Qırım-Rus Cenki (1571–1572)
Rus devletine qarşı Qırım Hanlığınıñ bir cenki.
1551 senesinde I Devlet Geray Qırım hanı olaraq tayin etildi. Taht qavğalarını toqtatmaq içün Devlet Geray han emcesi Sahib Geraynı (1532-1551) ve onıñ ailesini öldürdi. Qırımdaki bu qanlı vaqialardan faydalanıp IV İvan Qorqunçlı (Groznıy) (1533-1584) çoq uzun sürgen bir qamaçavdan soñ 1552 senesinde Qazannı, 1556-da ise Hacı Tarhannı zapt etti. (Qazannıñ tüşmesinden soñ Edil özeni boyunda X asırnıñ 20-nci senelerinde qurulğan bir İslâm devleti yoq etilgen oldı).
1558-1559 senelerinde Rus orduları Qazaqlarnen birlikte Qırım ve Azaqqa ücüm yaptı. Bu da tek Qırım ile degil Osmanlı Devletinen doğrudan-doğru çatışmağa kirmek demek edi. Faqat cenkleşip Qazan ve Hacı Tarhannı keri almaq içün Qırımnıñ küçü endi yoq edi.
Amma 1568 senesinde Osmanlı Devleti başqa devletler ile yapqan cenklerden biraz soluq alğandan soñ Qazan ve Hacı Tarhannı keri aluv tedbirlerge başlandı. Edil ile Don neerlerini bir-birine bağlaycaq ve gemilerniñ işlemesine elverişli olğan bir kanalnıñ qazıması zarur köründi. Osmanlı flotu bu kanaldan keçip Edil neerine irişip Qazan ve Hacı Tarhannı keri qazanıp Hazar Deñizine çıqacaq edi.
1568 senesinde kanalnıñ üçte biri qazılğan edi. Faqat Osmanlı-Qırım ordusı qışnıñ şiddetli ayazından saqınıp qazuv işlerini kelecek senege qaldırıp ketti. Ne bar ki, bu planlar kerçekleşemedi.
1571 senesi mart ayında Osmanlı padişasınıñ emri üzerine 120 biñ asker ve toplu yañıçarı destegi ile I Devlet Geray Moskva seferine çıqtı. Bu vaqia aqqında rus Piskaröv vaqanuvisi şöyle yazğan edi:
“
Tañrınıñ emri ile hristianlarnıñ günaları içün Qırım çarı keldi rus topraqlarına. Başta Tulağa keldi. Bütün qasabalarnı ateşke berdi. Tuladan Oka özenine kelip Serpuhovğa yetişti, andan Okanı keçip Moskvağa keldi. Şeerniñ yanındaki qasabalarını yaqtı. Çarımız ve ulu knâzımız İvan Vasilyeviç Serpuhovğa ketecek edi, amma Qırım çarı Oka özenine kelgenini bilip Kirilovğa qaçtı. Qırım çarı Moskvağa keldi de bütünini üç saatta yaqtı, bir çoq insan da yandı.
”
Devlet Geray han qaçqan IV İvanğa elçilerini yolladı. Qırım elçileri rus çarını Moskvağa qaytarğan vaqıtta Bratovtşçina köyünde bularaq hannıñ mektübini taqdim ettiler. Mektüpte şöyle denile:
“
Qazan ve Hacı Tarhan içün er yeriñni yaqıp yoq etem. Bütün dünya servetleriñni Allanıñ azametine inanıp yernen yeksan etem. Men saña keldim, şeeriñni yaqtım, seniñ tacıñnı ve başıñnı istedim; amma sen kelmediñ, bizge qarşı turmadıñ, özüñ ise Moskva ükümdarım dep maqtanasıñ! Sende utanç ve cüssedarlıq olsa edi sen kelip bizge qarşı turar ediñ. Bizim ile dostluq içinde yaşamağa isteseñ Qazan ve Hacı Tarhannı qaytar. Bizge hazine ve dünya para servetleriñni bermege isteseñ – biz istemeymiz. Özümizniñ yurtumız Qazan ve Hacı Tarhanı isteymiz… (Solovyov S.M., e III s.607-608).
”
Böylece 1571 senesinde mayıs 24-de Qırım-Osmanlı orduları tarafından yapılğan Moskvanıñ zaptı neticesinde Qırım ile Rus devleti arasındaki zıddiyet eñ yüksek noqtasına barğan oldı. Bu zıddiyet 200 yıldan ziyade sürgendir.
