QIRIM YAZICILARINIŇ TİLİNEN QIRIM SÜRGÜNİ

Rahmetli yazıcımız Rustem Muyeddin’nen 28 Aralıq 2010 tarihlı qonuşmamdan

• Rustem ağa, siz eser yazğanda hayat materialını saylav ve qullanuv meselesini nasıl etip çezesiňiz?
• Men bütün yazğan şeylerim şundayın eşitken, özüm körgen ve eşitken şeylerimni yazam. İsbat et deseler, mende dokument yoq, amma aytqan kişi, olğanı mına böyle biz yaşağan yerde böyle şeyler olğan dep ayta. Mına, mesela, menim apayımnıň tizesi Ural’ğa tüşeler. Bir qadınnı qaşqırlar parçalağan. Ayttı, vay! Anda böyle şeyler ola edi, o yaq, bu yaq ayttı. O men ileride bir şey yazarım dep degil, amma men onı qullandım, o şeyni.
• Rustem ağa, “Yıldız” mecmuasınıň 1998 senesindeki 6-ıncı sanında basılğan siziň “Asançıq ve Qaşqaçıq” eseriňizni oqudım. Bu bağlamda “Yaňı Dünya” gazetasınıň 1994 yılındaki 2-inci sanında “Mektüpler” rubrikasında yer alğan “Ev sahibi” degen hatırlav közüme ilişti. Bu hatırlavdaki vaqialar tam 1944 yılına aittir. Qırımtatar halqınıň Qırım’dan sürgün etilgeninden soň gazeta ve radio vasıtasınen yolbaşçılıq işlerinde çalışqan kommunistler Qırım’ğa yaşamağa çağrılğan. Köy soveti reisi olıp çalışqan Yefim İvanoviç yollanma alıp Qırım’ğa yerleşecek oldı. O, Qırım’ğa kelip işke qabul olunğan ve özüne ev saylamaq içün Aqmescit soqaqlarına tüşti. Yaznıň tam çillesi edi. O, bir çoq boşağan evlerge kirip çıqqan soň büyük dört odalı bağçası olğan evniň azbarında toqtaldı. Yefim İvanoviç yerleşkenini bildirip qorantasını beklep başladı. Azbarda her aqşam beyaz tamğalı qara köpek peyda oldı, sabah ise köpek kene de yerinde olmadı. Aradan on-on beş kün keçken soň, ay yarıq gecesinde qapı qaqıldı. Yefim İvanoviç abdırap qapını açsa, onıň qarşısnda yaşı 14-15-lerde olğan bir oğlan tura edi. Oğlan yat adamnı körip şaşmaladı. Yefim İvanoviç bu yaşnıň öz evine qaytqanını aňlap, Rus tilini zornen aňlağan oğlanğa onıň ana-babasınıň ve tuvğanlarınıň Qırım’dan sürgün etilgenlerini aňlattı ve sabah olarnıň qayda sürgün etilgenlerini ögrenecegini vade etti. Oğlan bosağadan tüşkende birden köpek peyda oldı. Bu şaşılacaq körüşüv edi. Oğlan tizlerine çökti, köpek eki ayağını omuzlarına qoyıp betini yaladı. Oğlan ise sadıq dostunıň başını sıypap, öz tilinde nelerdir ayta, onıň büllür kibi közyaşları köpekniň üstüne tamlay edi. Köpekniň adı “Qaşqa” eken. Qaşqa quvançını kösterip oynaqladı, bütün azbarnı dollanıp çıqtı. Oğlannıň yol qapığa taraf yol alğanını körgen Yefim İvanoviç özüne keldi ve oğlannı toqtatıp oňa evinde gecelemege rica etti. Köpek de dostunıň artından qalmay evge kirdi. Oğlan odalar içinde dollandı, çekmece içinden nasıldır fotosuretler çıqarıp ökür-ökür ağladı. Bu oğlan qaydan kelgen, milletinden nasıl etip ayrılğan – bunı Yefim İvanoviç aňlap olamadı. Sabah, taň atqanda ağlap Qaşqanen beraber Yefim İvanoviç’niň teklifine baqmay çıqıp kettiler. Aradan üç kün keçer-keçmez Qaşqa kene peyda oldı, o sılaq betinen kelip ev bosağasına yattı. O hep yolğa baqıp ev sahiplerini bekley edi.
  Şaşılacaq derecede oşağan yerleri bar bu maqaleniň ve siziň eseriňizniň. Eň muhimi şu ki, bala ve köpek dostluğı mevzusınen birge aynı motifler, yani sürgün, feciy ayrılıq motifleri mevcuttır. Hatta ki, eseriňizdeki ve maqaledeki köpeklerniň adları da aynı.
  -Bu eserni yazacaqta 44 senesi qışı pek qattı oldı Özbekistan’da, buzlap qalğan halqlar oldı, balalar da oldı, büyükler de oldı. Men mektepte 3-ünci sınıfta oquğanda kütüphanede kitap ala edim de, “Nello ve Patraş” inceçik kitapçıq İngliz tilinden Qırımtatarcağa tercüme etilgen. Avropa ömüri. Anda işsizliklerni yaza, Avropalılarnıň işsiz cürgenlerini, aç olğanlarını. Soň bir oğlançıqnıň köpegi bar eken. O köpeknen cüre-cüre bir kün bir ev yanında otura, soqaqta geceley köpekke sarılıp, sabağa ekisi buzlap qala. Men onı oqudım Qırım’da üçünci sınıfta oquğanda. O menim aqlımdan daha çıqmay. Soň, ya deyim, bizim millet, bizim balalar da buzlap-buzlap qalğan soyları oldı da. Men haqiqat etip ömrümizni, ömrümizde ne dayın hadiseler ola, nasıl çıqarıldı köyden, ne qabahatı bar bu adamlarnıň, bu qorantalarnıň, bu balanıň, olarnı aks etip yazdim işte. Ana oňa oşatıp Batı’da işsizlik olğan, bir şeyler olğan amma, amma bizde zorbalıqnen köçürilgen miletniň balaları buzlap qalğanı, – bu tarihta qalacaq şey.
  Rustem Muyeddin’niň fikirleri onıň eserlerinde de öz ifadesini taptı. Mesela, Asançıqnıň anası Şefiqanıň halqımıznıň vaziyeti haqqında tüşünceleri ve sovet propagandasınıň Batı’nı istismarcı, alçaltıcı siyasetleriniň yamanlamaqnen beraber Qırımtatar halqına qarşı aynı istismarcı, alçaltıcı siyasetlerini kerçekleştirgeni diqqatqa layıqtır. Mesela:
  “Yaşayış umumen ağır olsa da, Qırımtatar milletiniň vaziyeti on qat ziyade ağır edi. Şefiqa apte mektepte oquğanda, hocası, Amerika istilacıları, zencilerni özlerine qul etip, hayvanlar kibi çalıştırğanlarını aytqanını hatırladı. “Biz de vatanımıznı tutıp alğan istilacılarğa qul oldıq. Farqı şunda ki, biz zenciler kibi qara degilmiz,” – dep tüşündi o.
  Şefiqa apteniň tüşüncelerini çaň sesi böldi. Yerli milletten olğan brigadir, terekke asuvlı rels parçasına toqmaqnen urıp qullarnı işke çağıra. Yorğunlıq savuşmağan olsa da, ister-istemez ketmek kerek. İşke çıqmağanlarğa ötmegi ve yuvundığını bermeyler. Eger keyfi bozulıp işten qalğan kişi olsa, tezden teşkerip kele ve hekimden spravka almasını talap eteler. Hekim yerine tayin etilgen kişi de olarnıň özleriniňki: Ögüne nasıl hasta barsa, sıcağını ölçey ve yüksek arareti olsa bile: “Sıcağı yoq. İşke çıqa bile,” – dep yazıp bere. Öyle spravkadan soň çalışıp turğan yerinde ölgen kişi de oldı. Lakin mesuliyetlikke kimse tartılmadı. Qırımtatar milletiniň hiç bir türlü haqqı ve qıymeti qalmadı”.
  Ya da Rustem Muyeddin’niň eseriniň facialı soňu da, yani babası cenk vaqtında partizan olıp helak olğan, anası sürgündeki acımasız istismarğa dayanamağan, sürgünde kimsesiz qalğan bir Qırımtatar balasınıň ve Qırım’da sahipsiz qalğan onıň köpeçiginiň bir künde açlıqtan çekişip buzlap keçingenleri, oquyıcını Qırımtatar halqınıň başından keçirgen faciasınıň tesirinde bıraqır:
  “Ortalıqnı qaranlıq basqan soň yüre-yüre yorulğan Asançıq kene şu balaban, yüksek evniň yanına qaytıp keldi. Yolqapı qapavlı olıp, azbar içi körülmese de, ortalıqqa cayrağan keskin qoqu, burnuňı yırtacaq kibi kele edi. Ebet, içeride kebap pişirmekte ediler. Onıň qoqusı Asançıqnı yipsiz bağlap qoyğan kibi oldı. O endi hiç bir yaqqa ketalmay. ‘Bu adamlar, şu qoqulı aşlarınıň qalımtılarını bir yerge tökerler ya, – dep tüşündi de, şu bahtlı daqiqalarnı beklemek içün duvar tübünde toplanıp yattı.
  Bayağı vaqıt keçken soň yuqlap qaldı. Yuqu arasında onıň yüzünde tebessüm peyda oldı. O, tüşünde yüregine eň yaqın olğanlarını köre edi. Yaznıň küneşli kününde anasınen babası çeçeklikte yüreler. Qaşqaçıq da olarnıň etrafında sekiriklep çapqalay. Olar Asançıqnı körgenlerinen toqtalıp: “Kel, kel! Mında yahşı. Mında qasevet degen şey yoq”, – dep ellerini sallap çağıralar. Lakin özleri yavaş-yavaş art-artlarına kete berip, suvda irigen buz kibi ğayıp olalar.
  Bir-birinden biňlerce kilometr uzaqlığında olğan eki memlekette yılbaş münasebetinen toplanğan musafirler, sabah evlerine qaytmaq içün soqaqqa çıqqanlarınen duvar tübünde toplanıp qalğan bir şeyge diqqat eteler. Ne olğanını birden-birge aldıramayıp ayaqnen itep baqalar. Meger, olar, insan balasınen köpek balası eken. Biri Özbekistan’da, digeri Qırım’da buzlap qatıp qalğanlar. Olarnı körgenler Asançıqnen Qaşqaçıqnıň dostluqlarından ve olar soňki gece bir-biriniň tüşüne kelgenlerinden haberleri yoq edi.
  Musafirler qonaqbayğa haber etken soň o, kürek çıqarıp şu günahsıznı çöplük obasına barıp taşladı. Böylelikle Asançıqnen Qaşqaçıq bir tarzda qısqa ömür keçirerek, bir tarzda da vefat etip yalancı dünyanı terk ettiler. Canları cennette olsunlar!”.
  Rustem Qaraman