ÇİNGİZ AYTMATOV DÜNYASINDA MANQURTLA ÜZ-ÜZƏ DÜŞÜNCƏLƏR…
Nazım AHMETLİ
Kırımınsesi Gazetesi
Azerbaycan Temsilcisi
Doç.Dr. Esmira Fuad
ÇİNGİZ AYTMATOV DÜNYASINDA
MANQURTLA ÜZ-ÜZƏ DÜŞÜNCƏLƏR…
BAYATILAR, NİNNİLƏR VƏ ÖZÜNƏQAYIDIŞ…
“Ədəbiyyat – sürgün əməyidir, lakin şikayət deyil. Məşhur olmaq asandır, ancaq zamanın sınağına dözmək hər şeydən çətindir. Mən əsrlərlə qalmaq istəyindən – məqsəddən danışmıram. Mən müəllifdən sonra yaşaya biləcək kitabların ayrı-ayrı həyatından danışıram…”
Sovet ədəbiyyatının canlı klassiki olmuş Çingiz Terekul oğlu Aytmatov belə düşünür və özündən sonra yaşaya biləcək, hər birindən ayrı-ayrılıqda danışılacaq kitablar araya-ərsəyə gətirirdi. Sovetlər İttifaqında milyonlarla oxucu onu sevir, hər kəs bir qəhrəmanını ürəyində özünün kumirinə çevirirdi… Milyonlarla oxucusu olan Aytmatov üçün ədəbiyyatda yeganə, həm də “böyük bir mövzu” – insan mövzusu vardı. O, özünəməxsus şəkildə “məhəbbət, xoşbəxtlik və yaradıcılıq nədir?” kimi əzəli suala cavab axtarırdı. Və romandan romana, povestdən povestə keçid etdikcə bu sualların cavabını açıqlamağa çalışırdı. Böyük yazarın “Gün var əsrə bərabər”, “Kassandra damğası”, “Torpaq ana”, “Çingiz xana küsən bulud”, “Üz-üzə”, “Dağlar devriləndə, yaxud Əbədi gəlin”, “Fuji dağının təpəsi”, “Ana tarla”, “Köşək gözü” və s. kimi romanları ilə yanaşı, “Cəmilə”, “Əlvida, Gülsarı!”, “Dəniz kənarıyla qaçan Alabaş”, “Ağ gəmi”, “Al yaylıqlım” və “Edam köyüyü” povestlərinin də hamısında belədir.İncəsənət, ədəbiyyat və bütövlükdə mədəniyyətin amacının, əsas qayəsinin “insanları nikbinliyə, xoşbəxtliyə, yaşama sarılmağa, aydın gələcəyə inanmağa çağırmaq, onları dərin düşüncələrə qərq etmək, qəlbində güclü mərhəmət hissi oyatmaq, şər qüvvələrə etiraz etmək, haqqın tapdalandığı zaman kədərlənmək, sarsılmaq və ədalətin bərqərar olması üçün hər an mübarizəyə atılmağa hazır olmaq (7)” gərəkdiyini dərindən dərk edən Ç.Aytmatov roman və povestlərində bu hədəfləri anladır və onlara ulaşım yollarını göstərirdi…
O, 1928-ci il dekabrın 12-də Qırğızıstanın Şəkər kəndində dünyaya göz açıb. Görkəmli dövlət xadimi olan atası Terekul Aytmatov 1937-38-ci illərdə bütün Sovetlər məkanında tüğyan edən dəhşətli repressiyanın qurbanı olub… 1937-ci ildə həbs edilib, 1938-ci ildə isə güllələnib. Bu hadisə, bir sovet ailəsinin ağrılı, fəci qədəri bir alman yazıçısı tərəfindən elə Almaniyada qələmə alınan bioqrafik əsər – “Uşaqlığım”da yazarın öz diıindən belə anlatılır: “Bir alman yazıçısı hər zaman məndən uşaqlığım barədə soruşur, onları diktofona qeyd edirdi. Sonra o, bunları kitab şəklində çap etdirdi. “Uşaqlığım” beləcə ortaya çıxdı, amma əvvəlcə Almaniyada… Atam fəal partiya rəhbərlərindən olub, Moskvaya “Qırmızı professorlar” məktəbində təhsil almağa gəlmiş, anam və mən də daxil olmaqla dörd uşaq da atamın dalınca SSRİ-nin paytaxtına gəlmişdik. Orada cəmi yarım il yaşaya bildik. 1937-ci ilin sentyabrında atam bizi Kazan vağzalına aparıb vaqona mindirdi və bizimlə sağollaşdı… Ondan sonra onu bir daha görmədik. Biz ata yurdumuz olan aula qayıtdıq və yaşamağa davam etdik. Onu isə 1938-ci ildə güllələdilər. Bütün varlığımla qəbul etmədiyim stalinizmin bizim şüurumuza saldığı təhlükəni və bizə etdiklərini, bunların nə ilə nəticələnə biləcəyini anlamaq üçün çox vaxt lazım idi…”
Anası Nagima Aytmatova milliyyətcə tatar idi və yerli teatrın aktrisası kimi sənətdə öz sözünü demişdi…
Çingiz Aytmatov Şəkər kənd məktəbində VIII sinfi bitirdikdən sonra Cambuldakı Zootexnikuma daxil olub və həmin texnikumu əla qiymətlərlə bitirib. Daha sonra təhsilini davam etdirərək 1948-1953-cü illərdə Bişkek Kənd Təsərrüfatı Universitetində oxuyub. Ali təhsilli mütəxəssis kimi üç il Qırğızıstan SSR-nin Maldarlıq Elmi-Tədqiqat İnstitutunda işləyib. 1956-cı ildə, atasının bəraətindən sonra Moskva Ali Ədəbiyyat İnstitutuna sənədlərini verib və qəbul edilib. İnstitutun son kursunda oxuyarkən “Oktyabr” jurnalında qırğız dilində yazdığı “Üz-üzə” hekayəsinin rus dilinə tərcüməsi dərc olunub. Bu, dövri mətbuatda çıxış etməyə başlayan Ç.Aytmatovun ilk böyük uğuru idi. Daha sonra “Yeni dünya” jurnalında bir sıra hekayələri və yazıçıya dünya şöhrəti qazandıran “Cəmilə” povesti işıq üzü görüb. Fransız yazarı Lui Araqon “məhəbbət haqqında indiyə qədər heç kimin danışmadığı kimi danışılan” “Cəmilə” əsərini “ən gözəl sevgi povesti” adlandırıb. Ədibin özünün heç bir zülmə və mühafizəkarlığa dözməyən, mükəmməl bir insan kimi dəyərləndirdiyi Lui Araqon “Cəmilə” povestini ilk dəfə fransız dilinə çevirib və Ç.Aytmatovun yaradıcılığının dünyaya açılan pəncərəsi olub.
Ç.Aytmatov 1990-1994-cü illərdə SSRİ-nin və sonradan Rusiya Federasiyasının Bemilüksdə səlahiyyətli elçisi olub, 2008-ci ilin martınadək isə Qırğızıstanın Fransa, Belçika, Lüksemburq və Niderlanddakı səfiri vəzifəsini icra edib.
2006-cı ildə “İlin avtoqrafı” kitabının nəşrində iştirak edib. O, SSRİ Ali Sovetinin deputatı, Qırğızıstan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvü, Yazıçılar İttifaqının və Kinematoqrafçılar İttifaqı katibliyinin üzvü, Asiya və Afrika ölkələri ilə Sovet Həmrəylik Komitəsinin rəhbərlərindən biri, “Xarici ədəbiyyat” jurnalının baş redaktoru, “İssıkkul forumu” adlı beynəlxalq intellektual hərəkatının təşəbbüskarı olub.
2008-ci il iyunun 10-da Almaniyanın Nürnberq şəhərində, müalicə olunduğu klinikada dünyasını dəyişərək əbədiyyətə qovuşub.
“Şairin vətəni onun dilidir!” – aksiomunun mahiyyətini dərindən dərk etsə də, Ç.Aytmatov əsərlərini rus və qırğız dillərində yazırdı. Əslində onun üçün hər iki dildə yazmaq eyni dərəcədə rahat idi, ancaq rus dilində yazmağın güclü ədəbi plastlar baxımından daha çox imkan yaratdığını düşünürdü. Hətta rus dilində yazdığı əsərinin qırğız dilinə tərcümə edildikdə nələrisə itirdiyini də bilir, bunun heç də qırğız dilində yayınlanan kitablarının zəif olması anlamına gəlmədiyini deyirdi. Böyük yazar hər iki dildə fikirləşdiyini, hər iki dildə yazdığını və dilin onun üçün informasiya ötürmək vasitəsi olduğunu bəyan edirdi. O, Fazil İskəndər kimi güclü qələm sahiblərinin, gerçək klassiklərin çağdaş dövrdə unudulmasından narahatlıq keçirirdi, ancaq çox sevdiyi dünya ədəbiyyatı korifeyləri Qabriel de Qarsia Markes, Ceyms Coys, Frans Kafka, Marsel Prust… və b. sırasında möhkəm yeri olan Ernest Heminqueyin XX əsrin ən yaxşı romanlarından biri kimi dəyərləndirilən “Dəniz və qoca” romanı ilə özünün “Dəniz kənarıyla qaçan Alabaş” povesti arasında paralellər aparılmasından məmnunluq da duyurdu. Hətta “Dəniz kənarıyla qaçan Alabaş” povestinin motivləri əsasında Almaniyanın Bonn şəhər teatrında oynanılması üçün opera səhnələşdirilərkən belə, ondan tərcüməsinin asan olması nədəniylə əsərin adını dəyişib “Oğlan və dəniz” qoymasını xahiş ediblər. Amma E.Heminqueyin romanının adı ilə bağlı paralellərin gətirilməsi son dərəcə xoşuna gəlsə də, təbii, o, əsərin adının dəyişdirilməsi təklifi ilə razılaşmamışdı…
Ç.Aytmatovun fikrincə, yazmağa ideya həmişə var, əsas məsələ onu reallığa çevirməkdir. Axı, qələmə alınmış əsərlərdən başqa, yazıçı onlarla, yüzlərlə, bəlkə də minlərlə mikro və makro ideyaların daşıyıcısı və həm də generatorudur. Hər bir yazıçı nəyisə tamamlamamağa məhkumdur…
Onun 1996-cı ildə çapdan çıxan “Kassandra damğası” romanı digər kitabları ilə müqayisədə oxucuları tərəfindən o qədər də bəyənilmədi və yüksək qiymətləndirilmədi. “Kassandra damğası” fantastik romanını özü çox bəyənir, yüksək dəyərləndirirdi. Ancaq buna baxmayaraq həmin əsərə görə onu, hətta “kosmopolit” adlandıranlar da tapıldı. Lakin yazar bu cür münasibəti qəbul etmirdi. Vaxtilə şair dostu Rəsul Həmzətovun onu “yarıavropalı – yarıasiyalı” adlandırmasına yumşaq diplomatik cavabı isə əslində Ç.Aytmatovun həm də demokratik düşüncələrinin bir növ açıqlaması idi: “Mən Avropada yaşasam da, rus dilində yazsam da, əlbəttə, öz xalqımın övladıyam. Bir qırğız oğlu kimi, mən Avrasiyaya inteqrasiyanın tərəfdarıyam. Tarixən Rusiya və Asiya qonşu olublar. Əgər biz birləşsək, daha enerjili, daha canıbərk olarıq və dünyada heç bir qüvvə bizə bata bilməz. Bir sözlə, bir olsaq, əriyib yox olmarıq, güclü olarıq…”
Amma oxucunun hər zaman öz seçimində haqlı olduğunu qəbul edən ədib bundan sonra ciddi surətdə fikirləşməli oldu, düşüncələrini təhlil süzgəcindən keçirdi, harda yanlış yapdığını saf-çürük elədi. Çünki o, daim oxucularının fikir və düşüncələri ilə maraqlanır, onların tənqidi qeydləri ilə hesablaşır, yeri gələndə onlardan faydalanırdı da… Axı, Ç.Aytmatov “İgid odur atdan düşə, atlana, igid odur hər əzaba qatlana” kəlamını yaradan və tarix boyu bütün hücumlara rəğmən ayaqda qalmağı bacaran mübariz bir elin evladı, türk oğlu türk idi. Ona görə də qan qardaşlarının üzləşdiyi hər hansı problemə seyrçi mövqe tuta bilmirdi. Azərbaycanın dilbər guşəsi Qarabağın, doqquz rayonumuzun erməni qəsbkarları tərəfindən işğal olunması faktına da ürək ağrısı ilə yanaşırdı Ç.Aytmatov… Ümumiyyətlə, Qarabağ problemi ilə bağlı fikirlərində daha cəsarətli və qətiyyətli idi. Müsahibələrinin birində (2007-ci il, 5 fevral) o, Qarabağ probleminin həllini süründürməçiliyə salan Qərb ölkələrini, onun həllində maraqlı olmayan Rusiyanı, problemin yaradıcılarından birinin məhz Moskva olduğunu deməkdən də çəkinməmiş: “Məsələni qəsdən süründürmələri məni narahat edir. Mən qatarın getməsindən qorxuram!” – söyləmişdi.
“Dağlar devriləndə, yaxud Əbədi gəlin” romanında (2007-ci il) SSRİ məkanında yenidənqurma islahatlarından sonrakı qloballaşma prosesinin konkret insanların həyatını etkilədiyini, onları necə dəyişdiyini göstərməyə çalışmışdı.
1986-cı ildə İssık-Kul gölünün yanında Aytmatovun təşəbbüsü ilə dünyanın ən məşhur yazıçılarının iştirak etdiyi bir forum təşkil olunmuşdu. Həmin forumda ilk dəfə olaraq “Əsas olan bəşəri dəyərlərdir, sinfi maraqlar yox!” prinsipi səsləndi. “Sonra Mixail Qorbaçov buna sahib çıxdı. Onunla birlikdə “aşkarlıq”, “yeni planetar düşüncə” və “yenidənqurma” sözləri yarandı. Biz o qədər sadəlövh idik ki… İnandıq ki, ölkələrarası inamsızlıq divarını təkcə “Gəlin, mehriban olaq!” çağırışı ilə uçura bilərik” (6).
“Körpü” əsəri narkomaniya-ağ ölüm mövzusuna həsr olunub. Yazar geniş ictimai fikrə çatdırmaq istəyirdi ki, narkomaniya terrorizmin sağmal inəyidir. Onun qarşısını almaq, bununla da terrorizmə qalib gəlmək üçün, ilk növbədə yoxsulluğun qarşısını almalıyıq. Yoxsa kəndliyə çətənə becərmək qarğıdalıdan daha sərfəli görünəcək və nəticədə dünyanı narkotika, terrorizm, QİÇS və s. kimi təhlükələrlə təhdid etməyə daha geniş zəmin yaradacaq.
Qadın mövzusu əslində əksər bədii əsərdə aparıcı xətt olaraq göstərilir, mənfi və müsbət obrazlar yaradılır. Böyük Vətən müharibəsindən sonra yaranan bədii əsərlərin çoxunun mərkəzində məhz qadın obrazları dayanır. Azərbaycan şair və yazıçıları öz əsərlərində bir qayda olaraq qadınların sevgililərinə qarşı sadiqliyini nümayiş etdirməyə çalışıblar. Bu mənada Çingiz Aytmatov yaratdığı qadın obrazlarını tam fərqli ampulada təqdim edir. İstər Vətən müharibəsi, istərsə də Stalin repressiyası zamanı ərini, nişanlısını, sevgilisini itirmiş qadınların heç zaman seksual-cinsəl baxımdan həyatlarını davam etdirməyə çalışmaması Azərbaycanın müharibədən bəhs edən əsərlərində ümumi bir mənzərə yaradır. Onlar bu obrazları ilk növbədə məhz bu cəhətdən sədaqətli, vəfalı həyat yoldaşı kimi oxucuya sevdirə bilirlər. Ç.Aytmatovun qadınları isə daha müstəqil, cəsarətlidirlər. Ərlərini, sevgililərini müharibədə itirsələr də, onlar yaşamağa davam edir, özlərinin qadın olduqlarını, güclü bir kişiyə ruhən və cismən ehtiyac duyduqlarını anlayır, buna təbii hal kimi baxırlar. Məsələn, yazarın “Ana tarla” əsərindəki Aliman kimi… O da ərini savaşda itirmiş, gənc ikən dul qalmışdı. Ancaq müharibədən heç bir il keçməmiş hisslərinin əsirinə çevrilir və qısa müddətdə tanıdığı bir çobana təslim olur.
Cəmilə obrazı isə daha fərqlidir. O, müharibədə olan ərini tərk edərək sevgilisinə qoşulub qaçır. Müharibədən qayıtdıqdan sonra Cəmilənin əri Tanabay ömür-gün yoldaşını müharibədə itirmiş başqa bir qadın – Bübücanla yaxınlıq edir. Tanabayın ailəli olduğunu, bu sevdanın sonunun olmadığını bilsə də, öz hisslərini boğa bilməyən Bübücan Tanabayın həsrəti ilə alışıb-yanır…
Müəllifin özünün də bu obrazlara qarşı mənfi yanaşması hiss olunmur, nə Alimana, nə Cəmiləyə, nə də Bübücana qarşı kin-küdurəti yoxdur, bəlkə də onlara haqq qazandırmağa çalışır və: “Sizin əriniz bu vətən uğrunda döyüşür, canından keçir, faşizmə qarşı vuruşur! Siz, bütün ömrü boyu ən məhrəm hisslərinizi buxovlayaraq yaşamağa məhkumsunuz!” hökmünü vermir. Ona görə də belə qadınları top atəşinə tutan bir çox yazarlardan fərqlənir. Ümumiyyətlə, Aytmatovun insanları bir-birinə möhkəm tellərlə bağlayan, saflaşdıran, əzmkar, inamlı edən, göylərə qaldırıb buludların üzərində belə yeriməyi öyrədən, bəzən də onları göz qırpmadan ölümə aparan eşq, sevgi anlamına yanaşması özəl, özünəməxsusdu. Və yazar “Q.Q.Markesin anladığı və qələmə aldığı sevginin mahiyyətini, indiki dövrdə eyni gözəllik və incəliklə qələmə ala biləcək başqa bir yazıçı yoxdur. Bunu Markesdən başqa heç kim yaza bilməzdi”, – desə də, özü Şərq ədəbiyyatında ən gözəl sevgi povestini – “Cəmilə”ni yaratdı…
Ç.Aytmatov özünü bir yazar kimi daha çox sevdirən, eyni zamanda ən çox müzakirə obyekti olan “Gün var əsrə bərabər” adlı romanını isə 1980-ci ildə qələmə alıb. Lakin çox keçmədən zamanında dərin oxucu məhəbbəti qazanan əsərin tam halda deyil, müəyyən ixtisarlarla nəşr olunduğu bəlli olub. Əsərin yenidən tam şəkildə nəşri barədə müxbirin: “Gəlin, söhbətimizə sizin yaradıcılığınızla bağlı cidd-cəhdlə anons edilən yenilikdən başlayaq. Doğrudanmı, Çingiz xan haqqında povest sizin böyük səs-küy yaradan romanınızın sovet rəhbərlərindən gizli saxlanılan bir hissəsidir?” sualına cavabında o, demişdi: “Bəli, doğrudur. Təəssüf ki, biz elə bir zamanda yaşayırdıq ki, həmişə istədiyimizi deyə bilmirdik. Həmin dönəmdə özünüqoruma instinkti mənə romanı tamlıqla çap etməməyi təlqin etdi. Əsas mətndə bəzi saxlantılar edildi və Çingiz xan haqqında hissə götürüldü. Mən buna təəssüflənmirəm…” (1)
Qeyd edək ki, roman istər hakimiyyət, istərsə də tənqidçilər tərəfindən biganəliklə, laqeydliklə, loyal qarşılanmışdı. Çox güman ki, bu da mətndə edilən düzəlişlərlə bağlı idi. Bu düzəlişlər müəyyən rol oynamışdı, lakin bunu qəti olaraq söyləmək də düzgün olmazdı. Axı, süjet xətti dəyişməmiş, Çingiz xan haqqında hissə istisna olmaqla, bütün köməkçi mətnlər müəllifin özünün də dediyi kimi, “azad fəlsəfi etüdlər” şəklində müəyyənləşmişdi. Məsələn, ““Allaha ibadət” hissəsi fəlsəfi istiqamətdə azad bir mətndir. Qorxuram ki, bu mənim oxucularımın, pərəstişkarlarımın ürəyincə olmasın. Xüsusən də Allahlı insanların. Sovet dövründə bunun nə ilə qurtara biləcəyini bilmək çətin deyil…” Əslində yazarın elə əsərləri var ki, onlar sanki konkret bir sahənin adamları üçün yazılıb. “Sergi ata” da, hər şeydən öncə, din xadimları üçün yazılıb. Ç.Aytmatov etiraf edirdi ki, onlar dini kitablardan əvvəl mütləq “Sergi ata”nı oxumalı, sonra dini biliklərə yiyələnməlidirlər.
“Gün var əsrə bərabər” romanının baş qəhrəmanı Yedigey vicdanlı, əməksevər, işləməkdən yorulub-usanmayan, öz yüksək mənəvi borcuna sadiq bir insandır. Müəllif qəhrəmanın taleyini müasir dövrün bir sıra problemləri və bütün bəşəriyyətin sabahkı günü ilə müqayisə edərək dünyada əmin-amanlığın, xeyirxahlıq və humanizmin təntənəsini ən böyük qələbə kimi səciyyələndirir. “Gün var əsrə bərabər” romanını bu gün dünyada cərəyan edən, xüsusən Türkiyədə baş verən son hadisələr çərçivəsində təhlil etmək istərdik. Əlbəttə, ədəbiyyat yarandığı, yazıldığı nöqtədə qalmayaraq eyni zamanda keçmişi və gələcəyi öz içində konsentrasiya edərək onları ədəbiyyat aynasında göstərib mənalandırır.
Ç.Aytmatov bir zamanlar Nobel ədəbiyyat mükafatına namizəd olmuşdu, bunun əsas səbəbi isə o dövrdə Avropa üçün yeni olan mövzuların bədii həlli ilə bağlıdır. Bu mövzulu əsərlərdə Orta Asiya xalqlarının həyat tərzi, dünyaya baxışı, bir sözlə, insan mənzərələri çox usta, kamil bir dillə anladılmışdır. Yazar ədəbi mətnlərində, onların hər bir hüceyrəsində gələcəyə yönəlik işarələri xüsusi olaraq yerləşdirmişdir.
“Aytmatov türkçülükdən yazacaq qədər cəsarətli deyildi. Əks təqdirdə qəhrəmanı Abutalıb Kuttubəyov kimi olacaqdı. Soljenitsın isə Aytmatovda olmayan cəsarəti göstərdi və həyatının bir hissəsini həbsdə keçirməsinə rəğmən Nobel ədəbiyyat mükafatını aldı” (1).
Bu fikirlər heç şübhəsiz ki, həqiqəti tam olaraq ehtiva etmir. Bildiyimiz kimi, Ç.Aytmatov hər hansı təriqətdən və “izm”lərdən deyil, insan və onun taleyindən yazırdı və Sovet rejimi onu bir insan olaraq çıxdaş edib ən mühüm dəyərlərindən məhrum edirdi. Rejimin doğurduğu faciələri anladan “Manqurt” hadisəsi romanda bircə epizod olsa da, məna müstəvisində çox böyük qalıcı təsirə malikdir.
Gənc tədqiqatçı, fil.ü.f.d. Mehman Həsənin fikrincə, ədib ““Gün var əsrə bərabər” romanını yazmaqla repressiya mövzusuna köklü şəkildə toxunub. Burada onun Abutalıb obrazı ilə atasını canlandırdığını düşünürlər, amma əslində, bu, onun əmisi Rəsulbəyin prototipidir. Əsərdə Abutalıb xalq əfsanələrini, dastanlarını toplayır, Rəsulbəy də xalqın tarixini bilən, onun əfsanələrini danışan bir adam idi. Eyni zamanda, bu romanın davamı olan “Çingiz xanın ağ buludu” povestində Çingiz xandan danışır, Aytmatova Çingiz adını verən də əmisi Rəsulbəy olmuşdur. Çingiz Aytmatov 80-ci illərdə Abutalıbın həyat hekayəsi ilə nəinki Qırğızıstanda, eləcə də bütün türk xalqlarında repressiyaya uğramış şəxsiyyətlərə, o cümlədən Azərbaycanda H.Cavid, Müşfiq kimi dühalara əbədi abidə yaratdı. Daha sonra Azərbaycanda həmin mövzuya toxunan “Qətl günü” və digər əsərlər yazıldı. “Gün var əsrə bərabər” təkcə milli xarakterli deyil, həm də bəşəri problemləri özündə ehtiva edən əsərdir. Bu, bütün dünya üçün maraqlı əsərdir. Ç.Aytmatov milliliyi ən xırda məsələlərdən, “Manqurt” əfsanəsindən başlayaraq qlobal səviyyəyə qaldırır” (8).
Mario Vargas Lyosa “Gənc romançıya məktub” kitabında romanın necə yazıldığını anladır. Lyosaya görə, bu qaydaların ən önəmlisi zamanlararası sıçramalardır, belə ki, o sıçramalar yazıçıya romanın kompozisiyasını mükəmməl şəkildə qurmaqda yardımçı olur (4). D.Uspenskiyə görə, nəsrin kompozisiyası nəticə etibarı ilə və hər bir kiçik “molekulu” anlamıyla haqqında söz açılan məsələnin fəlsəfəsini sxem şəklində şərh edir, bu sxemin qapanıb-açılma ritmi haqqında bəhs edilən dövrdə meydana gələn hadisənin necəliyindən və bəzi özəl xüsusiyyətlərindən qaynaqlanır. “Gün var əsrə bərabər” romanında bu sxemin stimullaşdırıcı nöqtəsi nəsrin bir çox məqamlarında çox güclü şəkildə hiss edilir. “Manas” dastanından, qırğız folklorundan güc alan Ç.Aytmatovun “Gün var əsrə bərabər” romanı məhz bu baxış nöqteyi-nəzərindən çox mükəmməl yazılmışdır. Onun ritmi və sintaksisi, fantaziyası sayəsində yazıçı oxucunu bir əsr içində gah geriyə, gah da irəliyə aparmaqla, eyni zamanda həmin oxucunun əlindən tutaraq onu kosmik aləmə də gətirir. Sırf bu səbəbdən oxucu kosmosu, dünyadankənar sivilizasiyaları təsəvvüründə canlandıraraq yaradır.
Nəsrin kompozisiyasında hadisələrin bir-birinə zidd olması hərəkətləndirmə, başqa sözlə, güclü dinamika effekti yaradır. Yəni, hadisələrin baş verdiyi məkanda çox adi ünsiyyət vasitələrindən məhrum insanlarla bərabər, onların yuxuda belə görmədikləri kosmik vasitələrin istehsalından da bəhs edilir. Şübhəsiz ki, bu, o dövr üçün iki super gücün qarşı-qarşıya gəlməsinin nəticəsi idi. Ölkə bütün var-yoxunu silah istehsalına yönəltmişdi, adi insanların problemləri isə həll edilmirdi, bu isə nəticə etibarilə dünyanın mənəvi baxımdan yoxsullaşmasına, insanların öz əcdadlarını unutmasına qədər sürükləyir, əslində yeni insanın faciəsini stimullaşdırırdı. Yaddaşsız buraxılan insan kosmosda çəkisizlikdə qalmağa məhkum edilirdi.
Sovetlər Birliyi bir rejim olaraq dağıldıqdan sonra da bu roman yaşamağa davam etdi, əhəmiyyətini itirmədi, tam tərsinə, dünyada baş verən hadisələri mənalandırmağa qadir olduğunu bir daha sübut etdi.
Ç.Aytmatov gənc yaşlarında bir müddət ixtisası üzrə zootexnik işləyib. Ona görə də roman və digər janrlarda yazdığı nəsr əsərlərində təbiət bütün rəngləriylə təsvir edilir, insan və təbiətin sıx vəhdəti, bir-birinə qarşılıqlı təsiri ayrıca xətt təşkil edir. Ana Maral, Tülkü, Gülsarı sadəcə olaraq təbiətin bir parçası deyildi, eyni zamanda siyasi rejimin törətdiyi fəsadlar ucbatından itməkdə olan ünsiyyəti təsdiq edən xarakterlərdir, onlar danışır və birbaşa təsir göstərirlər.
“Gün var əsrə bəbarər” romanının baş qəhrəmanı Yedigey saf, əxlaqlı, düşüncəli, təmiz qəlbli, sadə bir insandır. Və nasirin də qeyd etdiyi kimi, dünya bu insanların sayəsində hələ ayaqda dura bilir. Yedigey zamanın bütün çətinliklərindən keçərək duruş gətirmişdir. Yuxarıda söylədiyimiz kimi, Yedigeyin əks tərəfi Sabitcandır. O, yalnız özünü düşünür, çətin bir vəziyyət yarandıqda özünü hadisələrdən sığortalayır. Yazıçı bu xarakterləri qarşı-qarşıya qoyaraq oxucu üçün seçim şansı yaradır. Yedigey məktəbə getməmiş, heç ibtidai təhsil də almamışdır, ancaq ürəyi hikmətlə doludur. İçindən keçdiyi çətinliklər, həyatın keşməkeşləri onun üçün böyük bir məktəb olmuşdur. Ç.Aytmatov romanda istifadə etdiyi bu kimi əksliklərlə dünyanın yoxuş aşağı getdiyini iki vasitə sayəsində təsvir etmişdir: xalq nağıl və əfsanələri, dastanlar bir də fantaziya… Bəzi zamanlarda bu iki vasitə bir-birinə qarışır və bu yolla da Aytmatov öz dərin yaşam fəlsəfəsini sərgiləmiş olur.
Romanda belə bir hadisə baş verir: Yedigey dünyasını dəyişən dostu Qazanqapın cənazəsini məzara kömərkən özünün bütün həyat hekayəsini xatırlayır, yaşadıqları kino lenti kimi gözlərinin qarşısında canlanır. Bu hekayə böyüyərək onun anadan olduğu kəndi, ölkəsini, sonda isə millətini əhatə edir. Həmin gün əsrə bərabər bir gün olur. Bir günü əsrə çevirən yalnız Yedigeyin bütün yaşadıqlarını, həyat hekayəsini xatırlaması deyil, əksinə, indinin-bu günün və gələcəyin həmin gün bir nöqtədə görüşməsidir. Hər bir millətin həyatında belə bir hadisənin meydana gəldiyi zamanlarda önəmlə bəlirtdiyimiz “zamanların görüşmə anı” baş verir. Bu nöqtədə hayatından keçmiş, sənə qarşı edilən bütün zalımlıq, işgəncə və anti-insani mexanizmlər yenidən işə düşür. Türkiyədə 15 iyul hərbi çevriliş cəhdi hadisəsi də zənnimizcə, “Əsrə bərabər bir gün” idi. Türk xalqının əl-ələ verərək möhkəm şəkildə dayanması bütün dünyaya örnək olacaq bir hadisə kimi tarixə köçdü. Bu hadisələr nə qədər heyrətləndirici olsalar da, bir o qədər anlamaq, götür-qoy etmək baxımındam müstəsna rol oynamaqdadır. Ayrılıq üçün qazılan quyular son nöqtədə qovuşmağa gətirib çıxarır.
İnsanlara qarşı həyata keçirilən zor və basqı bu romandan da vaz keçməmişdir. Belə ki, romanın sonunda tərcüməçinin yazdığı qeyd maraq doğurur: “Bu romanın ən gözəl, ən maraqlı bölümünün bu cilddə yer almadığı, Sovetlər Birliyində aşkarlıq prosesinə keçişin bir addımlığında ikən o hissənin çapına icazə verilmədiyi, yaxud nasir o fəsli ayrıca bir kitab şəklində nəşr edib yayınlamağı münasib hesab etmiş ola bilərdi”. Tərcüməçi öz qeydində “Çingiz Xana küsən bulud” adını daşıyan romanın, “Gün var əsrə bərabər” romanının sonluğu olduğu və adı çəkilən bu əsər oxunmazsa, “Gün var əsərə bərabə”in tam amlaşılmayacağını qeyd edir.
Roman üçüncü şəxs tərəfından nəql edilir. Onun narratoloji strukturu hərəkətə sıçrayışla şərtlənmişdir. Hər bir fəslin başında təkrar edilən ifadələr, əslində bu dönüşləri eyni bir məsafədən izləmək imkanı yaradır. “Bu yerlərdə qatarlar şərqdən qərbə, qərbdən şərqə doğru gedir-gəlir… gəlir-gedirdi… Bu yerlərdə dəmiryolunun hər iki tərəfində insansız, əngin, sarı qumlu çöllərin özü – Sarı-Özək uzanıb-gedirdi.
Coğrafiyada uzaq məsafələr necə Qrinviç meridianından başlayırsa, bu yerlərdə də məsafələr dəmiryoluna görə hesablanırdı. Qatarlar isə şərqdən qərbə, qərbdən şərqə doğru gedib-gəlir, gəlib-gedirdi …” (2, 4)
Bu sitat romanın movzusu çərçivəsində doğrudan da, simvolik anlam daşıyır: “…Roman, bir qayda olaraq bir cizgi filmi ədasıyla başlayır. İlk başda ac bir tülkünün qırğız çöllərində bir dəmiryolunda yeməyə nələrisə axtarması diqqəti çəkir. Romanın əvvəlində tülkü bundan sonra baş verəcək hadisələrin xəbərçisi kimi, yəni, aclığın, səfalətin, mübarizənin təmsilçisi olaraq göstərilir, təsvir edilir. Bütün təhlükələrə baxmayaraq tülkü qatardan atılacaq bir yemək qırıntısı tapmaq ümidi ilə vurnuxur və nə olursa-olsun, qatar yolundan kənara bir addım da çəkilmir. Təhlükə anında bir az relslərdən uzaqlaşsa da, təkrar yenə dayandığı yerə qayıdır. Çünki başqa bir məkanda yemək tapmaq şansı yoxdur. Tez, ya gec, yeməyi məhz burada tapacağını bilir. Yaşaya bilmək üçün bütün təhlükələrə sinə gərir. Yəni, romanın girişində oxucuya anladılan mahiyyət məhz budur: insanların bütün çətinliklərə baxmayaraq yaşam uğrunda çaba göstərmələri və bu mübarizədən əsla yorulub-usanmamaları…
Bəlkə də oxucu romanı ilk dəfə əlinə alıb oxumağa başladığında onu uşaq ədəbiyyatı seriyasından bir örnək hesab edə bilər və ya qəhrəmanı bir tülkü olan və heyvanlar aləmindən danışan bir əsər sana bilər. Amma qətiyyən belə deyil… Yazıçı tülkü və qatar yolunu o qədər gözəl təsvir edir ki, oxucu yalnız əsərin sonunda onun nə üçün belə bir priyoma əl atdığının nədənini dərindən anlaya bilir.
Roman “qırğız çöllərində yerləşən, sadəcə bir neçə ailənin məskunlaşdığı, onların da burada fəhlə kimi çalışdığı Sarı-Özək dəmiryolu stansiyasında vaqe olur” (2). Ancaq texniki baxımdan nəzər yetirdikdə çox fərqli məsələlər meydana çıxır. Tülkü və qatar – hər ikisi bir yerdə zamanın əsəbi hərəkətlərini ifadə edirlər.
Romanın ortasında verilən, az bir hissəni zəbt edən “Manqurt” əfasanəsinin təqdimat tərzi son dərəcvə real cizgilərə dayanır, burada hər hansı təfərrüata rastlamaq mümkünsüzdür. Diqqət edin, bu fraqmentdən fərqli olaraq zamanın əqrəb və yelqovanları baş gicəlləndirən tərzdə, geçmişin dərinliyinə və gələcəyin qeyri-müəyyən üfüqlərinə doğru hərəkət edir, bir sözlə, romanda təhkiyənin ritmini dəqiqliklə tutmaq çox çətindir. Ancaq bu əfsanədə, onun şərh edilməsi tərzində bir statistiklik vardır. Yəni, bu hissədə tarixi hadisələrdən deyil, onların məğzindən, bu insanların qədərində onların açdığı şırımları anladır. Yedigey Ana-Beyit məzarlığına dostunu dəfn etməyə gəldiyi zaman bu əfsanəni xatırlayır, nəticədə tarixdə əfsanələrin həqiqət, rejimin aynasında isə həqiqətlərin yalan olması məsələsi ortaya çıxır.
“Manqurt kimliyini, hansı nəsil və ya hansı qəbilədən olduğunu, adını, uşaqlığını, atasını, anasını xatırlaya bilmirmiş. O, dilsiz bir heyvana bənzədiyi üçün tamamən sakit və təhlükəsizdir. Manqurt heç bir zaman bundan xilas olmağı arzu etməzmiş. Manqurt sadiq köpək kimi yalnız öz sahibini xatırlayırdı. Yeganə əndişəsi var ki, o da qarnının tox olmasıdı.“ (2, 129)
Tarixi qaynaqlarda hifz edilən və ya dildən-dilə dolaşaraq əfsanələşən bir hadisə romanın bütün strukturuna güclü təsir göstərir. Keçmişlə əlaqənin tam şəkildə kəsilməsi insanın fiziksəl ölümündən daha vahiməlidir. Keçmiş unudulanda insan istər-istəməz manqurta çevrilir…
Ç.Aytmatovun bütün romanlarında və xüsusən də “Gün var əsrə bərabər” romanında millətin, xalqın taleyi ilə bağlı faciələr bütün dərinliyi ilə yaşanır. Romanın yazılma tərzi elədir ki, yıxılmaqda olan insanın gözünə taleyi bütün kiçik epizodlarıyla birgə görünür. Bir tərəfdən zamanın sürətli axışı, digər tərəfdən isə donması, insanların beyninin yerləşdiyi başına ən qart dəvənin soyulmuş dərisinin keçirilməsi… ölümün lap qapının ağzında, astanada olması qorxusunu yaradır. Bir qırğız qadın – Nayman Ana oğlunu qurtarmaq üçün uzun məsafə qət edərək onun saxlandığı ıssız yeri tapır və yaddaşını tamamilə itirib yad adama çevrilmiş Jolomanı-oğlunu görür. Ana övladının manqurta çevrildiyini görəndə varından yox olur, dünya gözlərinin qarşısında çevrilib başı üstə durur, nə qədər çalışırsa, özünü oğluna tanıda bilmir. “Sən məni tanıyırsan?” deyə soruşduqda, ciyərparasından – illər boyu bəsləyib böyütdüyü oğlundan “Yox!” cavabını alır. Bu zaman ana fəryad qoparır: – “İnsanı doğma torpağından ayırmaq, var-dövlətini almaq olar, canını da əlindən almaq olar. Ancaq insanın yaddaşının əlindən alınmasını kim, hansı cəllad düşünüb? Ey ulu Tanrı, əgər sən varsansa, bunu necə rəva bildin? (3)”
Jolomanın yaddaşını bərpa etmək, öncəki yaşamına qaytarmaq üçün o, hər bir əzaba qatlanır, bildiyi bütün üsullara əl atır. Ananın məqsədi oğlunu yola gətirmək, ən nəhayət, kəndinə aparmaq, kənddəki insanların manqurtluğun törətdiyi faciəni öz gözləri ilə görüb bu faciəli durumdan qurtulmaq üçün onları mübarizə aparmağa təhrik etmək idi. Ana hafizəsini tamamən itirən oğlunu yola gətirə bilmədikdə son çarəyə əl atır, ona ninni söyləməyə başlayır. Onun başını dizi üstünə alır, yaddaşını oyatmaq üçün xalqın əsrlərdən bəri qoruyub saxladığı folklor boxçasından laylaları bir-birinə calayır. Sehrli, şəfqətli səslə söylənən layla manqurtlaşmış oğulun xoşuna gəlir, yadlaşmış ruhu sanki oyanmağa, özünə qayıtmağa başlayır, sifətində bir aydınlıq, gözlərindəsə işartı yaranır.
Lakin düşmən ayıq-sayıqdır, manqurtdakı oyanışı, bu oyanışı yaradan ağ örpəkli Nayman ananı və onu buralaradək gətirib çıxaran dəvəni görmüşdü. Juan-juanlar həmin andanca fəaliyyətə keçirlər. Yayın istisində boğazınadək qızmar qumun içərisinə gömüb tərtəmiz qırxılmış başına qart dəvənin gönünü keçirib günlərlə o vəziyyətdə, ac-susuz saxlanan, başında yeni çıxan tüklərin həmin dəriyə dirənərək qayıdıb təkrar başına batmasından doğan şiddətli ağrının, dəhşətli fizioloji prosesin nəticəsində bütün yaddaşını itirən Jolomanın ən həssas yerinə toxunurlar. Yalnız gün boyunca otardığı qoyunları, yaşadığı aul və bir də qaranlıq səmada ətrafa nur saçan Ayı xatırlamasına nail olan juanjuanlar hiyləyə əl atırlar. Ona: “Dəvə ilə gəlib səninlə görüşən o qadın sənin Ayını oğurlamağa gəlib, sən onu öldürməlisən!” – deyirlər. Bomboz həyat yaşayan və bozarmış həyatına işıq saçan bircə Ayı vardı Manqurtun… Ay manqurtun hər şeyi idi – bu günü, keçmişi və gələcəyi bütünlüklə göyün üzündə zülmətləri nurlandıran Ayın varlığına bağlı idi. Juanjuanlar manqurtun – Jolomanın ninnilərini də məhv edirlər. Çünki o ninniləri söyləyən ananı onun min bir əziyyətlə dünyaya gətirdiyi canından bir parçanın – özbəöz oğlunun oxu ilə vurdururlar. Ürəyindən oxlanan Nayman ana dəvədən yıxılır, lakin başındakı yaylığı açılır və səmada qanad çalan quşa dönür. Bu quş isə hər gün ona və bütün əsl-kökündən iraq düşən jolomanlara əbədi bir şərqi söyləyir: Sənin atan Donenbaydır. Bu fakt ana laylasının, xalq təfəkkürünün, milli kimliyin tam şəkildə məhv olmasının mümkünsüzlüyünü isbat edir. Mehman Həsənin də qeyd etdiyi kimi, “Aytmatov problemi bəşəri səviyyəyə qaldırır. Əsərdə yazıldığına görə, Meşəlidöşlülər planeti kəşf olunur. Onlar 50-60 il sonrakı səhralaşmaya qarşı mübarizə aparırlar. Amma yerdəki iki super güc – Amerika və SSRİ bir-birinə qarşı mübarizə aparmaq üçün əlavə resurslar, mənbələr axtarırlar. Onların yerdəki insanlardan çox irəli getdiyini gördükdə, yerin üzərinə maqnit təbəqə çəkirlər ki, yer insanı ilə əlaqə saxlaya bilməsinlər. Bu da bəşəri mənada aparılan manqurtlaşmanın göstəricisi idi. Aytmatov ən lokal səviyyədə insandan başlayır, xalq və bəşəri səviyyədə aparılan manqurtlaşmanı və onun tarixdə izini əfsanədə danışır. “Manqurt” termini Aytmatov tərəfindən nəsrə gətirilən anlayışdır və onu əsərdə mükəmməl şəkildə əks etdirir… (8)”
Əsərdə digər qadın obrazının – öz xatirələrini yazdığı üçün “xalq düşməni” elan edilib Sarı özəyə sürgün edilən Abutalıbla Zərifənin faciəsi ayrıca bir xətlə verilir. Abutalıbın faciəsi Zərifəni və Edigeyi sınaqdan çıxarır, onların bütün insani keyfiyyətlərini ayarlayır. Bu sınaqda Zərifə övladlarının qarşısında öz borcunu dərk edən ana, həm də günahsız məhv edilmiş ərinin xatirəsini şəxsi hisslərindən üstün tutan sədaqətli qadın kimi görünür. Edigeyin hisslərinə biganə olmayan Zərifə cizməni aşa bilmir, ondan xəbərsiz doğma ocağını tərk edir və Boranlıdan baş götürüb gedir. Bu, ulu bir xalqın mentalitetindən, əsrlərdən bəri qorunub saxlanan milli ənənədən doğan açıq sədaqət hissini göstərir. Bununla da qadınlıq ismətini qoruyub-saxlayan Zərifə xalqının qədim ənənəsinə sədaqət nümayiş etdirməklə həm də qəhrəman səviyyəsinə ucalır.
Yazar bununla da insanları böyük duyğulara, yüksək və xeyirxah amallara səsləyir, onları bir-birinin dərdinə şərik olmağa çağırır.
“Gün var əsrə bərabər” isə sanki dünyamızı idarə edən, bu gün dünyanın bir yanında “sülh” yaradan, sabah o biri yanında müharibə başladan, milyonlarla insanı öz imperialist maraqları üçün qurban verən super güc – dövlətlərin rəhbərləri üçün yazılıb.
Bəli, sən haranısa istila etmək üçün bir raket uçurtmağa hazılaşırsan, həmin raket bazasından bir neçə kilometr aralıda isə sadə insanların yaşamasından xəbərsizsən. Elə onlar da sənin işləklərindən xəbərsizdirlər. Onları yalnız gündəlik qayğıları düşündürür, bəlkə axşama bir qarın çörək tapmaq, dostlarla xoş ünsiyyət, gözəl bir xanıma sevgi, dostluqda sədaqət, qonşuluqda mehribançılıq, daha nələr, nələr…
Bu raketlər indi başqaları üçün uçur. Amma dünyanın başqa bir yerində, başqa adi insanların qonşuluğunda havaya buraxılan raketlər də onların yaşayışına “qon”a bilər. Bir düyməyə basmaqla bir anda dünyamızı məhv edə biləcək çılğınların dünyasında yaşayırıq. Bu roman – müəllifin bəşəriyyətə hədiyyə etdiyi “Gün var əsrə bərabər” kitabı hər şeydən öncə onlar üçündü, məhz onlar üçün və bu gözəl dünyamızın qurtuluşu üçün…
Göründüyü kimi, Ç.Aytmatovun əsərlərində sadə adamların həyatı, məişəti, onların cəmiyyətdə cərəyan edən proseslərdə iştirakı, baş verənlərə münasibəti və s. məsələlər parlaq şəkildə əks olunur. Məhz bu səbəbdən yazarın böyük ustalıqla qələmə aldığı mövzular, toxunduğu məsələlər bu gün üçün də aktualdır. Yer üzündə insanların yaratdığı fəlakət və qırğınlar, onların bir-birinə qənim kəsilməsi, dövlətlərin qarşı-qarşıya gəlməsi, döyüşən tərəflərin kütləvi itkiləri, dağıdılan kənd və şəhərlər, nəticədə dövlətlərin iqtisadi, sosial və siyasi böhranlara məruz qalması və s. bir yazar kimi onu həmişə düşündürüb. “Köçəri quşun ağlaması” əsərində insanların bütün böhranlardan, düşmənçilikdən, şər qüvvələrdən, pisliklərdən və göz yaşlarından qurtulması üçün güclü çağırış ruhu vardır: “…Mən durnalarla uçuram və özüm də bir durnayam, mən qaranlıq gecələrdə durnalarla ulduzlara, gündüzlər isə şəhərlər və zəmilər üzərində uçuram. Öz düşüncələrimə dalıram. Uçuram və ağlayıram… Durna göz yaşları nə demək?.. Silin üzünüzdən! Amma yenə də, hər halda ey insanlar, qeyri-insani bəlalardan, sönməyən yanğınlardan, qarşısı alınmayan qanlı qırğınlardan, düzəlməyən işlərdən qurtulun! Ey insanlar, pis adamların bəlalarından qurtulun!..”
Bu, Ç.Aytmatovun əqidəsi idi, doğrunu yalandan, xeyri şərdən ayırıb insanlığa göstərmək, onları yalnız ədalətə və sevməyə, dünyanın – insanın ilk və son beşiyinin dəyərini bilməyə və qəhrəman olmağa səsləmək: “Doğru nədir, nədir yalan? Doğru insanlara sevgidir, bu planetdə doğulanların hamısına xoşbəxtlik və azadlıq arzulamaqdır. Heç bir ideologiya və milli quruluş bunun qədər vacib ola bilməz. İnsanlar öldürəndə, öləndə yox, yalnız sevəndə əsl qəhrəman olurlar… (9)”
Qaynaqlar:
1. Чингиз Aйтматов: “Kогда писал “плаху“, о булгакове не думал”. Erbol Jumaqulov ilə müsahibə. “Столичная Вечерняя Газета //Axşam paytaxt qəzeti”, Moskva, 2003-cü il.
2. Ağaoğlu Mirmehdi. Çigiz Aytmatovun qadınlıarı. Kulis edebiyyat portalı. 2016.
3. Çingiz Aytmatov. “Gün var əsrə bərabər”, Bakı, 2016.
4. http://www.izedebiyat.com/yazi.asp?id=95822
5. Mario Vargas Llosa. Letters to a Young Novelist. http://southerncrossreview. org/49/matherne-vargas.htm.
6. http://www.kulis.az/xeber.
7. Həsən Tağıyev. Çingiz Aytmatovun əsərlərinin ekran təcəssümü. Mədəniyyət.- 2009.- 3 aprel.- S. 14
8. http://artkaspi.az/az/taleyin-sirr-olmasi-zu-bir-taledir-mehman-hesenin-musahibesi/#.Wf6LjVuCzIU
9. http://www.baki-xeber.com/medeniyyet/59651.html.
