Deşetli keçmiş artta qaldı. Lâkin savulmağan yaralar ep sızlay…
Ercivan Kermençikli
Deşetli keçmişni hatırlap…
1937 senesiniñ iyün ayı edi. Rametli babamnı kimdir mektüpnen Kezlevden çağırttı. Babam acele azırlanıp, meni de özünen beraber aldı. (O vaqıt men on üç yaşında edim). Körüşüv “Srednâya” soqağındaki Bekmambet ağanıñ evinde olup keçti. Mektüpniñ müellifi — Fetislâmov familiyasında mazallı, mulâyim çereli adam, babamdan eppeyi yaş edi. Eki-üç saat devam etken bu subet vaqtında, men de şu odada bulunıp, aytılğan er bir laqırdını diñlegen edim. Laqırdı babamnıñ burjua revolütsiyasından soñ derc olunğan şiiriy cıyıntıgı ve ikâyeleri aqqında ketti.
Menim añlaganıma köre, bu eki kitapnı manaca rus tiline tercime etmek ÖGPU tarafından Fetislâmovğa avale olungan eken. Şunıñ içün de bu körüşüv qatiyen gizli ötkerilgen. Fetislâmovnı babam çoqtan bile ve o, onıñ yaqın tanışı ve dostu eken. Bu aqta maña babamnıñ özü söylegen edi.
Kezlevdeki körüşüvden biraz vaqıt keçken soñ, babamnı Aqmescidke çağırdılar. Aqmescidten qaytıp kelgen soñ, babam bu çağırtuvnıñ sebebini anama aytsa kerek, anamnıñ çeresi bütünley deñişti, yüzünde gam-qasevet köründi. Anamnıñ er kün ağlağanını köre edim. Ailemizni facialı vaqia beklegenini er kez duya edi.
Bu vaqiadan soñ anam köbete, sarıburma, tava loqum, çiberek kibi hamır aşlarnı sıq-sıq pişirip başladı. Sofra başında oturğan babamnıñ yüzündeki qasevetniñ artqanını duya edim. Çoq yazıq ki, babamnıñ ah çekip ağlağanınıñ sebebi nede olğanını biraz keççerek añladım. İşte, böyle alda daa bir qaç kün keçti.
Yigirmi yedi iyünde anam sarıburma pişire edi. Bugünki kibi hatırımda. Sarıburma furundan, çöyünden azat olunmazdan evel, bizim evimizniñ qapısı ögüne bir yengil maşina kelip toqtadı. Maşinadan üç adam tüşti ve bizim qapımızğa taba kele başladı. Ekisi azbarğa kirdi, birisi ise, maşina yanında qaldı.
İçeri kirgen adamlardan birisi özüniñ adı, familiyasını bildirip, anamdan babamnı soradı. Şu vaqıt babam armanda çalışqan cemaatqa üyle vaqıtında gazeta oqumaga ketken edi. (O, köyde kolhoz idaresiniñ azası olmaqnen birlikte, agitator ve bediy-aveskârlar tögereginiñ yolbaşçısı edi).
Anam meni babamnı çağırmağa yolladı. Şu arada o qaydandır çıqarıp, menim elime eki kitap tuttırdı ve olarnı abaysızdan ayaq yolğa taşlamaq kerek olğanını añlattı. Böyle tedbir ta evelden azırlanılğanına iç de şübe yoq edi. Menim yapqan işimni kelgen musafirler asıl da eslemediler. Men anam degeni kibi yaptım. Soñra, kolhoz armanına aşıqtım. Kolhoz armanı bizim evden pek uzaq degil edi.
Armanğa barğan soñ, men babamnı yavaşçıqtan çetke çağırıp, evimizge kelgen “musafirlerni” tarifledim. O, stol yanına barıp, elindeki gazetanı dört büklep, üstüne qoydı, cemaatnıñ diqqatını celp etip: “Aydıñız cemaat, sağlıqnen qalıñız! Elâl etiñiz! Maña siznen bir daa körüşmek qısmet olmasa kerek”. — dedi. Yavluğını çıqarıp közyaşını sildi. Soñ şu yerde bulunğan yaş-qart, bala-çaganıñ yüzünden öpip, qattı ve dedil adımlarnen evimizge taraf yol aldı. Men alâ bugün bu saglıqlaşuvnı közyaş tökmeyip, hatırlap olamayım…
Babamnen beraber evge kelip kirgende, sofrada furundan çıqqan sarı burma buvlanıp tura edi. Anam kelgen musafirlerni de sofrağa davet etti. Amma olar red etip, öz işlerine kiriştiler. Bizni ise (men, anam, aptemni), qatiyen bir yaqqa qıbırdamay, ocaq başında oturmamıznı tenbilep, babamnıñ iştiraginen ev odalarını tintmege başladılar. Odalarnı büs-bütün aqtarıp çıqqan soñ, sığır turğan arannı, atta tavuq tolesini de aqtar-tönter ettiler. Soñra mektep binasına taraf yol aldılar. Anda da bir şey bulamayıp, qaytıp kelgen soñ, bizlerge saglıqlaşmağa on – on beş daqiqa müddet berdiler. Ana-baba künü oldu. Közlerimizde yaş, aglaşamız. ÖGPU hadimleri ise babamnı maşinağa oturtıp, alıp kettiler.
İşte, bu vaqiadan soñ, biz, üç evlât, sağ babadan öksüz qalıp, mektep ve instituttan vazgeçip, öz qısmetimizni aramaga mecbur olduq. (Ağam şu senesi Melitopoldeki Köy hocalığı institutına oqumağa kirgen edi).
Babamnı alıp ketken kününiñ ertesinden başlap, bütün köy cemaatınıñ bizim qorantamızğa olğan munasebeti büs-bütün deñişti. Degil ki, bizim evge kelmek-ketmek, qatnaşmaq, atta yolda-izde qarşı-qarşığa rastkelişkende bile, selâmlaşmağa qorqa ediler. Sebebi ne eken, köy ocası — Cemil Kermençikli, milletçi emiş, halq duşmanı…
Qapalğan soñ, babam eki afta qadar Saq rayon apshanesinde bulunğan, soñra Aqmescidke avuştırılğan.
Aqmescid apshanesi ögünde tizilgen nevbet yedi-sekiz sırağa bölünip, ta vokzal meydanına barıp yete edi. Bu mesafe qararnen bir kilometr olsa kerek? Nevbette turğanlarnıñ ekseriyeti qadınlar ve balalar olğanına baqmadan, nizam pek qattı edi. Apshane qapısına yetip barmaq içün bir afta ayaq üstünde turmaq kerek ola edi. Nevbette turğanlarnıñ cedveli, ayrı bir gruppalarğa bölünip, er bir gruppanıñ başlığı esli-başlı qadın tayinlene ve sutkada bir qaç kereler cedvel nevbetini teşkerüv ötkerile edi. Eki – üç kere cevap bermegenlerniñ adları cedvelden siline edi. Böyle nizam tesirinde bizler qayta-qayta apshane nevbetçisiniñ ögünden: “Mındamız” — dep, bayagı vaqıt keçirdik. Niayet, soñki kere, endi oktâbr ayınıñ soñu edi. “Sledstviye okonçeno. Mojno podavat zayavleniye na imâ naçalnika türmı na sçet peredaçi i svidaniya”— degen cevapnı eşitkende, zavallı anam sevinçinden esini coyayazdı. Bizler şu künü apshane başlığı adına ariza yazıp, daa on kün keçken soñ, olacaq körüşüvge ruhsetname aldıq…
Aradan on kün keçken soñ, biz kene de apshane qapısı ögünde nevbette edik. Mında olğan adamlarnı onar adam sayıp, bir gruppa teşkil etip, apshane binasına kirsete ediler. Niayet, nevbet bizge de yetip keldi. Biz apshane binasınıñ ekinci qatına köterildik. Uzun zal çilternen üçke bölüngen. Divar tarafındaki birinci bölük — mabüsler, orta bölük — nezaretçi, ekinci divarnıñ boyu körüşmege kelgenler içün edi. Evelâ mabüslerni çıqarıp, öz bölüklerine oturttılar. Soñra, körüşmege kelgenlerni olarnıñ qarşısına oturttılar. Ortada ise, nezaretçiler boydan-boy kezeler. Bizim bahtımızga babamnıñ doğmuş ağası, olar kamerada ayrı-ayrı olğanlarına baqmadan, tesadüfen yanâna tüştiler. Mında biz emcem — Yaqup Kermençikliniñ ceza müddeti on beş yıl lager ve beş yıl uquqtan marum etüv, babamnıñ ceza müddeti ise — sekiz yıl lager ve beş yıl uquqtan marum etüv olğanını bildik. Yigirmi daqiqa bir daqiqa qadar olmadı, keçip ketti. Nezaretçiler körüşüv müddeti bitkenini ilân ettiler. Bu soñki daqiqalarnı şimdi de tariflemege ne qadar qıyın olğanını añlasañız kerek. Eki taraftan da eşitilgen ağlaşuv sedasından apshaneniñ qaviy, merametsiz divarları titredi desem, yañlış olmaz…
Birinci mektüp babamdan 1938 senesiniñ başlarında keldi. Mektüpte babam — orman pıçqanını ve üç ayda bir kere posılka almağa mümkün olğanını bildire edi. Şu mektüpteki üç satır qara tuşnen qaralanğan. Bu tsenzuranıñ merafeti edi. Şu satırlarda ne aqta yazılğanını oqumaq küç edi. Bu satırlarda babam bizge nasıldır malümat bildirmek istegen olsa kerek? Albuki, bu istek yerine kelmedi.
Aradan çoq keçmey babamdan daa bir mektüp aldıq. Kelgen mektüpniñ tsenzuradan keçmey, nasıl etip yollanılğanına alâ bugün aqılım yetmey. Mektüp eki qısımdan ibaret edi. Mektüpniñ ekinci qısımı kolhoz buhgalteri ve brigadirine yazılğan. Anda babamnıñ sekiz yılğa qapalmasına babam aqqında yazılğan iftira materiallarını şu eki adamnıñ imzalavı sebep ölganı añlaşıla. Endi ise, şu adamlarga qarşı iş başlanıp, babamnı da öyle materiallarnı imzalamaga mecbur etkenleri ve tepme-kötek aşasa bile, olarnı imzalamaganı bildirile edi. Bu mektüpniñ soñki satırlarındaki er bir söz bugün yazılğanı kibi, alâ hatırımda. Mektüp böyle yekünlene edi: “Endi menim Sizge bir ricam bar. Eliñizden kelgeni qadar menim qorantama yardım etseñiz, men Siziñ günalarıñızdan vazgeçerim…”
Biz şu adamlarğa babamdan böyle mektüp kelgeni aqqında haber ettik. Olar evimizden qaytqanlarına qadar ağlap, ÖGPU kötegi, tepmeleri astında imza çekmege mecbur olğanlarını ayttılar. Tek öz canlarını qurtarmaq içün olar qabaatlav aktları tübüne imza çekken ekenler.
Közyaşlar qurudı. Antlar unutıldı. Biz aptemnen birlikte zar-zornen yedi sınıf bitirdik. Ağam ise, on aylıq kurslarnı bitirip, oca oldı…
Babamdan soñki mektüpni 1941 senesi iyün 12-de aldıq. Babam bulungan lagerniñ adresi alâ bugün hatirimde: “g. Arhangelsk. Levıy bereg Selo Talaga, p/ya № 136/2.”
1951 senesi başlagan araştıruvım iç bir türlü netice bermedi. 1952 senesi men tekrar Çuvaş oblastınıñ mahsus komendaturasına, polkovnik Kalinovskiyge muracaat ettim. Araştıruv neticesini o vaqıt maña polkovnik Kalinovskiy şahsen özü oqup bildirgen edi. Bu maalde men Çuvaş ASSR Kirâ stantsiyasında yerleşken “spetsstroy”da dağ kesüv işinde çalışa edim. Polkovnik Kalinovskiy maña şularnı oqudı: “Cemil Kermençikli ümer v 1942 godu 22 yanvarâ v Arhangelsköy oblasti”. O maña bu müdhiş haberni bildirir eken, özü de bir şeyler aqqında tüşüne edi. Soñ bir noqtağa baqıp qaldı. Aytmağa mümkün olmağan şeylerni aytayımmı, yoqmı dep oylansa kerek. Soñ insanlıq alı dep, öz sözüni devam etti: “Sınok, ya tebe hoçu soobşçig yeşçe odno soobşçeniye pod bölşim sekretom, hotâ po prisâge na eto ya ne imeyü prava. No ya nadeyüs, çto naş razgovor s toboy ostanetsâ strogo mejdu nami”.
Men bu bildirüvniñ çoqtan bilmege istegenimni, başımnı sallap, añlattım. Polkovnik teren köküs keçirip, kene de öz sözüni devam etti. O dedi ki: “Vse politzaklüçennıye, nahodivşiyesâ v Arhangelskih lagerâh, bıli üniçtojenı pülemötnım ögnöm i zarıtı v traşeyah, iz opaseniya ostavlât ih na okkupirovannoy territorii”.
Men bu künge qadar öz sözümden çıqmadım. Zan etsem, men eşitken bu aqransız vahşiylikni başqaları da eşitse, kimsege zararı olmaz. Çünki böyle qara künler millionlarnıñ başından kelip keçti.
1959 senesi, aptemniñ familiyası deñişkenine baqmadan, onıñ adresine, Yangiyülge, Odessa arbiy okrugınıñ arbiy tribunalı tarafından yollanılgan şeadetnamede Kermençikli Cemil aqsız sud olunıp, iç bir türlü qabaatsız apske alınğanı içün, bütünley reabilitirlengeni tasdıqlana.
Deşetli keçmiş artta qaldı. Lâkin savulmağan yaralar ep sızlay. Oña qarşı iç bir ilâc yoq. Keçmiş hatırlavları ise bu yaralarnı daa pek tazerteler…
Эрдживан Керменчикли
Дешетли кечмишни хатырлап…
1937 сенесининъ июнь айы эди. Раметли бабамны кимдир мектюпнен Кезлевден чагъыртты. Бабам аджеле азырланып, мени де озюнен берабер алды. (О вакъыт мен он учь яшында эдим). Корюшюв «Средняя» сокъагъындаки Бекмамбет агъанынъ эвинде олуп кечти. Мектюпнинъ муэллифи — Фетислямов фамилиясында мазаллы, муляйим черели адам, бабамдан эппейи яш эди. Эки-учь саат девам эткен бу субет вакътында, мен де шу одада булунып, айтылгъан эр бир лакъырдыны динълеген эдим. Лакъырды бабамнынъ буржуа революциясындан сонъ дердж олунгъан шиирий джыйынтыгьы ве икяелери акъкъында кетти.
Меним анълагьаныма коре, бу эки китапны манаджа рус тилине терджиме этмек ОГПУ тарафындан Фетислямовгъа авале олунгьан экен. Шунынъ ичюн де бу корюшюв къатиен гизли отькерильген. Фетислямовны бабам чокътан биле ве о, онынъ якъын танышы ве досту экен. Бу акъта манъа бабамнынъ озю сёйлеген эди.
Кезлевдеки корюшювден бираз вакъыт кечкен сонъ, бабамны Акъмесджидке чагъырдылар. Акъмесджидтен къайтып кельген сонъ, бабам бу чагъыртувнынъ себебини анама айтса керек, анамнынъ череси бутюнлей денъишти, юзюнде гьам-къасевет корюнди. Анамнынъ эр кунь агълагъаныны коре эдим. Аилемизни фаджиалы вакъиа беклегенини эр кез дуя эди.
Бу вакъиадан сонъ анам кобете, сарыбурма, тава локъум, чиберек киби хамыр ашларны сыкъ-сыкъ пиширип башлады. Софра башында отургъан бабамнынъ юзюндеки къасеветнинъ арткъаныны дуя эдим. Чокъ языкъ ки, бабамнынъ ах чекип агълагъанынынъ себеби неде олгъаныны бираз кеччерек анъладым. Иште, бойле алда даа бир къач кунь кечти.
Йигирми еди июньде анам сарыбурма пишире эди. Бугуньки киби хатырымда. Сарыбурма фурундан, чёюнден азат олунмаздан эвель, бизим эвимизнинъ къапысы огюне бир енгиль машина келип токътады. Машинадан учь адам тюшти ве бизим къапымызгъа таба келе башлады. Экиси азбаргъа кирди, бириси исе, машина янында къалды.
Ичери кирген адамлардан бириси озюнинъ ады, фамилиясыны бильдирип, анамдан бабамны сорады. Шу вакъыт бабам арманда чалышкъан джемааткъа уйле вакъытында газета окъумагьа кеткен эди. (О, койде колхоз идаресининъ азасы олмакънен бирликте, агитатор ве бедий-авескярлар тёгерегининъ ёлбашчысы эди).
Анам мени бабамны чагъырмагъа ёллады. Шу арада о къайдандыр чыкъарып, меним элиме эки китап туттырды ве оларны абайсыздан аякъ ёлгъа ташламакъ керек олгъаныны анълатты. Бойле тедбир та эвельден азырланылгъанына ич де шубэ ёкъ эди. Меним япкъан ишимни кельген мусафирлер асыл да эслемедилер. Мен анам дегени киби яптым. Сонъра, колхоз арманына ашыкътым. Колхоз арманы бизим эвден пек узакъ дегиль эди.
Армангъа баргъан сонъ, мен бабамны явашчыкътан четке чагъырып, эвимизге кельген «мусафирлерни» тарифледим. О, стол янына барып, элиндеки газетаны дёрт буклеп, устюне къойды, джемаатнынъ дикъкъатыны джельп этип: «Айдынъыз джемаат, сагълыкънен къалынъыз! Элял этинъиз! Манъа сизнен бир даа корюшмек къысмет олмаса керек». — деди. Явлугъыны чыкъарып козьяшыны сильди. Сонъ шу ерде булунгъан яш-къарт, бала-чагьанынъ юзюнден опип, къатты ве дедиль адымларнен эвимизге тараф ёл алды. Мен аля бугунь бу сагьлыкълашувны козьяш тёкмейип, хатырлап оламайым…
Бабамнен берабер эвге келип киргенде, софрада фурундан чыкъкъан сары бурма бувланып тура эди. Анам кельген мусафирлерни де софрагъа давет этти. Амма олар ред этип, озь ишлерине кириштилер. Бизни исе (мен, анам, аптемни), къатиен бир якъкъа къыбырдамай, оджакъ башында отурмамызны тенбилеп, бабамнынъ иштирагинен эв одаларыны тинтмеге башладылар. Одаларны бус-бутюн акътарып чыкъкъан сонъ, сыгъыр тургъан аранны, атта тавукъ толесини де акътар-тёнтер эттилер. Сонъра мектеп бинасына тараф ёл алдылар. Анда да бир шей буламайып, къайтып кельген сонъ, бизлерге сагьлыкълашмагъа он – он беш дакъикъа муддет бердилер. Ана-баба куню олду. Козьлеримизде яш, агьлашамыз. ОГПУ хадимлери исе бабамны машинагъа отуртып, алып кеттилер.
Иште, бу вакъиадан сонъ, биз, учь эвлят, сагъ бабадан оксюз къалып, мектеп ве институттан вазгечип, озь къысметимизни арамагьа меджбур олдукъ. (Агъам шу сенеси Мелитопольдеки Кой ходжалыгъы институтына окъумагъа кирген эди).
Бабамны алып кеткен кунюнинъ эртесинден башлап, бутюн кой джемаатынынъ бизим къорантамызгъа олгъан мунасебети бус-бутюн денъишти. Дегиль ки, бизим эвге кельмек-кетмек, къатнашмакъ, атта ёлда-изде къаршы-къаршыгъа расткелишкенде биле, селямлашмагъа къоркъа эдилер. Себеби не экен, кой оджасы — Джемиль Керменчикли, миллетчи эмиш, халкъ душманы…
Къапалгъан сонъ, бабам эки афта къадар Сакъ район апсханесинде булунгъан, сонъра Акъмесджидке авуштырылгъан.
Акъмесджид апсханеси огюнде тизильген невбет еди-секиз сырагъа болюнип, та вокзал мейданына барып ете эди. Бу месафе къарарнен бир километр олса керек? Невбетте тургъанларнынъ эксериети къадынлар ве балалар олгъанына бакъмадан, низам пек къатты эди. Апсхане къапысына етип бармакъ ичюн бир афта аякъ устюнде турмакъ керек ола эди. Невбетте тургъанларнынъ джедвели, айры бир группаларгъа болюнип, эр бир группанынъ башлыгъы эсли-башлы къадын тайинлене ве суткада бир къач керелер джедвель невбетини тешкерюв отькериле эди. Эки – учь кере джевап бермегенлернинъ адлары джедвельден силине эди. Бойле низам тесиринде бизлер къайта-къайта апсхане невбетчисининъ огюнден: «Мындамыз» — деп, баягьы вакъыт кечирдик. Ниает, сонъки кере, энди октябрь айынынъ сонъу эди. «Следствие окончено. Можно подавать заявление на имя начальника тюрьмы на счет передачи и свидания»— деген джевапны эшиткенде, заваллы анам севинчинден эсини джояязды. Бизлер шу куню апсхане башлыгъы адына ариза язып, даа он кунь кечкен сонъ, оладжакъ корюшювге рухсетнаме алдыкъ…
Арадан он кунь кечкен сонъ, биз кене де апсхане къапысы огюнде невбетте эдик. Мында олгъан адамларны онар адам сайып, бир группа тешкиль этип, апсхане бинасына кирсете эдилер. Ниает, невбет бизге де етип кельди. Биз апсхане бинасынынъ экинджи къатына котерильдик. Узун зал чильтернен учьке болюнген. Дивар тарафындаки биринджи болюк — мабюслер, орта болюк — незаретчи, экинджи диварнынъ бою корюшмеге кельгенлер ичюн эди. Эвеля мабюслерни чыкъарып, озь болюклерине отурттылар. Сонъра, корюшмеге кельгенлерни оларнынъ къаршысына отурттылар. Ортада исе, незаретчилер бойдан-бой кезелер. Бизим бахтымызгьа бабамнынъ догъмуш агъасы, олар камерада айры-айры олгъанларына бакъмадан, тесадюфен яняна тюштилер. Мында биз эмджем — Якъуп Керменчиклининъ джеза муддети он беш йыл лагерь ве беш йыл укъукътан марум этюв, бабамнынъ джеза муддети исе — секиз йыл лагерь ве беш йыл укъукътан марум этюв олгъаныны бильдик. Йигирми дакъикъа бир дакъикъа къадар олмады, кечип кетти. Незаретчилер корюшюв муддети биткенини илян эттилер. Бу сонъки дакъикъаларны шимди де тарифлемеге не къадар къыйын олгъаныны анъласанъыз керек. Эки тарафтан да эшитильген агълашув седасындан апсханенинъ къавий, мераметсиз диварлары титреди десем, янълыш олмаз…
Биринджи мектюп бабамдан 1938 сенесининъ башларында кельди. Мектюпте бабам — орман пычкъаныны ве учь айда бир кере посылка алмагъа мумкюн олгъаныны бильдире эди. Шу мектюптеки учь сатыр къара тушнен къаралангъан. Бу цензуранынъ мерафети эди. Шу сатырларда не акъта язылгъаныны окъумакъ кучь эди. Бу сатырларда бабам бизге насылдыр малюмат бильдирмек истеген олса керек? Албуки, бу истек ерине кельмеди.
Арадан чокъ кечмей бабамдан даа бир мектюп алдыкъ. Кельген мектюпнинъ цензурадан кечмей, насыл этип ёлланылгъанына аля бугунь акъылым етмей. Мектюп эки къысымдан ибарет эди. Мектюпнинъ экинджи къысымы колхоз бухгалтери ве бригадирине язылгъан. Анда бабамнынъ секиз йылгъа къапалмасына бабам акъкъында язылгъан ифтира материалларыны шу эки адамнынъ имзалавы себеп олгьаны анълашыла. Энди исе, шу адамларгьа къаршы иш башланып, бабамны да ойле материалларны имзаламагьа меджбур эткенлери ве тепме-котек ашаса биле, оларны имзаламагьаны бильдириле эди. Бу мектюпнинъ сонъки сатырларындаки эр бир сёз бугунь язылгъаны киби, аля хатырымда. Мектюп бойле екюнлене эди: «Энди меним Сизге бир риджам бар. Элинъизден кельгени къадар меним къорантама ярдым этсенъиз, мен Сизинъ гуналарынъыздан вазгечерим…»
Биз шу адамларгъа бабамдан бойле мектюп кельгени акъкъында хабер эттик. Олар эвимизден къайткъанларына къадар агълап, ОГПУ котеги, тепмелери астында имза чекмеге меджбур олгъанларыны айттылар. Тек озь джанларыны къуртармакъ ичюн олар къабаатлав актлары тюбюне имза чеккен экенлер.
Козьяшлар къуруды. Антлар унутылды. Биз аптемнен бирликте зар-зорнен еди сыныф битирдик. Агъам исе, он айлыкъ курсларны битирип, оджа олды…
Бабамдан сонъки мектюпни 1941 сенеси июнь 12-де алдыкъ. Бабам булунгьан лагерьнинъ адреси аля бугунь хатиримде: «г. Архангельск. Левый берег Село Талага, п/я № 136/2.»
1951 сенеси башлагьан араштырувым ич бир тюрлю нетидже бермеди. 1952 сенеси мен текрар Чуваш областынынъ махсус комендатурасына, полковник Калиновскийге мураджаат эттим. Араштырув нетиджесини о вакъыт манъа полковник Калиновский шахсен озю окъуп бильдирген эди. Бу маальде мен Чуваш АССР Киря станциясында ерлешкен «спецстрой»да дагъ кесюв ишинде чалыша эдим. Полковник Калиновский манъа шуларны окъуды: «Джемиль Керменчикли умер в 1942 году 22 января в Архангельской области». О манъа бу мудхиш хаберни бильдирир экен, озю де бир шейлер акъкъында тюшюне эди. Сонъ бир нокътагъа бакъып къалды. Айтмагъа мумкюн олмагъан шейлерни айтайыммы, ёкъмы деп ойланса керек. Сонъ инсанлыкъ алы деп, озь сёзюни девам этти: «Сынок, я тебе хочу сообщигь еще одно сообщение под большим секретом, хотя по присяге на это я не имею права. Но я надеюсь, что наш разговор с тобой останется строго между нами».
Мен бу бильдирювнинъ чокътан бильмеге истегенимни, башымны саллап, анълаттым. Полковник терен кокюс кечирип, кене де озь сёзюни девам этти. О деди ки: «Все политзаключенные, находившиеся в Архангельских лагерях, были уничтожены пулемётным огнём и зарыты в трашеях, из опасения оставлять их на оккупированной территории».
Мен бу куньге къадар озь сёзюмден чыкъмадым. Зан этсем, мен эшиткен бу акърансыз вахшийликни башкъалары да эшитсе, кимсеге зарары олмаз. Чюнки бойле къара куньлер миллионларнынъ башындан келип кечти.
1959 сенеси, аптемнинъ фамилиясы денъишкенине бакъмадан, онынъ адресине, Янгиюльге, Одесса арбий округынынъ арбий трибуналы тарафындан ёлланылгьан шеадетнамеде Керменчикли Джемиль акъсыз суд олунып, ич бир тюрлю къабаатсыз апске алынгъаны ичюн, бутюнлей реабилитирленгени тасдыкълана.
Дешетли кечмиш артта къалды. Лякин савулмагъан яралар эп сызлай. Онъа къаршы ич бир илядж ёкъ. Кечмиш хатырлавлары исе бу яраларны даа пек тазертелер…
