TATAR ŞİİRI – RIZA FAZIL – GÜNER AKMOLLA

Bu makale Romanya’da “Poezya” degısınde basıldı no. 92 VARA (YAZ) 2020 de Maryus Kelaru
tarafından; Riza Fazıl’nı ve Güner Akmolla’nı ki taplarıyle anırken yazdığı makale.
Riza Fazıl adam ve onın devırı. Riza Fazıl şair, gazetecı, edebyatçı, Quran’nın tercümesını yasadı ve
dualarımızıda; o yazdı dini lugatı em Qırımtatar Edebiyatının Tarihını. Amma, bunların yoqarsında onın 1967 de Sovyetler Yazarların Bırlıgının Merkezi Komitetıne yazğan mektubı tura, o mektupte Qırım yazarlarıhaqlarını ıstiyler, çünki onlar haqlarını Stalin’ın emır etken surgunınde qayb etkenler 18 Mayıs 1944 – tedey.

Bonday cesaretlı yazısıman Uzbekistan’daqı yazarlarının ımzalarını ala. O zamanlarda ozbek şairı
Çolpan ( Suleyman Abdulhamid) yazğan bu beyitnı:” Moskova, kım berdı sağa haq menım guzel ulkemnı
milletlerın mahpusı etmege?”ve bondan son sovyet qurşunından ole.O zamanlarda, kelecektekı Ulu şair İdris Asanin 14 yaşında yaza surgunın kelışındekı kunlerınde qasap tükkanın aldında tılengen qırımtatar balaların adlarını, koylerını, nevaqıt Mitan da ayvan tren,vagonların qapıları aşılğan. XX-cı asırnın ortasında bolay bolğan qırımtatarların tarihı! Amet Adil,
Tatarıstan Qazan tatarı “rahmet ıstep” yaza Riza Fazıl ağamızın cenazesınde: “Asya milletlerının O Ulu
Babamız sayılar”(Merkezi Asya türk-Tatar milletlerı demege) ç ünki O asıl evlatı bola Mahmud
Qırımlı’nın, Boragazi Geray’nın, Aşıq Umer’nın, Mustafa Cevheri’nın, Bekir Çobanzade’nın, Amdy
Giraybay’nın, Eşref Şemizade’nın tekrarlap yazıp oların eserlerını… Redaktör kıbı çalıştı“Lenin’ın
Bayrağı”,“Yıldız”dergılerde, bırıncı qırımtatar “Yusuv ve Zuleyha” efsanemıznı tanıtıp dünyağa (1232 de
yaratılğan, 1839, 1961 de, 1993 te çeşit şeerlerde basqı korıp; halq orf- adetlernı bıldırdı; Ali Azamat kıbı
kahramanlarnı tanıttı, sonra dünya II-cı harbınde gazilernı, nasıl Amethan Sultan pilot kıbılernı yazıp
tanıttı. 40 cıldan fazlasıman çalışıp milletının medeniyetını meydanğa şığardı, Romanya’ğa kelıp
yazarlarnı Qırımtatar yazarlar Bırlıgıne topladı nevaqıt Prezidentı boldı bırlıgının.
Ozbek surgunınde başlağan Edebiyat Tarihını tekmılledı, Safter Nagaev arqadaşıman bırlıkte,
dünyamıznı zengın letıp Qırımtatar Edebiyatının Tarihımen 2001 de, bızde onı latin elifbesıne geşırdık ve
romen tılıne tercüme ettık 2017 de bağışlap milletlerın ebediy barlıqlarına. (bo satırlar Emel /Ideal
Romanya dergısınde bızım tarafımızdan yazıldı no.54, cıl 2017, s. 4-9).
Qırımtatar Edebiyatının Tarihı anıtsal (yücelik) kitaptır, dünya bilgisine açık olan milletinin kitabıdır,
(bız, tatar lar, qayerge barsaq yaşayışın uş keregını yasadıq, guyu, camı ve mektep), onın 8 bolımı bar:
1.Qadimiy devır, başlanğıştan moğol istilasına.
2.Altın Orda devırı (moğollardan sonra Qırım Hanlığına kelgeşık)

3. Hanlıq devri Qırımtatar Edebiyatı (XV -cı asırın başından rus işgalına .
   4.Rus İstilâsı devri qırımtatar edebiyatı (1783 ten Tercüman’ğa.
   5.Uyanuv Devrı (Tercüman dan Sovyet zamanına
4. Qırımtatar Sovyet Edebiyatı (1921-1944)
5. Sürgünlik Devri Qırımtatar Edebiyatı (1944-1987)

8.Vatanğa Avdet Devri Qırımtatar Edebiyatı (1987 den)
Yaş şeerınden yazar em edebiyat araştırıcı Maryus Kelaru yazğan eserıne bolay son bere: “Bo satırlarnı
yazdım ve aqılıma keldı Güner Akmolla’ man ve Riza Fazıl’ man qonuşqanlarım. Son defa Rus
işgalından evvel korıştık.Men onın evınde kop kunler oturdım, Qırımnı gezdık, Yazarlar Bırlıgıne bardıq,
o yerde “Yıldız’ın sedyası bar edı Ukrayna zamanında, baya yazarlarman korıştık, qonıştıq, 1944 senesını
de, nasıl bolğanını tatarlıqta. Korınış avası acayıp edı, “bır şeyler bolacaq” denıldı “ışler bolay qalmaz”
denıldı. Bırısıde keleceknı bılmedı.Bellene ki bırşey bılmedı ve etalmadılar mesuliyetı bolğanlar. 2016
cılın sonında vefat ettı Riza Fazıl. Baqınız, bız, evımızge bu kitapnı ketırdık, romence yazdıq qıymetını
bılıp. (notlar)
Balabanımızın anımasına tercüme ettım bo şiirlernı dep yaza Güner Akmolla 7 mart 2020 de müellif
mağa bergen edı 2004 ‘ın baarınde TATARLIĞIM” ciyıntığını yazıp: “Milletdaşım Güner Akmolla’ğa
canımdan beremen”.
Imza Güner Akmolla’nqı.Qırım da Riza Fazıl’ man (tabi, men akettım 10 gazetecı ve yazar Vatanım
Qırım’ğa)
Aruv etıp anlamaq uşın, ters 1989 dan evvelge, romenlerın tarihını, men yaqınladım tatarlarğa. O
vaziyette oqıdım onların tarihlerını, kültürlerını, tuşuncelerını.Az bır şey taptım bızde, taa kobısını
Qırımda ya Türkiye ya başqa bibliotekalarda taptım.
Qaradım evraq, kitap, yaqınlamağa tatar edebiyatına.Bıraz bır şeyler taptım, farqlı kütüphanelerden kobısı
Tür
kiye’den. Son, sözge keldım Qırımda Riza Fazıl’man otırıp evınde o Yazarlar Bırlıgının prezidentı
bolğanda, Ukrayna da. Güner Akmolla’man kop qonuştım bu meselelernı ve bu tarihnı, balaban
yazarlarnı, Mamud Qırım
lı’nı, Ukrayna sınırlarını, Eşref Şemizade’ nı. Dergımız “Convorbırı Literare” de bu maqaleler basıldı,
sürgünnı hatırlaymız, bala kıbı dayanğanını, hayatını, bolşeviklerden saqınıp yaşağanını, tıl ve kültür
barlıqların qatıp qoru
ğanını. Onday zamanlar bolğan ki Qırımtatarlarına yaqşı davranğanlar, sürgünden qaytıp kelgenler ve haq
qazan
ğanlar.( amma ep tatarlar ayta edıler ki ukraynlar alay etkenler tatarlarnı pıqareleştırıp, ruslar olay
etmegende, acep, bolarmı bu vaziyet.1944 te onlar surgun etıle ve ottırıle, evlerı alına, tarlalarıda,
qanunlar qarşı kele tatarğa, berılmegende haq ekıncı nesılge.Başqa yerden tarla berılgen, qarışıq vaziyette
dep cılana edıler.Seyrekte bır ev yasap becergen bolğan. Oların arasında Riza Fazıl dai qaytıp Qazan
dan(?). (Dergı oct – qasım 2011).
Kop qonuşuldı surgun meselesı, kültür barlığı,edebiy çalışmalar, mitingler, devletnın koz altında bolıp er
senegı 18 Mayıs kunı Simferopol ya Bahçisaray’da; liderlerın ayrı allerı, pan-türk ya da tatarcılıq,
kazaqçılıq Kazahs
tanda v.b. caşların evvel zamanğa baqışları, ruslardan qurtulıp ya da tıl ve edebiyat qorıp. Bu edebi
hazinesı qayb bola, ruslar ateş berıp, bazıların ruslar qurtara ateşten, arab elifbesınden denışmek zorlıq
yarata, kiril yazı day, komunistlerın yazğanları oqunmaz bola.Bılgenımden uzaq korınış bar edı
Sovyetlerge . Cögrafya, zaman, qarışıq meseleler, müellifler, uygur ya qırım tarafından kelıp
denışmelernı yaratıp, ruslar tatar topraqlarını alıp… mesele yaratıp.
Anlayışlı kışı edı Riza, aqıllı em bılgılı, onın emelı bellı edı.Kelecek nesıllerın barlığına tuşune edı,
Qırımda ya Kaukazda. Riza Fazılnı sesledım em anladım kop şey, neden vatanlarına Yeşıl ada
degenlerını, ukraynyan tılınde.
Riza Fazıl nı seslerken anladım Çernıuts Vasile Tırıtseanu kıbılernı, amma farqlı. O bıle edı ki ruslar
Qırımnı eş bıraqmaycaqlar, canı işgal fazlasıman ağır bolacağını, Balaban Petro ‘nı hatırlatıp 18, 19
asırlarda, ve sonra 1917 de, Aleksey Şahmatov (1864-1920) tılcının sözlerınıde. (M.C. demek adı).
Amma o kormedı bolğanların alaysını, çünki oldı. Milletı uşın yazğanları kop. Olay qonıştıq Güner
Akmolla man bırlıkte Onı, Riza Fazıl nı tanıtıp yazayıq, çünkü oz dünya tarafında Onın ayrı cerı bar.
Maryus Kelaru.
Bu ekı şiirnı men tercüme ettım romen tılıne.
KEL
Kel!
Kozaydın haberi alıp kel.
İstesen
musafir olıp kel.

Tuvğanım,
koydeşım,
Qardaşım olıp kel.
Sırıma
Sırdaşım olıp kel.
Kel.
Dost isen kundüz kel,
gece kel.
Bayramda – bir filcan qavege .
Başıma
Mumküllik tüşkende
etip kel,
Dertimni
Ekige bolmege.
Kel.
Kim olsan ol – ep bir
hatrim hoş,
Tek çürük niyetnen
Kelme!
Ogurnen kelgende
Yol açıq, törim boş.
Qoynına
taş salıp
kelme!
1970 s.
VATAN YÖLI
Maqsadına irmek içün ayatta
Çeşit türlü tar, aylançıq yollar bar.
Bu yollarnın aqiqatı qayaqta?
Bunı talmay qıdırğanlar taparlar.
Ayat, bahıt, quvanç nedir bildirgen
Bu yollarnın biri – ğayret, emektir.
Dost ağlatıp, duşmanlarnı kuldirgen
Boşboğazlıq, içkicilik demektir.
Kör tuvarday anda-mında urunıp,
Bar arada yol şaşırıp yürgenler.
Doğru yoldan tar keçitke burulıp
Bugun tapsa bugun sefa sürgenler.
Boyleleri maksat nedir bilmeyip,
Aşap-içip “it suvarıp”yaşaylar.
Halq quvansa, halqnen birge kulmeyip,
Sürüsinden qalğan qoyğa oşaylar.
Şimdi insan fezağa yol tapqanda,
Mumkünmi iç yerde yolnı kormemek?
Asret halqın Vatanına qaytqanda
Bar kuçünni şu maqsatqa bermemek?
Bizler içün, millet içün bugunde
En muymi – ulu Vatan yolıdır.
Halqımıznın kelecegi ogünde

Er birimiz kuç-ğayretke tolıdır.
Em bu yolda kimse yardım etmeycek –
Ne padişa, ne tanrı, ne ukümet.
Vatan içün yan, ol – zaya ketmeycek,
Tek ozinne, oz kuçine uküm et!
1987 s.
( Riza Fazıl, TATARLIĞIM, şiirler, 2002, Dolya Simferopol)