Dramaturgiya ve sahna sanatımıznıñ yüksek medeniyetine doğru
Dramaturgiya ve sahna sanatımıznıñ yüksek medeniyetine doğru (1920 – 1930 ss.)
1914 – 1918 seneleri Birinci cihan cenki devrinde ve 1918 – 1920-de Rusiye imperiyasınıñ sıñırlarında olıp keçken vatandaşlar savaşından soñ başlağan ğayet ağır ve hor zamanlar bir taraftan qırımtatar ziyalılarınıñ bir qısmınıñ Vatanlarını terk etmesine vesile olsa, diger taraftaki bir qısmınıñ da çeşit yollar ve usullarnen Qırımda toplanmasına sebepçi olğandır. Vatanda qalğan ve çetellerden dönip toplanğanlar, 1920-nci seneleriniñ dehşetli açlığına ve berbat durumına baqmadan, yañı ümütler ile yañı sistemdeki ömürde büyük medeniy işlerniñ sağlam temelini qurmağa tutundılar. Celâl Meinovnıñ haberine köre, 1920 senesi Yalta, Bağçasaray ve Kezlevde devlet bücetinde olğan üç qırımtatar milliy destesi (truppası) meydanğa ketirildi (Meinov C. Qırımda tatar teatrosı // İleri.–1926.– № 1.– S. 45).
O zamanda Qırım Halq Maarifi Komissarlığı qırımtatar şübesiniñ başında bulunğan belli yazıcı ve maarifperver Abibulla Odabaş Aqmescitte bulunğan teatr destesini pekitmek ve östürmek içün belli qırımtatar artistlerini bu yerge celp etmege areket ete. Aqmescitteki qırımtatar devlet truppasınıñ baş rejissörı sıfatında eski artist ve sahna ustalarımızdan Celâl Meinov ve Qazan şeerinden teatr mektebini bitirgen Celâl Baykin Qırım Halq Maarifi Komissarlığı adından davet olunalar. Bulardan ğayrı, Aqmescit truppasına davet etilmek içün Ümer Femi İpçi, Asan Çergeyev, Emine Çelebiyeva ve Ayşe Tayganskaya közde tutula (Odabaş A. Qırımtatarlarında teatro hayatı // Yeñi dünya.– 1923.– oktâbr 4).
Para qıtlığı sebebinden Aqmescitteki yañı teatr truppasına devlet tarafından başta yalıñız on kişilik maaş ayrıla. Em bu az sayılı truppa sahnada spektakllerden ğayrı, oyun ve balet qoyacağı da közde tutulğanı içün, bularnı başaracaq Qırımnıñ meşhur oyuncısı Hayri Emir-zadege davetiye azırlana. H.Emir-zade ise, şu arada uzaqta, Turkistan şeerlerinde, gastrollerde, bulunmaqta edi. Bu aqta “Yeñi dünya” gazetası böyle haber bere: “Bıltır qış Hayri arqadaş Moskvağa kitmiş, andan da avropağa kitecek idi. Faqat bazı sebeplerden dolayı Rusiyede qalmağa mecbur olğan idi. Bu defa aldığımız habere köre, yaş oyuncımız (o vaqıtta Hayri Emir-zade 26 yaşında edi – S.K.) Buhara ve Hivaya, oradan da Turkistana kitmiştir. Buharada Hayri arqadaşnı çoq güzel qarşılap alğanlar. Yaptığı kontsertler büyük muvaffaqiyetlerle bitken. Oyuncımız şimdilik Turkistan şeherlerinde kontsertler vermektedir (Hayri arqadaş Turkistanda // Yeñi dünya.–1923.–iyün 26). Hayri Emir-zadeniñ, aqiqaten ğayet populâr ve tillerde destan olğanını atta bediy eserlerde de adı keçkenini körmektemiz. Acayip nesircimiz Ablâkim İlmiy kendisiniñ bir povestinde internat ayatını kösterip qırımtatar oyunları aqqında söz yürütirken, Hayri ile bağlı böyle bir epizod qoşa: “Onıñ (Quddusnıñ) oyunlarını ocalar da pek begeneler,– bizden de bir Hayri yetişecek,– dep sevinişeler. O, maqtavlı Hayriniñ oyunlarını körmege şay aves etem-m. O, Aqmescitte eken… Bir quşçuq olsañ da, pr-p-r etip Aqmescitke uçıp, onıñ oynağanını körip kelseñ!…” (İ.A. Kerim. Qırımtatar edebiyatı. Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir.– 1995.– 352 s.– S. 155).
teatr işlerine faal qoşulğan Hayri Emir-zadeniñ benefisi keçirildi. Bu oyunlı-yırlı aqşamda birer perdelik eki komediya da oynaldı (Hayri Emir-zade // Yeñi dünya.– 1924.– aprel 12). Soñ devirde Hayri Emir-zadeniñ faaliyetini yaqından ögrengen Tatyana Derevânko, onıñ 1923 – 1924 seneleri gosdram tarafından qoyulğan “Tair ve Zore”, “Çorabatır” kibi spektakllerde baş rollerni oynağanını qayd ete. Aynı vaqıtta H.Emir-zade Qırımda ve Qırımnıñ tışında çıqarılğan bir çoq kinokartinalarda çeşit roller oynay. Ğayet gür ve istidatlı faaliyeti sayesinde Hayri Emir-zade 1923 senesi birinci olaraq Qırım ASSR Halq artisti unvanını qazandı (Derevânko T. Emir-zade Hayri Osmanoviç.– Deyateli krımskotatarsköy külturı (1921 – 1944) kitabında. Tertip etici prof. Ursu D.P.– Aqmescit: Dolâ.– 1999.–240 s.– S. 219).
