliy qanunnı yerine ketirecek organlarnıñ (yani Milliy parlament) teşkil etilmesi.
Qurultayda Qırım Halq Cumhuriyetiniñ Esas Qanunını (Konstitutsiyasını) işlep çıqmaq içün, mahsus komissiya meydanğa ketirildi. 18 maddeden ibaret olğan Esas Qanun qırımtatar Parlamentiniñ bütün işleriniñ al olunuvını, Qırım yaşayışınıñ siyasiy, medeniy, iqtisadiy ve diger taraflarını qaplap alğan. Qırım Halq Cumhuriyeti bu Esas Qanunğa oñaytlı qanunlar yaratıp, mustaqil devlet olaraq yaşamaq niyetinde edi. Lâkin Rusiye idaresini öz qoluna alğan bolşevikler milliy ükümetni tanımadılar. 1918 senesi yanvar 26-da bolşevikler şiddetli ücümge keçip, qırımtatar ükümetini ayaq astına aldılar. Fevralniñ 23-de ise Birinci Qurultaynıñ reisi sayılğan Noman Çelebicihannı qurşunğa tizdiler, cesedini ise Qara deñizge attılar.
Qurultay Dekabr 9 künü Bağçasaraynıñ Hansarayında açıldı.
Birçoq toplaşuvnıñ artından Dekabr 26-da Qurultay Qırımtatar Esas Qanunını qabul etti. Eñ müim maddeleri:
- Madde 1- Qurultay er bir milletniñ kendi iradesi ile milliy ayatını idare etmesini qabul ete.
- Madde 4- Meclis-i Mebusannıñ (parlamentniñ) alelhusus tоplaşuvları kendi tarafından tayin eteler. Fevq ül-ade tоplaşuvlar ise azalarnıñ üçten birisiniñ başqanlıqtan resmiyen talebe ile tоplanır.
Qurultay Meclis-i Mebusanıñ (Parlament) qurulmasına qarar bere. Milliy Parlament içün saylavlar er üç senede bir kere yapılacaq. Mecliske saylav hususları:
– Sayılma-saylanma aqqı qadın-erkek 20 yaşını toldurğan er kes içün birdir. (Bu husus İslâm ve Türk Dünyasında ilk olıp, tarihqa keçti)
– Gizli rey.
– Açıq saylav.
Bu hususlar zemaneviy Avropada bile çoq daa keç qabul etilgen edi. Meselâ Türkiyede bu müim mesele 1930 larda qabul etile.
- Madde 7- Qurultay qanun yaratıcılıq akimiyetiniñ, icralıq akimiyetiniñ, yuridik akimiyetiniñ er biriniñ bütünleyin mustaqilliklerni qabul etmeknen milliy idarede er bölükniñ öz dairelerinde uquqiy ceetten saip оlmasını qabul eter.
- Madde 17- Qurultay Qırımda tatarlar arasında оlğan mırzalıq, beylik, çelebilik, duhоvnıylıq, dvоrânlıq, knâzlıq, meşçanlıq, pоselânlıq kibi unvanlarnı ve оlarnıñ bergen imtiyazlarını lâğu ete.
Mırza, bey, çelebi, knâz kibi lağaplardan vazgeçildi.
Qurultay bu yañılıqlarnıñ yalıñız demokratik bir devlette mümkün olacağını diqqatke alıp, Qırım Halq Cumhuriyetini ilân etti.
