Qırımtatar atalar sözleri aqqında

Atalar sözleri  — Qırımtatar halq ağız yaratıcılığınıñ eñ qadimiy ve eñ sıq qullanılğan janrlarından biridir.

Olarda halqnıñ ziyrekligi, ötkür sözge ustalığı, dünyabaqşı, aqılferaseti ifadelenmektedir. Şunıñ içün olarğa halq ikmetiniñ ve halq felsefesiniñ hazinesi, halq ağız yaratıcılığınıñ incileri de deyler.
Umumhalq icadı olaraq atalar sözleri asırlar devamında ağızdan-ağızğa, nesilden-nesilge keçip, culâlanıp, dülberleşip keldiler. Bu fakir incilerinde halqnıñ yorulmaq bilmegen küreşi, qayğı-qaseveti, arzu-ümüti ve sevinçi ile çoq taraflı ayatı akis olunğan. Olarda halq etraftaki tabiatqa, içtimaiy adiselerge, tarihiy vaqialarğa, emekke, adamlar arasındaki, qorantadaki munasebetlerge öz baqışını ifade etti.
Atalar sözleri dep, halqnıñ çoq asırlıq içtimaiy-tarihiy tecribesini umumiyleştirgen ve onıñ laqırdı tiline kirgen qısqa, amma teren manalı metin ibarelerine aytalar. Olar çoq yıllıq közetüvlerden, ayatta endi defalarca tasdıqlanğan ve sınalğan tecribeden meydanğa keleler. Şunıñ içün atalar sözleriniñ bu tecribege esaslanıp bergen nasiatları, keñeşleri, köstergen yolu büyük ğayeviy-terbiyeviy emiyetke maliktir.
Atalar sözlerinen beraber aytımlar da qullanılıp kelmekteler. Olar bir-birine pek yaqındırlar. Bazı vaqıt olarnı bir-birinden ayırmaq da küç. Amma olarnıñ er biriniñ özüne has hususiyeti bar. Aralarındaki esas farq şunda ki, atalar sözlerinde bildirilecek fakir umumiyleştirile ve teren manalı ola, bir üküm, tam bir fakir beyan etile. Bundan ğayrı atalar sözleri ekseriy allarda em doğru, em köçme (mecaziy) mananı ifadeleyler. Doğru manası — şu cümleniñ (atalar sözüniñ) terkibine kirgen sözlerniñ manasından kelip çıqqan mündericedir, köçme manası ise onıñ terkibine kirgen sözlerniñ manasından kelip çıqmağan başqa fikirdir. Meselâ: “Yel esmegence, yapraq teprenmez” atalar sözüniñ köçme manası — asılı olmasa aytılmaz, demektir. “Demir qızğın olğanda dögülir” atalar sözüniñ ise köçme manası — er bir işni öz vaqtında yapmalı, degen keniş manalı nasiattır.
Aytımlarda, atalar sözlerinde olğanı kibi, fikirniñ öyle teren umumiyleştirilüvi olmay. Aytımlar ayattaki konkret vaqia, adise munasebetinen söz sırası aytılıp, bildirilgen fikirni tasdıqlaylar, laqırdı tilini yaraştıra, tesirli ete, oña canlılıq bereler. Meselâ: “Yigitke qırq üner de azdır”, “İşlegen — tişler”, “Tenbel aşqa kelir, işkir — işke”, “Azaçıq aşım, qayğısız başım”, “Keç olsa, olsun, hayırlı olsun”, “Aqıl bazarda satılmaz” ve ilâhre.
Laqırdı tilinde kimerde atalar sözleri aytımlarğa, aytımlar atalar sözlerine çevirileler.
Tizilüvi ceetten atalar sözleri cümle kibidirler. Olarnıñ em adiy cümleden, em mürekkep cümleden ibaret olğanları bar. Meselâ: “Aç ayuv oynamaz”, “Balıq baştan sasır”, “Tamçı taşnı teşer” — adiy cümlelerdir; “Açma sırıñ dostuña, dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytır dostuna!”, “Başlığa baş terisi mayadır, başsızğa yüz biñ para zayadır” atalar sözleri ise mürekkep cümlelerdir.
Qırımtatar atalar sözleriniñ ekseriyeti nesir olsa da, şiir şekilde yaratılğanları da bar. Şiir şeklindeki atalar sözlerinde oşatuv, qafiyelev, tekrarlav, kinaye, muqayese, antiteza, anafora, assonans kibi bediiy tasvir vastaları em de omonim, antonim sözleri qullanılıp, olardaki ğayelerniñ tolu kösterilmesine ve aqılda qalmasına hızmet eteler.

Meselâ:

Til maydır, til maya,
Til yigitke sergiya.

Baar kelse — baga bürlenir,
Fırsat tüşse — halka türlenir.

Alim olmaq ister iseñ,
turmay qalem qarala,
Cail olmaq ister iseñ, ur qalemiñ parçala.

— kibi atalar sözleri eki misralı şiirlerdir.

Qırımtatar atalar sözleriniñ mevzu dairesi ğayet keniştir. Vatan ve vatanperverlik; halq ve birlik, ana-baba ve balalar; qoranta ve soy-aqraba; ilim, bilgi ve üner; emek ve emekseverlik; tenbellik ve oñmazlıq; sevgi, baht ve muabbetlik; dostluq ve duşmanlıq; yahşılıq ve yamanlıq; edep ve terbiye aqqında ve daa pek çoq diger mevzularda yaratılğan atalar sözlerinde içtimaiy munasebetlerniñ bütün saaları etraflı sürette akis oluna.
Şimdi halqımız arasında keniş qullanılğan atalar sözleriniñ çoqusı emek ceryanında yaratılğanı içün, emek mevzusı olarnıñ arasında büyük yer alalar. Olarda emekseverlik, ğayretli, çeber, usta adamlar ne qadar ürmet etilse, maqtalsa, şereflense, tenbellik, tenbel ve oñmaz adamlar şu qadar mısqıllana, külküge alına, tenqit etile: “Emek qoysañ, taş üstüne gül biter”, “Tenbelniñ işkirligi iş bitken soñ kelir”, “Tenbelge iş buyursañ, saña aqıl ögretir”, “Oñmaznıñ ötmegi buvlu, qaşığı suvlu olur”.
Atalar sözlerinde Vatan, vatanperverlik mevzusı yetekçi yerlerden birinde tura. Çünki qırımtatar halqına vatanperverlik, vatanğa sevgi ve sadıqlıq ayrıca has duyğulardır: “Vatan sevgisi — sevgilerniñ eñ büyügidir”, “Vatansız adam — yırsız bülbül”, “Vatan içün otqa tüşseñ — yanmazsıñ”, “Ana yurtuñ — altın beşik”, “Halqnıñ bir evi bar, o da Vatan”.
Halq, cemaat, birlik, beraberlik, dostluq aqqında da pek çoq atalar sözleri yaratılğan. Olarda halqnıñ, cemaatnıñ küçü-quvetine büyük işanç bildirile, birlikte areket etmege çağırıla: “Bir qoldan davuş çıqmaz”, “Halqa üfürse — boran qopar”, “Cemaatnen atılğan taş uzaq tüşer”, “Çoq ağız bir olsa, bir ağız yoq olur”, “Halqqa qoşulğannıñ göñlü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq”; “Halqnıñ küçü — yel küçü, sel küçü”, “Qayda birlik, anda tirilik”.
Halqnıñ er künki ayatını, turmuşını akis etken atalar sözleri ve aytımlar ğayet çeşitlidir. Olar ana-babanı, soy-aqrabanı ve dostlarnı ürmet etmege, balalarnı doğru terbiyelemege, qorantada muabbetlikni pekitmege, büyüklerge diqqatlı olmağa çağıralar, adamlarğa çeşit nasiatlar bereler. Olar halqnıñ namus, adalet, borc ve ahlâqiy temizlik aqqında añlam-tasavurlarını akis eteler. Aynı zamanda atalar sözleri ve aytımlar insanlarnıñ tenbellik, iylekârlıq, ekiyüzlülik, körmemişlik, yaltaqlıq, qabalıq, pahıllıq, qorqaqlıq ve diger menfiy çizgilerini üküm eteler.
Atalar sözleri ve aytımlar evel-ezelden berli halqımız arasında qullanılıp kelgenine ve onıñ eñ yahşı maneviy miraslarından biri olğanına baqmadan, pek az toplanıp neşir etildi.
Rusiyede qırımtatar halq ağız yaratıcılığı materiallarını, şu cümleden atalar sözlerini toplav ve ögrenüv boyunca bazı bir işler XIX asırnıñ ortasından yapılıp başlanğan edi. Meselâ, Abduraman Çelebi Qırım Hovaca, İ.N.Berezin1, V.H.Kondaraki, V.V.Radlovnıñ4 yapqan işleri bu cümledendir.

Bu müelliflerniñ kitapları arasında akademik V.V.Radlovnıñ toplağan materialları ayrıca diqqatqa lâyıqtır. Onıñ “Şimaliy türk qabileleriniñ halq edebiyatı nümüneleri” adlı on tomlu salmaqlı işiniñ yedinci tomunda diger folklor materiallarınen beraber 470 atalar sözüniñ rus alfavitinde alfavit sırasınen qırımtatarca teksti berilgen. Tekstlerde qırımtatar tiliniñ bazı seslerini doğru añlatmaq içün latin arfleri qullanılğan. Bu atalar sözleriniñ ekseriyeti münderice ceetinden de, şekli ceetinden de şimdiki qırımtatar tilinde bugünki kibi yañğıray.
1914 senesi Aqmescitte A.N.Samoyloviç ve P.A.Falevniñ muarrirligi altında “A.A.Bodaninskiy, E.L.Martino ve O.Murasov tarafından toplanğan qırımtatar atalar sözleri, aytımları ve tabirleri” degen cıyıntıq neşir etilgen edi. Cıyıntıqnı P.A.Falev tertip etken ve oña kiriş maqalesi yazğan edi. Cıyıntıqqa kirsetilgen 666 atalar sözüniñ rus alfavitinde qırımtatarca teksti ve olarnıñ rus tiline tercimesi berile. Atalar sözleri mevzular boyunca on bir bölükke ayırılğanlar. Cıyıntıqta bazı bir atalar sözleriniñ manaları añlatıla. Şübesiz ki, qırımtatar atalar sözleri böyle klassifikatsiya yapılğanı, müsbet bir iş edi.
Bu yerde V.A.Gordlevskiyniñ “Qırımtatar atalar sözlerine mulâazalar”‘ degen maqalesini de añıp keçmek yerlidir. O, bu maqalede atalar sözleriniñ qıyasiy-tekstologik talilini ete.
Keçken asırnıñ Şuralar akimiyeti devrinde, biñ bir türlü yasaqlarğa baqmadan, 50 — 60-ıncı senelerde R.Muzafarov qırımtatar atalar sözlerini tedqiq etüv meselelerinen oğraşıp,”Qırımtatar atalar sözleri” ve “Türkiy halqlarnıñ şarqiy slavânlarnen folklor alâqaları” mevzularında namzetlik ve doktorlıq dissertatsiyalarını qorçaladı.
1971 senesi yazıcı R.Fazıl “Qayda birlik, anda tirilik” degen atalar sözleri cıyıntığını neşir ettirdi. Tertip etici bu cıyıntıqqa kirsetilgen 2000-ge yaqın atalar sözüni mevzular boyunca şartlı olaraq qırq bölükke ayırıp yerleştirgen. Amma bölüklerde olar alfavit sırasınen yerleştirilmegeni sebebinden, bazı atalar sözleri bir qaç bölükte tekrarlanalar. Buña baqmadan, bu cıyıntıq bugüngece öz qıymetini coymadı.
Bu saada tış memleketlerde yapılğan işlerden bizge yalıñız 1970 senesi Ankarada Müstecib Ülkusalnıñ qırımtatarca teksti ve olarnıñ türk tiline tercimesi berilgen.
Ekinci cian cenkinden soñ qırımtatar atalar sözlerinden nümüneler “Yañı dünya” (“Lenin bayrağı”), “Qırım” gazetalarınıñ, “Yıldız” mecmuasınıñ saifelerinde, mektepler ve aliy oquv yurtları içün çıqarılğan dersliklerde basılıp kelmekte.
Qırımtatar atalar sözleri aqqındaki bu qısqa malümattan bile körüne ki, olar pek siyrek çıqarıldı. Soñkisi tamam otuz yıl evel neşir etilgen edi. O da endi çoqtan siyrek kitaplar sırasına keçti.
Eliñizdeki cıyıntıqqa 3800-den ziyade yaqın atalar sözleri ve aytımlar kirsetildi. Olar kitapqa qırımtatar alfaviti sırasınen yerleştirildi.
Cıyıntıqqa kirsetilgen atalar sözleri tertip etici tarafından çoq yıllar devamında esasen eslibaşlı adamlardan (olarnıñ adı, soyadı, yaşı ve doğğan yeri kartotekamızda kösterile) yazılıp em de devriy matbuatımızda basılğan materiallardan ve yuqarıda añılğan kitaplardan seçilip alındı.
Kitapqa bazı atalar sözleriniñ bir qaç variantı kirsetildi. Bunıñnen beraber ahlâq normalarına cevap bermegen, eskirgen, terbiyeviy emiyetini coyğan, terkibinde çirkin sözler olğan atalar sözleri (Meselâ: Qaveden soñ tütün içmegenniñ — ya tütüni yoq, ya aqlı yoq; Oğluñ olsa — qadı olur, qızıñ olsa — cadı olur; Qadınlarnıñ sadı uzun, aqılı qısqa kibi ve ilâhre) kirsetilmedi.

Cıyıntıq keniş oquyıcılar kütlesine qararlaştırıla. Mektep ve aliy oquv yurtlarınıñ talebeleri, ocaları ise ondan oquv işlerinde faydalana bileler.

Şevket Asanov

http://turkolog.narod.ru/info/I207.htm