ŞUŞA QALASI

Aysu Müqabil qızı Bülbülzadə,

Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin

Elmi Araşdırmalar, Ekspozisiya  və fond şöbəsinin əməkdaşı.

ŞUŞA QALASI

XVIII əsrin əvvəllərində Qafqaz xanlıqlarının yaranması ərəfəsində ənənəvi memarlıq məktəbinin Naxçıvan, Gəncə, Şamaxı kimi iri mərkəzləri tənəzzül dövründə idi. Azərbaycanın kiçik ərazilərə parçalandığı dövrdə bu memarlıq mərkəzləri öz təsir gücünü itirdi. Yeni paytaxt şəhərlərinin saraylar, qalalar və qalalar tikintisinə ehtiyacı var idi. Buna görə də feodallaryerli kənd memarlarını şəhərlərin tikintisinə cəlb etməyə məcbur oldular. Nəticədə bu memarlar XVIII əsrin ortalarında Azərbaycanda salınmış yeni şəhərlərin memarlığına mühüm təsir göstərmişlər. Bu şəhərlərin əsas tikililəri monumentallığın olmaması və tikinti materiallarının yaxşı yonulmuş daş olmaması ilə xarakterizə olunur ki, bu da xüsusilə Orta əsrlər dövrü tikililərində müşahidə olunur .

Eyni zamanda, şəhərlərin salınması prosesinə o qədər də tanınmayan memarların cəlb edilməsi böyük üstünlüyə malik idi: onlar yerli tikinti materialları ilə müəyyən qədər tanış idilər və tikintidə onların tətbiqi haqqında müəyyən məlumata malik idilər. Yeni şəhərlərin memarlığında köhnə memarlıq məktəblərinin ənənələrini xalq memarlarının əsərləri ilə birləşdirdilər. Bu dövrün ən maraqlı sintezləri Şəki və Qarabağ xanlıqlarının memarlığında müşahidə olunur.

Şuşa qalasının memarlığı həm yer seçimi, həm struktur planlaşdırılması, həm də qalanın bədii görünüşü baxımından feodal dövrü memarlığının əsas prinsiplərini əks etdirir. Şuşa qalasının tikintisinə 1753-cü ildə başlanılmışdır. Bu dövrdə Cənubi Qafqazda siyasi birliyin dağılması ilə xanlıqlar quruldu. Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli  xan Qafqaz dağlarının zirvəsində Şuşa şəhərinin əsasını qoymuşdur.   Pənahəli xan  şəhərin ərazisində alınmaz müdafiə tikililərinin ucaldılmasını planlaşdırmışdı. Onların ölçüsü, forması və məqsədi fərqli olduğuna görə  şəhərdə çoxlu  qalaların olması təəccüblü deyil.

Şuşa qalasının salındığı yer şərqdən başqa hər tərəfdən sıx meşə ilə əhatə olunmuş, relyefi yarğanlarla örtülmüşdür. Belə ki, onun divarları müxtəlif hündürlüklərə malikdir. Relyefdə əhəmiyyətli dəyişiklik olan yerlərdə mütləq qala divarlarının səviyyəsi ilə seçilən müdafiə qülləsi ucaldıldı. Qüllələr arasındakı hissələr düz bir formaya malik idi, bu da atəş zamanı müdafiəni artırdı. Qalanın üç qapısı var idi: şimalda əsas və ən böyüyü olan Gəncə Gəncə qapısı, şərqdə Ağoğlan qapısı, qərbdə isə İrəvan qapısı idi.

Yeni qalanın elə bir yerdəidi ki, onun bir tərəfi elatlarla əlaqə saxlamaq üçün açıq olur, həm də Pənah Əli xana onun nəzarətində olan mahallarla əlaqə saxlamaq imkanı veriridi.

Əhməd bəy Cavanşir sözləri ilə desək” Şimal-şərqdən Şuşaya baxandamöhtəşəm qala divarları və qüllələri olan sıldırım qayalar sizə baş taclı əfsanəvi nəhəngləri xatırladır.”

Şuşa qalasının tikintisi zamanı memar əsasən yerli relyefi nəzərə almışdır və   buna görə də Şuşanın mənzərəsi qala divarlarının xəttini diktə etmiş və bütün bu divarların hüdudlarını müəyyən etmişdir. Şuşa qalasının döyüş qüllələri divarların səthindən çıxır və hətta demək olar ki, onların divarlardan kənarda tikildiyini söyləmək olar ki, bu da divarların yaxşı qorunmasına səbəb olur.

Şuşa qalasının qala divarlarının uzunluğu 2,5 kilometrdir. Onlar əhənglə birləşdirilmiş daşlardan düzəldilmişdir. Müdafiə qüllələri dairəvi idi. Tarixçilərin fikrincə, Pənahəli xanın vəfatından sonra qalanın sonrakı tikintisində onun oğlu da iştirak etmişdir. Lakin belə bir fikir var ki, o, bu məsələni adı çəkilən birinci vəziri – Molla Pənah Vaqifə həvalə edilmiş və 1783-1784-cü illərdə müvafiq işlər aparılmışdır. Qalanın təməli qoyulduğu dövrdən Şuşa qalası XIX əsrin ortalarına qədər davamlı olaraq yenidən qurulmuş və genişləndirilmişdir. İbrahimxəlil xanın hakimiyyəti dövründə (1763-1806) Qarabağ xanlığının Rusiya imperiyasına birləşdirilməsindən sonra Şuşa qalasının istehkamı genişləndirildi. XIX əsrdə qalanın yenidən qurulması və möhkəmləndirilməsi prosesi zamanı onun ilkin görünüşü qismən dəyişdirilmiş, qalaya yeni müdafiə qüllələri əlavə edilmişdir.  Vasili Vereşşaqinin ” Dramatik oyunun sonu ” tablosunda fonda görünən Şuşa qalasının şimal divarlarının qüllələri şəhərin bütün əvvəlki planlarında olduğu kimi dairəvi deyil, prizmatik formadadır.Şuşa qalası Azərbaycan memarlığının ən gözəl incilərindən biridir. Qala Arran memarlıq məktəbi üslubunda inşa edilib.

 1980-ci illərin sonlarında Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiası qısa müddətdən sonra respublikamıza qarşı hərbi təcavüzlə nəticələndi. Ermənilər tərəfindən ərazilərimiz işğal olunurdu. O dövrdə respublikamızda qeyri-sabitliyin, anarxiyanın, hakimiyyət uğrunda mübarizənin hökm sürməsi Şuşa şəhərinin də işğal olunması təhlükəsini yaratmışdı. Milli Ordu formalaşmadığından yüksək hərbi-strateji əhəmiyyətli Şuşa şəhərinin müdafiəsində yalnız könüllü özünümüdafiə dəstələri iştirak edirdilər. Lakin onların qəhrəmancasına döyüşmələrinə və layiqli müqavimət göstərmələrinə baxmayaraq, təpədən dırnağadək silahlanmış Ermənistan silahlı qüvvələri 1992-ci il mayın 8-də Şuşa şəhərini işğal etdi. Erməni vandalları işğal vaxtı minlərlə eksponatın olduğu muzeyləri talan etdilər, yüzlərlə tarixi-mədəniyyət abidəsini dağıtdılar. 2020-ci sentyabrın 27-də başlayan və 44 gün davam edən Vətən müharibəsi nəticəsində işğal altında olan torpaqlarımız, o cümlədən Şuşa şəhəri erməni işğalından azad olundu. Müzəffər Ali Baş Komandanımızın rəhbərliyi ilə şanlı Azərbaycan Ordusu bununla da tarix yazdı. 2020-ci ilin noyabrın 8-də müzəffər Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyev Azərbaycan xalqına müraciətində Şuşanın işğaldan azad olunması müjdəsini verdi. Vətən müharibəsində əl çatmaz sayılan Şuşa şəhərinin alınması zamanı Azərbaycan bayrağı Şuşa qalasının üzərindən asılaraq dalğalandırılmışdır. Daşı, torpağı tarix qoxuyan Şuşamızda hər daş öz yerinə qoyulur, bərpa edilən bu qədim şəhər, onun hər küçəsi, hər çığırı bizi həm gələcəyə, həm də keçmişə aparır.