İslamın qəbulundan sonra formalaşan ortaq türk ədəbiyyatının gəlişmə yolları

Nazım Ahmetli

Kırımınsesigazetesi

Azerbaycan Temsilcisi

Tofiq Məlikli

Filologiya elmləri doktoru, Azərbaycanın əməkdar elm xadimi, türkoloq alim 

İslamın qəbulundan sonra formalaşan ortaq türk ədəbiyyatının gəlişmə yolları 

X yüzildə Karluq türkləri Şərqi Türkistanı, Orta Asiyanın və Tyan-Şan dağının cənubunu əhatə edən böyük ərazidə yeni türk dövlətini yaradır və Qaraxanlılar sülaləsini hakimiyyətə gətirirlər (927-1212). Qədim dövrdəki gələnəyə görə, yeni yaranan dövlətlərə xaqanların, sultanların, ya da onların sülalələrinin, boylarının adları verilirdi. Bu səbədən karluqların qurduqları məmləkətin adı Qaraxanlılar Dövləti olmuşdur.Türk boyları arasında islam dinini ilk qəbul edənlər də məhz Qaraxanlı türkləri olmuşdur.

Qaraxanlılar Dövlətinin şərqdə Qaşqar, qərbdə isə Balasaqun şəhərləri olmaqla iki mərkəzi vardı. Bu iki şəhər ölkənin siyasi və mədəni həyatında olduqca önəmli rol oynayırdı. Qaraxanlıların hökmranlığı dövründə Türkistan iqtisadi və mədəni baxımından özünün ən parlaq çağını yaşamışdır. Akademik V.V.Bartoldun fikrincə, “Qaraxanlılar başqa istilacılardan fərqli olaraq şəhərləri dağıtmır, insanları torpaqlarından qovmur, şəhər həyatının mərkəzi sayılan tacir və sənətkarların toplaşdığı məhəllələri qoruyub saxlayırdılar. (Bartolğd V.V. İstoriə kulğturnoy jizni Turkestana.\\ Soç. M., 1963, t.2, ç.1). Bu səbəbdən Türkistanı ziyarət edən səyyah və geoqraflar imperiyanı “cənnət ölkə” adlandırırdılar.

Qaraxanlılardan sonra İslam dinini qəbul eden Səlcuklular (1037-1194) və başqa türklər üçün yeni bir dövr, islamın dini-fəlsəfi, maddi-mənəvi və estetik dəyərlərinin mənimsəmə sürəci başlayır. İslam dünyasına daxil olarkən türklər yavaş-yavaş tanrıçılıq (tənqriçilik) dinindən, qədim türk əlifbasından, ədəbiyyatından uzaqlaşaraq, islam dini və fəlsəfəsini, “Qurani-Kərim”in dili olan ərəbcəni, yüksək poeziyanın dili olan farscanı aktiv şəkildə öyrənməyə, mənimsəməyə başlayırlar. Türklərdə ərəb dili daha çox dini, elmi və diplomatik sahələrdə, fars dili isə poeziya dili kimi istifadə olunurdu. Bir çox farsdilli şairlər Qaraxanlı və Səlcuklu hökmdarlarının saraylarına dəvət olunur, burada yaşayır və yaradırdılar. Bəzi hökmdarların özləri də bəzən farsca şeirlər yazmağa cəhd edirdilər. Bu arada, İslam dinini yenicə qəbul etmiş türk dövlətləri – Qaraxanlılar Dövləti, özəlliklə də Böyük Səlcuklular Dövləti qısa vaxtda islamın “qılıncına” çevrilir, bu dinin başqa torpaqlara da yayılmasında önəmli rol oynamağa başlayırlar.

XI-XII yüzillərdə ərəb-fars mədəniyyətinin türk ədəbiyyatına, kültürünə təsiri getdikcə qüvvətlənir və bunun soncunda da ədəbi-mədəni prosesdə keyfiyyət dəyişiklikləri başlayır, bu da, öz növbəsində, türk ədəbi-mədəni sisteminin tarixi dəyişiminə gətirib çıxarır, ədəbiyyatda, mədəniyyətdə yeni bədii düşüncə anlayışı formalaşır və işlərlik qazanır. Beləliklə, XI yüzildə türklərin ədəbiyyatlarında yeni bir dövr başlamış olur. Bu yeni ədəbi-fəlsəfi sistemdə və islam mədəniyyətinin etkisiylə türklərin meydana gətirdikləri ilk türkcə əsər böyük şair Yusifin Has Hacib Balasaqunlunun (1015-1071?) “Kudatku bilik” – “Qutluluq (Xoşbəxtlik) elmi” kitabı olmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, əruz vəznində, məsnəvi janrında türkcə yazılmış 6500 beytlik bu əsər bütün türklərin ortaq ədəbi, mədəni və fəlsəfi mirası olan ilk abidədir.

Yusif Balasaqunlu iki il üzərində çalışdığı bu kitabı Qaraxanlıların xaqanı Abu Əli Həsənə təqdim etmişdir. Şairin bu quvvətli və orjinal əsərini təqdir edən xaqan ona sarayda böyük hörmətə sahib olan has-haciblik rütbəsi vermişdir. Balasaqunlu Yusifin “Kudatku bilik” didaktik-fəlsəfi əsərində toplum və dövlətin istiqrarlı, qutlu, bəxtəvər ola bilməsi, insan həyatının mənası, anlamı, insanın dövlət qarşısında vəzifəsi, dövlətin toplum qarşısında sorumluluğu, məsuliyyəti toplum və dövlət fəlsəfəsi kimi konular öz poetik ifadələrini tapmışdır. Bundan başqa, o, bir çox beytlərində “ədalət” anlayılışının dövlət ilə toplum birliyinin təməl daşı olduğuna diqqəti çəkməkdə, dövlətin ağıllı, kamallı, əxlaqlı, bacarıqlı insanlar tərəfındən və adil qanunlarla idarə olunmasının vacibliyini dilə gətirmişdir.

“Kudatku bilik”, həyatın dört əsas təməlini təşkil edən və kitabın qəhrəmanlarına çevrilən Küntoqdı (Gündoğdu) – Ədalət, Aytoldı (Aydoğdu) -Mutluluq, Xoşbəxtlik, Ögdülmüş (Öyüd-nəsihət) – Ağıl, Özgurmuş (Özgürlük) – Azadlıq arasında gedən söhbətlərin, görüşlərin dartışmaları əsasında yazılmış fəlsəfi-didaktik bir əsərdir. Bu kitabı ilə Balasaqunlu Yusif gələcək nəsillərə min ildən sonra da aktuallığını itirməyən müdrik məsləhətlər, nəsihətlər, ağıllı tövsiyələr verməkdədır. “Kudatku bilik”in bir özəlliyi də ondadır ki, əsərdə ərəb-fars sözlərindən çox az istifadə olunmuşdur.

Balasaqunlu Yusifin bu əsərinin araşdırmacısı, rus alimi M.S.Fomkinə görə, “Kudatku bilik” islam kültürü etkisiylə yaranmış ümumtürk şeirinin ulu böyük abidəsidir və o, orta əsr dünya ədəbiyyatının ən qiymətli əsərləri ilə eyni cərgədə durmağa layiqdir.

Avstriyanın Vena şəhərinin arxivində saxlanılan “Kudatku bilik” haqqında ilk çalışma 1825-ci ildə bir xarici alim tərəfindən aparılmış, ən ciddi araşdırmalar isə XX yüzildə Türkiyədə Rəşit Rahməti Arad, Rusiyada M.S.Fomkin, Amerikada R.Dankoff və başqaları tərəfindən gerçəkləşdirilmişdir. Ünlü rus türkoloqu və şairi S.İvanov tərəfindən ruscaya çevrilmiş bu kitab 1990-cı ildə Leninqradda çap olunmuşdur.

Balasaqunlu Yusifin həmyerlisi və çağdaşı olan Mahmud Kaşğari (1008-1102) isə 15 il türklərin yaşadıqları torpaqları dolaşaraq, onların folklorunu – dastanları, lirik mahnıları, nağılları, rəvayətlərı, 400-ə qədər atalar sözləri və deyimlərini, eyni zamanda türk boyları, onların tarixləri, ləhcələri haqqında geniş bilgilər toplamış və iki il onların üzərində çalışdıqdan sonra 1085-ci ildə “Kitab-i lüğat-it türk” əsərini yazmışdır. Xəlifə əl-Muktədiyə həsr edilmiş bu kitab, həqiqətən, qədim türk ləhcələri və ədəbiyyatlarının ilk böyük ensiklopediyasıdır. XI yüzil türk ləhcələrindən bəhs edərkən Mahmud Kaşğari Qırğız, Uyqur, Qıpçaq, Yağma, Çıqıl və başqa ləhcərin “təmiz və vahid türk dili olduğunu” yazırdı. Onun düşüncəsinə görə, öyrənilməsi “ən asan ləhcə isə oğuz ləhcəsidir”.

Mahmud Kaşğarinin “Kitab-i lüğat-it türk”ü yazmaqda əsas məqsədi türk ləhcələri və ədəbiyyat örnəklərinə dayanaraq türklərin gəlişmiş ədəbi dilləri və ədəbiyyatları olduğunu dünyaya göstərmək idi. Yusif Balasaqunlunun “Kudatku bilik” didaktik-fəlsəfi məsməvisi və Mahmud Kaşğarinin “Kitab-i lüğat-it türk” ensiklopedik əsəri gerçək sosial-siyasi, ədəbiyyat, dil, fəlsəfə tariximizi araşdıran  türkoloqlar, filoloqlar, tarixçilər üçün olduqca qiymətli qaynaq olmaqdadır.

Yusif Balasaqunlunun “Kudatku bilik” və “Kaşğarlı Mahmudun “Kitab-i lüğəti-t türk” əsərlərini, bir baxıma, qədim türk ədəbiyyatından qədim dövr klassik türk ədəbiyyatına keçid dövrü kimi də dəyərləndirə bilərik. Türklərin bir dini, fəlsəfi, ədəbi, kültürəl sistemdən başqa bir sistemə keçmə və onu mənimsəmə sürəci haradasa bir əsri ihtiva etməkdədir. Yalnız bundan sonra, XII yüzildən başlayaraq türk şair və alimləri əsərlərini daha çox fars və ərəb dillərində yazmağa başlayırlar.

Maraqlıdır ki, bu proses Oğuz türklərinin qurduqları Böyük Səlcuklu Dövlətində daha da sürətlənmişdir. Bu prosesi sürətləndirən amillərdən biri də Mərkəzi Asiya, Volqaboyu, Qafqaz və Kiçik Asiyada yaşayan türklərin qədim türk runik əlifbasından ərəb qrafikasına keçmələri olmuşdur.

Böyük Səlcuklu Dövlətində Qaraxanlılar Dövlətində olduğu kimi, fars dili dövlət və mədəniyyət dili olmuş, paytaxt İsfahandan uzaq yerlərdə məskunlaşan oğuz-türk boyları ana dillərini qorumuş və türk halk ədəbiyyatının gözəl nümunələrini yaratmışlar. Qaraxanlılar kimi, Səlcuklular da ölkənin idarəsində daha çox etnik farslara, mədəni-elmi aspektdə isə ərəb-fars mədəniyyətinə üstünlük verirdilər. 1071-ci ildə Malazgirt savaşında Səlcuklular Bizans ordusunu darmadağın etdikdən sonra oğuz-türk qəbilə və tayfaları Şərqi Anadoluda yerləşməyə başlayır və çox keçmədən onlar bu bölgədə əhalinin əksəriyyətini təşkil edir. Böyük coğrafıyada – Anadolu, Güney Qafqaz, İraq, Orta Asiyanın batı hissəsində yerləşən və nəhəng dövləti idarə edə bilmək üçün Rum (Konya), Bağdad və Dəməşq sultanlıqları yaradan Böyük Səlcuklular Dövləti islam mədəniyyətinin, fars və ərəb dilli ədəbiyyatların gəlişməsinə böyük önəm verirdilər. Anadolu Konya Sultanlığında da məmurlar, saray şairləri, alimlər ancaq ərəb-fars dillərində yazıb-yaradırdılar.

Məhz XII yüzildə, yeni kültürəl-ədəbi sistemin hakim olduğu bir dövrdə türklərin arasından Nizami Gəncəvi (1141-1209) və Cəlaləddin Rumi (1207-1273) kimi dünyaca ünlü iki dahi şairi yetişmişdir. Bu da İslam mədəniyyəti çərçivəsində olduqca yüksək bədii səviyyəli, eyni tipli fars-ərəb dilli türk ədəbiyyatlarının yaranmasına səbəb olmuşdur.

Səlcuklular dövründə yaşayan Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığını araşdıran alimlər onun etnik oğuz türkü olduğunu, əsərlərində türklüyü tərənnüm etdiyini sübut etmişlər. Nəslinin, soykökünün türk olduğunu bəyan edən, türklərin Xəzərdən Çin dənizinə qədər böyük bir coğrafiyada yaşadıqlarını, hökm sürdüklərini şeirləşdirən Nizami Gəncəvinin türk olmasını sübut edən əsərlərdən birini – M.Ə.Rəsulzadənin “Azərbaycan şairi Nizami” adlı monoqrafiyasını araşdırman Siracəddin Hacı haqlı olaraq müəllifin Nizaminin türklüyünü faktlarla sübut etdiyini yazır. M.Ə. Rəsulzadəyə görə, “heç bir yerdə, farsca yazılmış heç bir əsərdə “türk” məfhumu Nizamidə olduğu qədər sevgi və məntiqi bir silsilə ilə ifadə edilməmişdir, “türk” sözü Nizamidən əvvəl həqiqi mənada, nadir hallarda “ağlıq” və “gözəllik” mənasında işlənmişsə də, məcazi olaraq yalnız onun dövründə “yüksəklik”, “paklıq”, “gözəllik” mənalarını kəsb etmişdir. Nizami “türk” deyir, gözəl, mərd, qəhrəman, döyüşçü, sərkərdə, bilici, ər, rəhbər, başçı nəzərdə tutur, “türklük” deyir, gözəllik, yaxşılıq, təmizlik, doğruluq, mərdlik, qəhrəmanlıq, sərkərdəlik, başçılıq demək istəyir, “Türküstan” deyir, vəfa, doğruluq, vüsal nəzərdə tutur. Nizamidə “türk” gözəl deməkdir, o,”dilbər” sözünün yerinə çox zaman “torke-delestan”, “torke-tənnaz”, “torke-nazənin əndam” ifadələrinə yer verir, Nizami gözəl gözə “türk gözü”, canalıcı gülüşə “türk gülüşü” deyir, bu gülüş o qədər şirindir ki, “şəkər belə ona həsəd aparır”. Şair “Yeddi gözəl” poemasındakı gözəllərin hər birini türk gözəlinə bənzədir: “Rum şahzadəsi rum nəslindən olan türkdür”, “kürd qızının gözləri bir türk gözü qədər gözəl idi”, “ərəb gözəli türkə bənzəyirdi”, “Leylinin ətrafındakı ərəb qızları Ərəbistanda yaşayan türklər idi”, “ərəb əndamlı türklər hamını məftun edirdi”, gözəllərin yaşadığı sarayın adı Türküstandır, zərif bədənli “türk kraliçasının adı Türknazdır”. Nizaminin üslubunda türklük gücün rəmzidir, şairin lüğətində türk başçıdır, İskəndər “rum papaqlı türk”dür, peyğəmbər merac gecəsi bir türk kimi at çapır. Nizamiyə görə, türk ədalətin simvoludur… (sitat: “525 -ci qəzet”. 30.03.2017).

Konyada yaşayan Şərq və türk poeziyasının dahilərindən biri və Mövləvi təriqətinin banisi olan Cəlaləddin Rumi də “Məsnəvi” əsərində qürurla türklüyündən bəhs edərək yazırdı:

“Əsləm Tork-əst əgərçe hindu guyəm”

“Əslim türkdür, hərçənd ki,

            hinduca (yəni farsca) yazıram”. 

Az da olsa Ruminin türkcə şeirləri də mövcuddur. Onlardan biri Sulatan Alparslana həsr olunmuşdu:

Okçılardur gözləri,

Hoş nişandur qaşları,

Öldürür yüz su əri,

Kimdir ol Alparslan?

Akademik Vinoqradov haqlı olaraq yazırdı ki, öz dili yerinə, yabançı dilin yazılı-ədəbi dil səviyyəsində istifadə olunması, milli ədəbi dillərin formalaşmasından, yaranmasından öncəki dövrə xas olan tarixi olaydır. Qərbi Avropada latın dili, müsəlman şərqində – ərəb-fars dilləri, cənubu və şərqi slavyanlarda – qədim bolqar dili, Yaponiya və Koreyada – Çin dili uzun illər yazılı-ədəbi dil funksiyasını oynamışdır.

Bu səbəbdən, müsəlman mədəniyyəti dünyasına daxil olduqdan və zəngin bədii-təsviri sistemə dayanan ərəb-fars poetik gələnəyini mənimsədikdən sonra orta əsr Şərqinin iki dahi türk şairi – Nizami Gəncəvi Böyük Səlcuklu Dövlətinin Gəncə şəhərində (Azərbaycanda) və Cəlaləddin Rumi Konya Səlcuklu Sultanlığında (Anadoluda) öz dahi əsərlərini fars dilində yaratmaları ədəbi-tarixi dövrün tələbi idi. Fasca yazmaqlarına baxmayaraq, Nizaminin yaradıcılığı Azərbaycan coğrafiyasındakı oğuz türklərinin, Ruminin yaradıcılığı isə Anadolu oğuz türklərinin etnik, milli, türklük düşüncə sistemini formalaşdırmış və bunun sonucu olaraq da Nizami Gəncəvi milli Azərbaycan ədəbiyyatının, Cəlaləddin Rumi isə Anadolu türk ədəbiyyatının təməl daşlarına cevrilmişlər. Bu səbəbdən Qərb ölkələrində Nizami Gəncəvi və Cəlaləddin Ruminin fars şairi kimi göstərilmələri həm elmi, həm də tarixi və siyasi baxımdan yanlışdır və qəbuledilməzdir.

Bu da bir həqiqətdir ki, XII yüzildə ortaq türkcədə poetik əsərlər yazan şairlər də az deyildi. Sufi Yəsəvilik təriqətinin banisi, öz dini-fəlsəfi düşüncələrini cağatay türkcəsinə yaxın sadə bir dildə və heca vəznini xatırladan bir poetik sistemdə şeirləşdirən, Türkistanın mənəvi böyüyü anlamına gələn “Həzrət-i Türkistan” mərtəbəsinə yüksələn Xoca Əhməd Yəsəvinin (1093?-1166), Türkistan qəsəbəsi, Qazaxıstan) sufi yəsəvilik təriqəti yalnız Türkistanda, Orta Asiyada deyil, eyni zamanda İran, Azərbaycan və Anadoluda da geniş yayılmışdı. Anadoludakı Bektaşilik, Babailik, Heydərilik Yəsəviliyin təsirilə meydana gəlmişdi. Xoca Əhməd Yəsəvi, sufizmin əsas postulatları olan – nəfsini önləmək, dünya malına xor baxmaq, dinindən və soykökündən asılı olmayaraq insanları bərabər görmək kimi düşüncələrini özünəməxsus məntiq və inam gücüylə mənimsəyərək şeirləşdirdiyi Hikmət – nəsihətləri xalqın arasında böyük rəğbət görmüş və geniş yayılmışdı. Hikmətlərinin birində Xoca Əhməd Yəsəvi belə deyir:

Kayda körseng köngli sınuk merhem bolğıl,

Andaı mazlum yolda kalsa hemdem bolğıl,

Ruzı mahşer dergahığa mahrem bolğıl

Ma u menlik halayıkdın kaçtım mena.

Harda görsən könlü sınıq mərhəm ol,

Əgər məzlum yolda qalsa həmdəm ol,

Məhşər günü dərgahına məhrəm ol,

Mən-mən deyə bağıranlardan qaçdım belə.

Əhməd Yəsəvinin “Divan-ı Hikmət”i bu gün də müxtəlif ölkələrdə yaşayan onun müridlərinin baş kitabıdır. Yəsəvinin dini-fəlsəfi görüşlərini əks etdirən Hikmətlər və o hikmətlərin şeir strukturunun incələnməsi problemi, ümumtürk milli-mədəni dəyərlərinin, sufizmin qədim türk inansları, o cümlədən şamanizm ilə bağlılığının öyrənilməsi, mentalitetimizin formalaşmasında yəsəviliyin təsirinin araşdırılması, türk xalqlarının dini-fəlsəfi, ədəbiyyat və mədəniyyət tarixlərinin obyektiv bir şəkildə yazılması baxımından olduqsa böyük önəm daşımaqda və türkologiyanın əsas problemlərindən biri olmaqdadır.

Şəriətin tanınmış bilicilərindən olan şair Əhməd Yuqnəki XII yüzildə türklər üçün yeni olan islam dini-fəlsəfi yaşayış qaydalarını özündə birləşdirən şəriəti türklərin arasında yaymaq məqsədilə türkcə “Xibat-ul xakdnık” əsərini yazmışdır.

Anın oş çıxardım bu türkçə kitab

Keçək qıl dəp, ay dost, kepək qil atab.

Onun üçün çıxartdım bu türkçə kitabı

İstərsən qəbul et, ey dost, istərsən inkar.

Maraqlıdır ki, monqol istilası və Böyük Səlcuklu Dövlətinin süqutundan sonra türklərdə tədricən milli dəyərlərə, milli dilə dönüş görülməyə başlayır. Cəlaləddin Ruminin oğlu, şair Sultan Vələd monqol istilasından sonra əsərlərini ancaq Anadolu türkcəsində yazaraq milli ədəbi dilin gəlişməsində önəmlı rol oynamışdır. Səlcuklu dövlətinin dağılmasından sonra yaradılan türk dövlətlərində – Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, özəlliklə də Osmanlı və Səfəvilər dövlətlərində türkcə həm dövlət, həm də ədəbi dil olaraq yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur və çox keçmədən ana dilində gözəl əsərlər yazan böyük türk şairləri milli ədəbiyyatlarımızı gəlişdirməyə başlayırlar.