Sürgünlik aqqında şaatlıq Şaziye Mamutova
Mamutova Şaziye, qırımtatar, 1929 senesi 12 dekabr künü Qırım ASSR Kuybışev rayonınıñ Ayrigül köyünde doğdı.
Sürgünlik vaqıtında, men anam – Seferova Rebiya, 1906 d.s. – ile Ayrigül köyünde, qartbabam Celil Bekirniñ einde yaşay edik. Qartbabam 1930 senesi qartanam ve üç qızları – Ayşe, Pakize, Cevair- ile Uralğa sürgün etilgen ediler. Azbarda büyük meyva bağçası, qararnen 100 terek, qavehane ile tükân bar edi. Sürgünlik gecesi qartbabam babama ayttı: “Balalarnı (men ve tatam Naciye), apaynı al ve Özenbaştan ve dağlardan Abdulla emcene ket”. Abdulla emcem Yaltada yaşay edi, Zagorodnâya, 5. Ermeni kilsesiniñ yanında, anda soñ babam qaravul olıp kirdi. 5 yıldan soñ, anam ve babam propiska olundılar, olar tütünfermzavodına, tütün boyunca mutehassıslar olaraq, işlemege kirdiler. 1937 senesi Abdulla emcemi, halq duşmanı olaraq, “üçlük” qabaatlap, apiske aldılar.
1941 senesi 27 iyun künü, cenk başlağanınen, babam Celilov Sefer-Ali Qızıl orduğa alınğan edi. O aqqında iç bir haber yoq edi, 3 yıldan Uralda, şahtada çalışqanı aqqında haber aldıq. Başqa bir şey bilmedik, öyle de ğayıp oldı.
Anamda biz üç qız edik – Naciye, Şaziye ve küçük qardaşımız Selime, o aqcigeryañğısınen hastalandı ve öldi, onı 1944 senesi 16 mayıs künü kömdik. 1944 senesiniñ 17 mayıs künü tatam Naciye Şeküre alamnen Yaltadan Aqmescitke soylarımızğa kettiler, biz ise köyge qayttıq, çünki anam çalışıp olamay edi, özümiz qalamadıq. Saba daa qaranlıq edi, yağmur sepeley edi, qapımız qaqıldı, yaş asker kirip, ayttı: “Sizge 15 daqiqa, kiyiniñiz, tışarıda maşina bekley”. Resmiy şekilde iç bir vasiqa oqunmadı, iç bir şey añlatılmadı.
Anam ağlamağa başladı ve askerlerge qardaşım ölgenini, tatam Aqmescitte olğanını aytmağa başladı, o, soñ bizni nasıl tapar. “Anda stantsiyada da taparsıñız”, – dedi o. Biz tek anterlernen olıp, bir şey almağa yetiştirmedik, öyle de çıqtıq.
Bizni Süren stantsiyasına ketirdiler, mal vagonlarına oturttılar, aç, buzlağan edik. 20 künden ziyade kete edik, er vagonda 80-90 insan. 90 insan olğan vagonda 20 bala, 3 yüklü qadın, qalğanları qartlar edi. Üstümde mavı tüste anter bar edi, beyaz bitler onıñ üstünde pek yahşı körüne ediler, men olarnı vagon derezesine qaqa edim. Biznen dostum Fevziye kete edi, 5 künden qardaşı öldi, gece saat ekide cesetni vagondan alıp, perronda attılar. Onıñ anası Zeyneb dağıtığan saçlarınen askerler artından çapa edi, artından daa 6 bala, çapıp, bağıra edi: “baba askerlikten qaytsa, men oña ne aytırım”. 10 daqiqadan soñra onı essiz alda, artından 6 balasını vagonğa attılar, o, eki saattan özüne keldi.
Yol devamında ayaqyol, suv ile teminlenmegen edik, toqtağanda, eşelon çölde 20-30 daqiqa tura edi, bazıda 1-2 saat, bu vaqıt içinde insanlar ayaqyolğa bara ediler, ne tapsalar, aş pişire ediler, suvğa bara ediler. İç bir mahsulat berilmey edi, ekim ve emşireler yoq edi. Qomşu vagonlarda pek çoq insan ölgen edi, olarnı yol boyunda qaldıra ediler. Böyleliknen biz Özbekistanğa keldik, Andijan vilâyeti, Stalin rayonı, st. Şarihanğa. Stantsiyada bala ve qartlarnı arabalarğa yüklediler, qalğanlar cayav Karl Marks adına kolhozına kettiler, anda biz 2 ay baraqta yaşadıq. Meni ve qomşu oğlu Nurini cugara tarlalarından quşlarnı aydamağ qoyğan ediler, ana-babalarnı farqlı yerlerge. Bir kün saba biraz keç qaldıq, komendant atnen artımızdan yetti ve çölde bizni qamçı ile urdı, çünki quşalr cugaranı aşağan ekenler. Oğlnçıq pek qorqtı, bir aydan öldi.
Eki aydan soñ st. Şarihanğa köçtik, anda pamuq zavodı bar edi, barakta yaşamaq içün yer berdiler, anam işke kirdi, künde oña 300 gramm, maña 200 gramm ötmek bere ediler. Qış suvuq edi, çoqusı açlıq çeke edi, çöplüklerni qarıştırmağa mecbur ediler, insanlar yıqılıp, köz ögünde öle ediler. 6 aydan naciye tatam tapıldı, Samarkandta, anam oña barıp olamay edi, izinsiz çıqsa edi, 25 yıl bere ediler. 1 aydan alam tatamnı ketirdi, büyük quvanç edi.
Aygül köyden qomşumız, olacaq aqayımnıñ babası – Ganiyev Mamut, biznen beraber sürgün etilgen edi, o, açlıqtan öldi, küçük oğlu Mamutov Serverni özbekler özlerine alğan ediler. Büyük oğlu Mamutov Enver Ganiyeviç, Qızıl orduğa 1939 senesi alınğan edi ve tek 1946 senesi qaytqan edi.
Qaytqan soñ, Enver Ganiyeviç anamnı taptı, soylar aqqında soraştırdı, menim qyda olğanımnı bildi. O vaqıt men özbekelerde hızmetçi olıp çalışa edim, meni tapıp, keldi ve ayttı: “Anañda şimdi yaşa, soñ men kelip, seni alırım”, men oqumağa istegenimni ayttım, o: “Birden olmaz, soñ yardım eterim”. 1946 senesiniñ soñunda yaqınlarını toplap, bir aqşam keçirdi. Ondan soñ biz Çinbad rayonına kettik, anda onı yahşı mutehassıs olaraq (Moskva selhozinstitutınıñ iqtisadiyat fakultetini bitirdi), selhoz bankı bölüginiñ idarecisi vazifesine qoydılar. Men kurslardan soñ, Çinbad sberkassasına kontrolör işine kirdim.
1948 senesi yanvar ayında para islâhı keçirile edi, raatlıq künleri işke barmay edim, kassir ve baş muhasebeci öz soyları yardımınen büyük parağa orderler yaptılar ve kassanı mensiz abradılar. Bazarertesi künü işke kelgende, kassir maña bir oba order berip, imzalamağa ayta, men olarnı imzalamadım, amma işten çıqmağa mecbur edim. Soñra mahkeme oldı, baş muhasebeci ve kassirni 20 ve25 yılğa oturttılar, meni yiberdiler, ve vesiqalarnı imzalamağanımnı yahşı dediler, amma işke men başqa çıqmadım. 10 künden aqayım, Mamutov Enver Ganiyeviçke, işine prokuror ve muavini kelip, bankta büyük paraqa esap açmağa qandıra ediler, aqayım razı olmadı. Kelecek gece evimizge militsiya keldi, biz yuqlay edik, onı apiske aldılar. Er qadın kibi, men ağlamağa başladım. O, 8 ay oturıp çıqtı. Men anama Şarihanğa kettim, işke kirip olamadım. Enver Ganiyeviç oqumışlı, namuslı insan edi. Moskvada oquğanda çoq dostlerı bar edi, episine yardım ricasınen yaza edim. 9 aydan mahkeme oldı. Mahkemede Moskvadan insanlar, Andijandan bu işnen oğraşqan mahkeme ekspertleri bar ediler. Mahkeme qararnı oqudı: “Enver Ganiyeviç, siz namuslı adam olaraq, cezadan boşanasıñız. Prokuror ve muavini qabaatlanacaqlar, sizge ise 9 ay içün 2 qat aylığıñız berilecektir”. Bundan soñ, bi Şarihanğa köçtik, aqayım selhoz banknıñ idarecisi vazifesine tayin etildi ve ev qurulması içün topraq aldı. Aqraba ve yaqınlarımız yardımınen ev qurdıq. Sağolsunlar. 1949 senesi Rustem oğlumız doğdı, 1952 senesi Lilâ qızımız, 1955 senesi Reşat oğlumız doğdılar. Men endi pamuq işletken zavodqa baş muhasebeci işn ekirdim.
Ebet, ağır edi, balalarnı oqutmaq kerek edi, yetişmemezlik, yahşı ki, biznen anam yaşay edi, pek yardım ete edi ve özü de pamuqzavodında çalışa edi,tavuq ve sığır tuta edik. 1963 senesi daa bir ibraim oğlumız doğdı.
1969 senesi aqayımnı iş boyunca samarkandğa keçirdiler, anda özü 9 ay yaşap, çalıştı. Soñra işten kvartira berdiler, ve bütün ailemiz Samarkandğa köçti.
Men 20 yıl devamında Uzmejkolhozproyekt leyha institutında baş muhasebeci olaraq çalıştım. Aqayım Oblkolhozstroy trestinde baş muhasebeci olıp çalıştı. Ebet, sağlığı yaramay edi, 7 yıl askerlikte, cenk cebesinde, kontuziya ve eki yaralanma. Çoq mukâfatları olğanına baqmadan, iç bir imtiyazları yoq edi, o, akimiyet halqımızğa öyle davranğanına memnün degil edi. O, halqımız sürügn etilgegenini bilmey edi. 1946 senesi, qaytqan soñ, Qırımğa aqrabalarına ketti, ve tek anda er kesni sürgün etkenlerni bildi. Sürgünlikte o, eñ yaqınlarını ğayıp etti – babsı ve ağası Özbekistanda açlıqtan öldiler, anası olar daa küçük olğanda, ölgen edi. O, aileni pek qıymetli saya edi, balalarnı seve edi, ve olarğa qırım aqqında çoq tarif ete edi. Er vaqıt ayta edi: “Belki, men onı körmem, amma balalarımız ve halqımız mıtlaq Qırımğa qaytırlar”. Enver Ganiyeviç Samarkandta 1982 senesiniñ 8 mart künü keçindi, biz onı bir vaqıt unutmaymız ve unutmaycaqmız.
Balalarımız östiler, tasil aldılar: büyügi mimarcılıq institutını bitirdi, qızım ve ortancı oğlum – tıbbiyet, küçügi – iqtisadiyat fakultetini bitirdi.
1988 senesi balalarımıznen Vatanğa – Qırımğa qaytmağa qarar berdik, ve endi 1989 senesi bir yıl içinde, dört aile de Qırımda edi. Balalar Qurman rayonında yerleştiler, Rovnoye, Pâtihatka ve Muskatnoye köylerinde, çünki Aqmescitte propiska etmey ediler. Soñ Aqmescitke keçtik, tek büyük oğlum yerinde qaldı, çünki kelinim endi 20 yıl Pâtihatka köyünde baş ekim olıp çalışa.
Bugün 6 torunım ve 9 torunçem bar, ve tilegenlerimden eñ müimi – vatanlarında muabbet yaşamaq. Başımızdan keçkenler ise iç bir kimsede tekrarlanmasın.
