1883 senesi Bagçasarayda Terciman” adlı gazetası çıkmaya başlay – Svetlana Sevil Kerimova

1883 senesi Nisan (aprel) 3-ten Bagçasarayda onlu mütefekkir İsmail-bey Gasprinskiynin“Terciman” adlı gazetası çıkmaya başlay. Şu seneleri Taşkentte “Turkistan gazetesı”, Bakuda “Ekinçi”, Tifliste (Tbiliside) “Ziya-i-Kavkaziya” gibi gazetelar ve “Mecmua” adında siyasiy-edebiy jurnal (dergi) neşir etile. Bunlar hepisi siyasiy, içtimaiy, edebiy ve ilmiy faaliyetleri ile türkiy halklarnın“uyanma deviri”ni müjdeleyler.

Gasprinskiynin Kırımdaki faaliyeti enbaşından usul-i-cedit ile baglı edi ki, bu akıntı kendisinin küçü ile tez vakıtta keniş kütlelerni kaplayarak, bütün türk dünyasına yayrap, medeniy ketişatka tesir etkendir. Usul-i-cedit (“savti usul”) yalıñız arap urufatını ögrengende, sozuk seslerni koşıp okumaktan ibaret degil de, “ceditçilik cereyanı” sıfatında mektep tasilinin büs-bütün yanı esaslar üzerine koyıp, avropa tasil sistemasına yakınlaştırmak, kitap, gazeta ve dergilerninneşirlerini sıfat ve hacim cietinden arttırmak, teatrocılık, edebiy akşamlar ve diger medeniy yönelişlerni canlandırmak, avropa ve rus klassikasını kırımtatarcaga çevirmek, çeşit fenlerninilerilemesini desteklemek – umumen bütün medeniy durumnınin inkişaf yollarını açmaktan ibaret edi.

Şu akıntının bir cüzü sıfatında aynı devirde açılan bir çok mektepler, kırımtatarca neşir etilen yüzlerce kitap, kırımtatarcaga tercime etilen yüzlerce eser, Kırım sahnalarında oynalan onlarnen spektakller, yüzlerce edebiy-medeniy akşamlar, ressam ve hattatlar tarafından yaratılan eserler, matbaacılıkta “Terciman”dan gayrı, cocuklar içün “Alem-i-subyan” (1906 senesinden), kadın-kızlar içün “Alem-i-nisvan” (1906 senesinden), çirkin kılıklarnı mıskıllagan “Ha-ha-ha” (1906 senesinden) jurnalları, “Millet” (1906), “Vetan hadimi” (1906-1908) kibi gazetalar, atta 1902 senesi Bagçasarayda açılan üner-sanayı okuv yurtu ve 1899-1901 seneleri Parijde olıp keçken bütüncihan sebze-meyva sergilerinde kırımtatarları tarafından kazanılgan altın medaller de şu “ceditçilik” akıntısınınyemişi edi.
Ama bu yanı ve progressiv akıntıda kendi faaliyet ve maksatlarınınirişüvine havf duygan çar memurları ve olardan ucuz destek olarak yerli “kadimci”ler bir çok vakıtlar çeşit karşılıklar kösterdiler. Amerikalı professor Alan Fişerninkayd etkenine köre, Gasprinskiy kendi gayelerini amelge çıkarmak içün, başta onı anlayan ve işine kol tutan yanı fikirli kütle azırlamak kerek edi.
Ve, hakikaten, künler, aylar ve yıllar devamında usanmay ve bezmey çalışan Gasprinskiy birinci nevbette “Terciman” vastasıle kendi gayelerinintarafdarlarını vira arttırıp keldi. Yanı usulnen (yani usul-i-ceditnen) çalışan mektepler Tatarstan, Kazahstan, Başkortstan, Turkmenistan, Tacikistan, Kırgızstan, Azerbaycan, Sibirya ve Türkiyede açıldılar. Şu mekteplerde binlerce talebeler okup, Gasprinskiynin gayelerinen aşlandılar. Ahırı-sonu öyle derecege yetti ki, 1908 senesi Mısırda bulunırken, bütüncihan musulmanlarının kongressini çagırmak meselesini köterdi. İnsanlarnı birleştirmek faaliyetine yüksek kıymet keserek, “Revü dü mond müzülman” adlı fransız jurnalının redaktsiyası Gasprinskiyni cihanda en yüksek mukâfat – Nobel mukâfatına takdim etti.
İşte, Kırımda mezkür devirnin yükseliş ve karama-karşılıklarını, zıddiyetlerini, durum dogurgan gayelerini aks etken bediy edebiyat da peyda olıp, çeşit mürekkep inkişaf yollarını keçkendir.
Gasprinskiynin kendisine ait olgan “Molla Abbas” (1887) ve “Kun dogdı” (1905) romanları, O.Akçokraklının“Nenkecan hanım dürbesi” (1898) povesti, U.Ş.Tohtargazının“Saadet adası” (1911) romanı, N.Çelebicihannın“Karılgaçlar duası” (1913), A.İlmiynin“Çubarım, balam” (1914) ikâyeleri, M.Nuzetnin“Selim sohta” (1914) povesti, “Taliysiz horanta” (1914) ikâyesi, Cafer Seydametnin“Unutılmaz közyaşlar” (1915), “Milliy duygu” (1915) ikâyeleri, S.A.Özenbaşlının“Olacaye çare olmaz” (1897), E.Kaişevnin“Sarı yapraklar” (1904), A.S.Ayvazovnın “Neden bu hala kaldık” (1907), U.Ş.Tohtargazının“Mollalar proyekti” (1909), “Rahimsiz babalar” pyesaları, H.Kerem, A.Şeyh-zade, S.A.Özenbaşlı, A.Çergeyev, U.Ş.Tohtargazı, U.S.Arbatlı ve digerlerinin bir çok şiiriy eserleri o devirdeki kırımtatar edebiyatın en acayip bir kısmını teşkil etmekteler.
Bu yazıcılarnıner biri kendi yazı üslübi ve hususiy bediy tilinde yazsalar da, devirnin talabına boysunarak, orta asırlardan kalma arapça-farsice bol kullanılan izafet ve ibarelerden yavaş-yavaş arınmaya başlaylar. Ve tamam şu arada meydan aldigi Gasprinskiynin “Tilde, fikirde, işte – birlik” şiarı til meselesinde garp türkçesine, yani İstanbul şivesine, dayalı olsa da, umumtürk kelimelerinin işletilmesine keniş yol açtı. Şunıniçün “Terciman” gazetasını yalınız Kırımda degil de, İdil boyunda, Orta Asiya, Kazahstan, Kavkaz ve Türkiyede serbest okur ediler. 1905 senesinden sonra Rusiye içerisinde türkiy tillerde neşir olunmaya başlayan bir çok gazeta ve jurnallar esasen bu orta tilni işlettiler. Kırım matbaacılıgında bu til ta 1930 senelerine kadar kullanılandır.
XIX asırnın sonu ve XX asırnın başlarındaki kırımtatar bediy sözünin evrimi esnasında er bir edebiy türde bayagı salmaklı obrazlar yaratıldigını kayd etmeli. Nesir janrında Gasprinskiynin yaratkan Molla Abbas obrazı (“Molla Abbas”), Akçokraklının icat etken Nenkecan hanım, Salahitdin bek, Bihim obrazları (“Nenkecan hanım dürbesi”), Tohtargazının Dilâver ve Dilâra (“Saadet adası”), Nuzetnin Selim (“Selim sohta”) obrazları, dramaturgiyada Özenbaşlının Mustafa ve Emine (“Olacaga çare olmaz”) Ayvazovnın Abdulvatan ve Abdulislâm (“Neden bu hala kaldık”), Tohtargazının Dülgerov (“Mollalar proyekti”), poeziyada Çergeyevnin İslâm molla (“Acı İslâm molla”), Ümer oca (“Eşit, mevta ne söylüyor”) kibi ve diger bir çok obrazlar kırımtatar edebiyatınınin kişaf derecesini, müelliflernin bediy hayal küçüni, dünya bakışlarını açık köstermekteler.
Mezkür devirde inkişaf esnasında bulunan kırımtatar edebiyatı yapı cietinden bayagı denişmelere ogradı. Yazıcılarnın usul ve üslübinden gayrı, edebiyatnın özü kurulış şekilince bayagı başkalaştı. Nazmiyette eski “aruz” ölçüsi yerine asıl türkiy olan “barmak” ölçüsi yavaş-yavaş meydan aldı. Nesircilikte orta asırlardaki “inşa” üslübi avropa klassik yapısına yakınlaştı. Dramaturgiyada Han-Sarayda yaratılgan aşıklar romantizmi ayatka yakın, real vakialarga yerini bıraktı.
1905 senesininin kilâbiy areketlerinden son, Kırımdaki içtimaiy-siyasiy vaziyet yanıdan canlanan ve areketke kelen edi. 1908-1913 seneleri arasında çar ükümetinin kara reaktsiyasına bakmadan, Kırımda “Namus”, “Vatan” kibi 3 gizli kırımtatar siyasiy teşkilâtlarından gayrı, İstanbulda “Kırımtatar talebe cemiyeti” 4 adında bayagı küçlü siyasiy teşkilât peyda olıp, cümlesi beraberlikte iş tuttı ve keniş kütlelernin siyasiy anını östürdiler.
Em bu kurulışlarnınbir çok azaları siyasiy faaliyetleri ile beraber edebiy yaratıcılıknen de yakından ograştılar. Ayvazov, Tohtargazı, Çergeyev, İlmiy, Çelebicihan, Odabaş, Seydamet ve digerlerininbediy yaratıcılıkları olarnınsiyasiy bakışları ile dogrudan-dogru baglı edi. Eserlerininmevzu ve gayeleri, koyulgan esas meseleleri itibarı ile ep Vatan ve Millet sevgisi ve çar zulumından kurtulış yollarını aranmasına dayalı edi ki, tamam bularnınve bir çok digerlerininfaaliyetleri neticesinde 1917 senesi Kırımtatar milliy ükümeti ve milliy parlamenti teşkil etilip, Kırım hanlıgı devirinden sonbirinci defa, millet kendi takdirini kendi ellerine keçirgen edi.
Umumen alganda, Kırımda “uyanma deviri”ndeki edebiy ve medeniy inkişaf esnası soñundan, esasen 1920 seneleri, gürlep kelgen edebiy-medeniy yükselişnintemelini azırlagan edi. “Uyanma deviri” kırımtatar milliy medeniyet tarihininaltın saifelerinden biri olıp, umumtürk ve halkara medeniy ketişatka öz issesini koşkandır.
Monografiyadaki menba ve malümatlarga kelince, eski kündelik matbaa, dergi ve kitaplarnen esasen Moskvadaki merkeziy kütüphane, S.-Peterburgdaki M.YE.Saltıkov-Şçedrin adına kütüphane (ve şu etrafta Rjevkadaki işlenilmegen fondlar deposı), Taşkentteki Navoiy adına devlet kütüphanesi, Samarkand devlet universitetininkütüphanesi, Bakudaki İlimler Akademiyasınınkütüphanesi, Mahaçkaladaki merkeziy devlet kütüphanesi, Akmescitteki Gasprinskiy adına milliy ve bir çok diger kütüphanelerde faydalanıldı. Arhiv malümatları ise, esasen Kırım Cumhuriyetinin devlet arhivinden alındı. Bulardan gayrı, monografiyada neşir olunmagan bir çok bediy eserler, şahsiy mektüpler ve yazıcılarnın hatıraları işletildi.