Vaqif YUSİFLİ Qəzənfər Paşayev deyəndə…

Nazim Əhmədli şair-publisist

Kırımın sesi qazetesinin Azərbaycan təmsilçisi

Qəzənfər Paşayev deyəndə… 

• 

“Köhnə kişilər” silsiləsindən

Professor “Qəzənfər Paşayev” deyəndə mənim ağlıma, ən əvvəl, 1937-ci il
avqustun 27-də Azərbaycanın Tovuz rayonundakı Düzqırıxlı kəndində doğulan, bu
torpağın sazlı-sözlü ab-havasını ciyərlərinə çəkən bir kənd uşağı gəlir. On doqquz
yaşına qədər bu kənddə yaşayan Qəzənfər Paşayev 1956-cı ildən taleyini, ömür
yolunu Bakı ilə, ali təhsil aldığı Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Xarici Dillər
İnstitutu, sonra BDU-nun Qərbi Avropa dilləri kafedrası ilə, nəhayət, Nizami adına
Ədəbiyyat İnstitutu ilə davam etdirib. İngilis dili və bununla əlaqədar nə varsa,
onun ixtisasına aiddir. Amma bu gün professor Qəzənfər Paşayev deyəndə təkcə
ingilis dili mütəxəssisi yada düşmür, ədəbiyyatşünas, folklorşünas, publisist, dilçi,
mətnşünas, nəsimişünas, iraqşünas, tərcüməçi kimi, özü də hər birində kamil və hər
birində də orijinal tədqiqatları ilə diqqəti cəlb edən görkəmli bir alim obrazı ilə
qarşılaşırıq.
Bu il – avqustda Qəzənfər Paşayevin 82 yaşı tamam olacaq. Bu yaşda elə alimlər
görürəm ki, artıq sözlərini deyib qurtarıblar, daha heç nə yazmırlar, pensiyalarını
alıb rahatca yaşayırlar, nəvələrini bağa-bağçaya gəzməyə aparırlar, amma ötən
günlərini də “Xatirələr”ində canlandıranlar olur. Qəzənfər Paşayev isə hələ xatirə
yazmağa tələsmir, işləri çoxdur, sözünü deyib qurtarmayıb və qurtarmağa da
tələsmir (gözəl şair-publisist Vaqif Bəhmənlinin onunla apardığı müsahibəni
oxuyun). O, cavanlıq eşqilə yenə məşğul olduğu bütün sahələrdə çalışır, kitablar
nəşr edir, məqalələr yazır, təkcə Bakıda deyil, bir çox dünya ölkələrində
beynəlxalq konfranslarda, müşavirələrdə iştirak edir, Azərbaycan elmini ləyaqətlə
təmsil edir. Əsərləri Bağdadda, İstanbulda, Tehranda, Amerikada böyük tirajlarla
nəşr olunur.
İnsanda bu qədər enerji, yazıb-yaratmağa bir belə sonsuz həvəs, sanki nəfəs
dərmədən hər gün yazı masasının arxasından çəkilməyib yaza-yaza öz imzasını o
mötəbərlik zirvəsindən endirməyən Qəzənfər Paşayevə bu eşq, bu, sözün yaxşı
mənasında, divanəlik, məcnunluq hardan gəlir?
Qəzənfər Paşayev deyəndə, mən ağlı kəsəndən bütün varlığını ədəbiyyata, elmə, bu
qoşa qanadın hər birinə ömrünü həsr edən professional, ikiqat, üçqat bir peşəkar
sənət adamı ilə qarşılaşıram. Bu adam folklorumuzu əlinin içi kimi əzbər bilir,
“burdan Biləcəriyə qədər” yox, Biləcəridən dünyanın o başına qədər yol gedən,
müasir ədəbiyyatın hər bir guşəsinə göz gəzdirən, çox vaxt bizim hamımızdan tez

bir əsər və tədqiqat haqqında söz deməyi bacaran bu adam məşğul olduğu bütün
sahələrdə yarımçıq deyil, bütövdür.
Qəzənfər Paşayev deyəndə mən ilk növbədə, “İraq-türkman folkloru”, “Altı il
Dəclə-Fərat sahillərində”, “İraq-Kərkük atalar sözləri”, “Kərkük tapmacaları”,
“İraq-Kərkük bayatıları”, “Kərkük folkloru antologiyası”, “Kərkük folklorunun
janrları”, “Kərkük dialektinin fonetikası”, “İraq-türkman ləhcəsi” kimi kitabların
müəllifi və İraq-türkman yanğısını onlarla məqalələrində ifadə edən istedadlı bir
ədəbi əlaqələr mütəxəssisi haqqında düşünürəm. Və mən bir də onu düşünürəm ki,
bu kitablarda və məqalələrdə Qəzənfər Paşayevin böyük Vətən və Türk sevgisini
bütün çalarlarıyla görmək olur. Hələlik bu mövzunun yeganə araşdırıcısı Qəzənfər
müəllimdir.
Onunla tanışlığımın tarixi də səksəninci illərdən başlayır. “Altı il Dəclə-Fərat
sahillərində” kitabını “Yazıçı” nəşriyyatında mənə rəyə vermişdilər və mən bir
neçə gün ərzində bu kitabı heyranlıqla oxudum və çalışdım ki, sanballı bir rəy
yazım. Səksəninci-doxsanıncı illərdə bu kitab oxucuların sevə-sevə oxuduqları
stolüstü bir kitab idi. Elə indi də o kitabı kim oxuyursa, məmnunluq hissini gizlədə
bilmir. Çünki o kitab bir ölkənin tarixi keçmişi, burada yaşayan, qanı bir, canı bir
olan uzaq ellərin doğmalarının milli-mənəvi dünyasını gözlərimiz qarşısında
canlandırır.
Qəzənfər Paşayev deyəndə, mən Azərbaycan dilinin saflığının, gözəlliyinin, həm
bədii ifadə vasitələrinin, həm də bədii-publisistik çalarların bütün incəliklərinə
bələd olan bir alim-yazıçı haqqında düşünürəm. Qəzənfər müəllim sadə yazır, istər
elmi əsər olsun, istərsə də publisistik, o, bu prinsipə həmişə sadiq qalır. O, bəzi
alimlərimiz kimi, yalnız müəyyən elita üçün yazmır, fikri mürəkkəb elmi
terminlərlə, mücərrəd və dolaşıq cümlə və tərkiblərlə ifadə etməyə heç bir ehtiyac
duymur.
Qəzənfər Paşayev deyəndə, mən indinin yox, əlli il – altmış il bundan qabaqkı bir
nəsimişünas alimi düşünürüm. Bu il hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyevin
sərəncamı ilə “Nəsimi ili”ni yaşayırıq. Nəşriyyatlar Nəsimi yaradıcılığı ilə bağlı
kitablar nəşr edir, Elmlər Akademiyası və digər elmi müəssisələr, Yazıçılar Birliyi,
məktəblər, kitabxanalar, radio və televiziya “Bu, quş dilidir, bunu Süleyman bilir
ancaq”, “Səni bu hüsnü cəmal ilə, bu lütf ilə görən, Qorxdular həq deməyə,
döndülər insan dedilər”, “Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam”…
Nəsimi ləfzi 650 il yol gələrək bizi insan və kainat haqqında düşüncələrə sövq edir.
Qəzənfər Paşayev Nəsimi haqqında araşdırmaları ilə hələ keçən əsrin səksəninci
illərində diqqəti cəlb etmişdi. “Nəsimi divanının İraq nüsxəsi və naməlum şeirləri”,
“Nəsiminin həyat və yaradıcılığına yeni baxış”, “Şeyx Nəsimi: tarixi həqiqətlər,
həyəcanlı anlar”, “İraq Divanı və biz”, “Nəsimi irsinin tədqiqi və nəşri tarixinə bir
nəzər”, “Axtarışlar”… bu məqalələr Nəsimi haqqında təzə sözdür. Böyük şairimiz
Rəsul Rzadan sonra Nəsiminin məkanı, qəbri haqqında tam və dolğun məlumatın
müəllifi Qəzənfər Paşayevdir. O, böyük şairimizin taleyi ilə bağlı Suriyada,
Dəməşqdə, Hələbdə elə bir tədqiqat əsəri olmasın ki, ondan xəbər tutmasın,

münasibətini bildirməsin. Lakin Qəzənfər Paşayevin nəsimişünaslıqda ən sanballı
işi “İraq divanı” kitabıdır. Bu divanın əldə olunmasında Qəzənfər müəllimin sadiq
dostu Ə.Bəndəroğlunun xidməti də danılmazdır. Qəzənfər müəllim isə onu tam və
dolğun elmi mətn kimi oxuculara təqdim etmişdir (burada mərhum ədəbiyyatşünas,
əruzşünas Məmmədəli Əsgərovun da redaktorluğunu, lüğət və şərhlərin
müəllifliyini unutmaq olmaz). Heç şübhəsiz. “İmadəddin Nəsiminin İraq divanı”
Nəsimişünaslıq abidəsinin möhtəşəm hörgülərindən biridir. Azəbaycanlı
nəsimisevərlər bu kitabla yaxından tanış olsalar, müəyyən keyfiyyət fərqlərini hiss
edəcəklər. Həm də unutmayaq ki, Qəzənfər müəllimin tərtib etdiyi bu kitab
Nəsiminin yaşadığı dövrdə qələmə alınıb və onun daha elmi-metodoloji səhihliyi
barədə də düşünə bilərik.
Qəzənfər Paşayev mənə 2012-ci ildən bəri çap etdirdiyi oncildliyini bağışlayıb və
oncildlik seçilmiş əsərlərlə tanış olanlar onun müasir Azərbaycan ədəbiyyatına, bu
ədəbiyyatı yaradan şəxsiyyətlər, həmin şəxsiyyətlərin araya-ərsəyə gətirdikləri
kitabları haqqında fikir və düşüncələri, hissləri, duyğuları barədə mükəmməl
təsəvvür əldə edəcəklər. Bəzən düşünmək olar ki, Qəzənfər müəllim niyə hər
şeydən yazır (deyim ki, bunu mənim özümə də irad tuturlar), hətta oncildliyə
namizədlik dissertasiyalarına verdiyi rəsmi opponent rəylərini, doktorluq və
namizədlik dissertasiyalarına avtoreferat əsasında verdiyi rəsmi rəyləri, bir sıra
dostyana məktub və çıxışlarını da bu oncildliyə daxil eləyib. Məncə, bu prinsipi,
Seçilmiş əsərlərinə hətta özü haqqında nə yazılıbsa belə, daxil etməyi, məktubları,
ona aid olan məlumat və informasiyaları təqdim etmək Qəzənfər Paşayev obrazını
tamamilə dərk etməyə bir vasitə kimi düşünmək olar.
Qəzənfər Paşayev deyəndə, mən təkcə İraq-türkman-Kərkük dünyasının bir
nömrəli bilicisi, bizim folklorumuzun, Nəsimi kimi qüdrətli bir dühanın
araşdırıcısıdır deyə, şəxsən mənə görə məhdud sayıla biləcək (halbuki, elə bu
mövzular kifayət idi Qəzənfər Paşayevi bir tədqiqatçı kimi təqdir etməyə) bir
“ərazidə” durdurmaq istəmirəm. Qəzənfər Paşayevi mən Azərbaycan ədəbi
prosesinin içində huşyar gözüylə sakitcə addımlayan, cavan şairlərimizdən
qocaman, özü yaşda bütün yazarların yaradıcılığına qədər maraqlanan və bu maraq
hissini səmimiyyətlə qələmə alan bir Ağsaqqal yazıçı-ədəbiyyatşünas, pedaqoq,
dost obrazları haqqında düşünürəm. “Deyilən söz yadigardır” – böyük şairimiz
Səməd Vurğunun bu müdrik kəlamını Qəzənfər Paşayev bütün vurğuları ilə
yazılarında yaşatmağa çalışır. Mir Cəlal, Mehdi Hüseyn, İlyas Əfəndiyev, Nigar
Rəfibəyli, Əzizə Cəfərzadə, Abbas Zamanov, Yaşar Qarayev, Anar, İmamverdi
Əbilov, Camal Mustafayev, İlyas Tapdıq, İsi Məlikzadə, Fərman Kərimzadə, Əli
İldırımoğlu, Nəriman Həsənzadə, Qasım Qasımzadə, Hüseyn Arif, Tofiq Bayram,
Fikrət Qoca, Vladimir Qafarov, Əlibala Hacızadə və onlarla digər sevdiyi şair,
nasir və alimlər haqqında, mən deyərdim, ən gözəl dost sözünü Qəzənfər Paşayev
söyləyib. Bu dost sözü heç də tost sözü deyil, haqqında söz açılan hər bir müəllifin
yaradıcılığındakı orijinal bədii iksirləri oxucuya çatdırmaqdır. Hətta İsi Məlikzadə,
Tofiq Bayram, Fikrət Qoca, Əlibala Hacızadə haqqında bioqrafik xarakterli
topluların da müəllifidir. Mən burada üç müəllifin adını bilə-bilə çəkmədim – Rəsul

Rzanın, Bəkir Nəbiyevin və Elçinin… Rəsul Rza ilə şəxsi münasibəti dostluq
çərçivəsindən tutmuş onun bir tədqiqatçısına qədər səmimi bir yol var. Bu yolda
Rəsul müəllimin hələ tələbə Qəzənfər Paşayev haqqında söylədiyi “Bu oğlandan
nəsə çıxacaq” ilk proqnozu sonralar həqiqətə çevrildi. Və ən başlıcası budur ki,
həm Rəsul müəllimi, həm də Qəzənfər Paşayevi birləşdirən İraq-türkman, xoyrat,
Nəsimi qanıdır.
İkinci müəllif akademik Bəkir Nəbiyevdir, bu oncildliyin baş qəhrəmanlarından
biri odur. Bəkir Nəbiyevlə Qəzənfər Paşayevin dostluğu təkcə şəxsi
münasibətlərdə deyil, yaradıcılıq əlaqələrində davam edib. Mən bizim
ədəbiyyatşünaslıqda “patriarx” ifadəsinə bir qədər ehtiyatla yanaşıram. Şəxsən
mənim üçün bu mənada patriarx, mərhum deməyə dilim gəlmədiyi Yaşar
Qarayevdir. Amma hər bir tədqiqatçının, xüsusilə, Qəzənfər Paşayev kimi mötəbər,
nüfuzlu bir tədqiqatçının Bəkir Nəbiyevi ədəbiyyatşünaslığımızın patriarxı hesab
etməsinə qısqanclıqla yanaşmıram. Çünki Bəkir müəllim Ədəbiyyat İnstitutunun
direktoru və müasir ədəbiyyatşünaslıq elmimizin bütün sahələrinin “dirijoru” kimi
son nəfəsinə qədər filologiya elmimizin başında dururdu və Qəzənfər Paşayevin bu
mənada onu patriarx hesab etməyə tam haqqı var. Amma bir məqam var ki, onu
gizlətmirəm – Bəkir Nəbiyev haqqında çox yazılar yazılıb, Qəzənfər müəllimin
monoqrafiyası, məqalələri və çıxışları isə Bəkir Nəbiyevi Azərbaycanın böyük
alimlərindən biri kimi daha çox sevdirir.
Qəzənfər müəllimin lap tədqiqatçı kimi demirəm, bir oxucu kimi ən çox sevdiyi
yazıçı Elçindir. Nədir bunun sirri? “Mən o xoşbəxt insanlardanam ki, mənə bir çox
görkəmli və tanınmış qələm sahiblərinin yaradıcılığını sənət aləminə gəldiyi ilk
gündən bu günə kimi – yarım əsrdən artıq zaman kəsiyində izləmək nəsib olub.
Onların arasında görkəmli yazıçı, tənqidçi alim, filologiya elmləri doktoru,
tanınmış ziyalı, ictimai xadim, xalq yazıçısı Elçin xüsusi yer tutur. Nə gizlədim,
Elçinin əsərlərindəki gözlənilməzlik, qeyri-adilik bəzən mənə qəribə görünür. Elə
bu qəribəlik də həmişə marağıma səbəb olub”. “Elçinin sənət dünyası”, “Elçinin
folklor dünyası”, “Elçinin nağıl dünyası”, “Kərəm yanğısı ilə”, “Aşıq poeziyamızın
açılmamış qatı”, “Əsl məhəbbət ötərgi olmur”, “Teleskop”dan görünən dünyamız”,
“Bir daha Elçinin “Sosrealizm bizə nə verdi?” əsəri barədə” və s. məqalələr,
Elçinin ünvanına yönələn məktublar doğrudan bu marağın, bu qarşısıalınmaz
istəyin elmi-publisistik nümunələridir. Elçinin yaradıcılığı barədə çoxlu
monoqrafiyalar, məqalələr yazılıb (elə bu sətirlərin müəllifi də), amma Qəzənfər
Paşayevin Elçini onun əsərlərindəki gözlənilməzliyin, qeyri-adiliyin izharında
təcəssüm edir. Qəzənfər Paşayevin səmimiyyət və məhəbbətindən yoğrulan və
digər yazıçılara həsr olunan məqalələrində bir cəhəti xüsusi vurğulamaq istəyirəm.
O da Qəzənfər müəllimin mütaliə mədəniyyətidir. O, gündəlik qəzetləri, aylıq
jurnalları oxumaqdan yorulmur, təzə çıxan, nəşr olunan şeir, nəsr kitablarını (təbii
ki, ona bağışlanan kitabları) mütaliədən də çəkinmir. Onun “Ədəbi məktublar”
silsiləsi bunu bir daha sübut edir ki, Qəzənfər Paşayev bu böyük ədəbiyyatın
içindədir və bu böyük ədəbiyyat da onun içindədir. Şəxsən mən onun “Xalq şairi
Nəriman Həsənzadəyə açıq məktub” yazısını, həmçinin İsa Həbibbəyliyə, Vilayət

Quliyevə, Məmməd İsmayıla, Nizaməddin Şəmsizadəyə, İmamverdi Əbilova,
Yavuz Axundluya, Nizami Cəfərova, hətta bu sətirlərin müəllifinə ünvanladığı
məktubları müasir publisistikamızın bu janrında qələmə alınan gözəl nümunələri
hesab edirəm.
Qəzənfər Paşayev deyəndə, mən onu həm də “köhnə kişilər” silsiləsinə daxil
edirəm, amma o, “köhnə kişilər”in ən cavanıdır deyirəm. Qəzənfər Paşayevi
Firidun bəy Köçərli, Salman Mümtaz, Əziz Şərif, Qulam Məmmədli, Əliəjdər
Səidzadə, Abbas Zamanov kimi araşdırıcılarla müqayisə etməyə heç bir ehtiyac
duymuram, ona görə ki, Qəzənfər müəllim Azərbaycan ədəbiyyatının bu külüng
vuranlarının yolunu davam etdirir, tələbəni isə o böyük müəllimlərin yalnız ardıcılı
hesab etmək olar. Elə isə “köhnə kişilər”in yolunu davam etdirən professor
Qəzənfər Paşayevə – bu 82 yaşlı ağsaqqal həmkarıma, yazılarından qocalıq
qorxusu gəlməyən böyük ziyalımıza uğurlar diləməklə sözümü bitirirəm.