Qırım Qırımtatar Halqınıñ Vatanı

Qırım (ukraince Крим, rusça Крым) – Qara deñizniñ şimaliy tarafında bir adlı yarımadada bulunğan bir ülke, qırımtatar halqınıñvatanı. Meydanlığı 26,2 biñ km². Ealisiniñ sayısı 1.994 300.kişi (2005 s. malümat). Memuriy ceetten Qırım (Aqyar şeerinden ğayrı) 1991 senesinden berli Ukraina terkibindeki Qırım Muhtar Cumhuriyetidir.

Qırım tarihı:

• Hersonesos şeeriniñ viranesi, Aqyar.
• III Aleksandr imperatorınıñ sarayı, Massandra.
• Qarılğaç yuvası 1912 senesi quruldı
• Qırımda kommunist mitingi, 1924 Qırım dağlarınen yalı boyunıñ eñ qadimiy ealisi – tavrlar.
• M.E. (milâttan evel) XII asır — Qırım çöllerinde kimmerler yaşap keldiler.
• M.E. VII asırnıñ ortası — Kimmerler Qırımdan skitler tarafından quvuldılar.
• M.E. VII—VIII asırlar — Yunanlar Qırımğa kelip öz şeerlerini qurıp başladılar.
• M.E. V asır — Şarqiy Qırımdaki yunan şeerleri Bosporos Devletine birleştiler.
• M.E. 422 senesi — Yunanlar Hersonesos şeeriniñ temelini qoydılar.
• M.E. III—II asırlar — Skit memleketiniñ Özü özeni boylarından Qırımğa avuştı.
• M.E. II asır — Skilurnen onıñ oğlu Palak yolbaşçılığı altında skitler deñiz limanları oğrunda yunan şeerlerinen cenkleşip başlaylar. Yunanlarnıñ tarafdarı Pontos Devletiniñ ükümdarı VI Mitridat Evpator Qırımğa Diofant yolbaşçılığı altında ordular yolladı. Diofant ordusı skit memleketini tar-mar etip yunan şeerlerini Pontos terkibine kirsetti.
• M.E. 63 senesi — Pontos Roma İmperiyası tarafından feth etildi, Qırım şeerleri romalılarnıñ nezaret altına keçeler.
• M.S. (milâttan soñ) I asır — Sarmatlar Qırımnıñ çölüne kirdiler.
• M.S. II asırnıñ ekinci yarımı — Bosporos devleti soñki qalğan Qırım skitlerinen küreşe. Skitler mağlübiyetke oğradılar ve yerleri Bosporos, Roma ve sarmatlar arasında bölündi.
  III asırnıñ ortası — Gotlar istilâsı. Olar romalılarnen sarmatlarnıñ bütün müstemlekelerini (Hersonesostan başqa) basıp alıp Bosporos Devletini öz nezaret altına qoyalar.
  269—270 seneleri — Roma orduları varvarlarnı Tuna özeniniñ o bir tarafına çekiltti. Pirat flotu Yunanistan yalısınıñ yanında mahv oldı.
• 375 senesi — Hunnular istilâsı. Hunnular Bosporos devletini tar-mar ettiler.
• IV—V asırlar — Rum (Bizans) İmperiyasınıñ Qırımnıñ dağlı rayonlarında iqtidarı yavaş-yavaş tiklenip başladı.
• Hunnular istilâsından soñ sağ qalğan gotlar Bizans iqtidarını qabul ettiler.
• VI asırnıñ soñu – Türkiy Qağanatnıñ orduları şarqiy Qırımğa kirip vaqtınca Bosporosnı basıp aldılar.
• VII asırnıñ soñunda hazarlar deyerlik bütün Qırımnı zapt eteler, faqat Hersonesos Bizans iqtidarınıñ altında qaldı.
• X asır – Hazar Qağanatı ruslar tarafından tar-mar etilgeninen Qırımnıñ çölü beçeneklerge keçti.
• XI asır – Qırımnıñ çölüni qıpçaqlar feth ettiler.
• XIII asır – Bizansnıñ iqtidarı zayıflaştı. Müstemlekeleriniñ bir qısmı cenevizlerge keçe, bir qısmı mustaqil Gotiya prinsligi (ya da Teodoro prinsligi) olıp ayrıldı.
• 1239 senesi – Qırımnı Batu hannıñ moğol ordusı feth etti. Qırımnıñ çölü Altın Ordunıñ bir qısmı olıp qaldı.
• XIV – XV asırnıñ ortası – Cenevizler Teodoro prinsliginen Qırımnıñ yalı boyu oğrunda cenkleşeler.
• 1441 senesi — Mustaqil Qırım Hanlığı meydanğa keldi.
• 1475 senesi — Osmanlı ordusı Gedik Ahmet paşa yolbaşçılığı altında ceneviz müstemlekelerini ve Teodoro prinsligini feth etti. Qırım Hanlığı Osmanlı Devletiniñ vassalı olıp qaldı.
• 1783 — Qırım feth etilip Rusiye İmperiyasınıñ terkibine kirsetildi.
• 1780-90 seneleri — Qırımtatarlarnıñ Dobrucanen Anadoluğa birinci kütleviy icreti.
• 1853—1856 — Qırım cenki.
• 1860 seneleri — Qırımtatarlarnıñ Osmanlı Devletine ekinci kütleviy icreti.
• 1917—1920 — Rusiye Vatandaş cenki. Qırımda “beyazlar” ve “qızıllar” ükümetleri biri-birlerini bir qaç kere almaştıralar.
• 1921 oktâbr 18 — Sovet Rusiye terkibinde Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti meydanğa keldi.
• 1941 avgust — Qırım almanları sürgün etildiler.
• 1941—1944 — Natsist alman ordusı Qırımnı işğal ettiler.
• 1944 mayıs 18 — Qırımtatarlar sürgün etildiler.
• 1944 iyün 26 — Yunanlar, ermeniler ve bulğarlar Qırımdan sürgün etildiler.
• 1945 iyün 30 — Cumhuriyetniñ yoq etilüvi: Qırım MSŞC Qırım vilâyetine çevirildi.
• 1954 fevral 19 — Qırım vilâyeti Ukraina terkibine kirsetildi.
• 1989 — Qırımtatarlar kütleviy tarzda Qırımğa qaytıp başladılar.
• 1991 fevral 12 — Qırım vilâyeti USŞC terkibinde Qırım MSŞCne çevirildi, Aqyar şeeri ise USŞC terkibinde cumhuriyet riayetindeki bir şeer olıp qaldı.
• 1992 fevral 26 — Yuqarı Şuranıñ qararı ile Qırım MSŞC adı Qırım Cumhuriyeti olaraq deñiştirildi.
• 1992 mayıs 6 — Qırım cumhuriyetiniñ ilk esas qanunı qabul olundı.
• 1998 dekabr 23 — Qırımnıñ şimdiki esas qanunı qabul olundı. Qırımnıñ resmiy adı Qırım Muhtar Cumhuriyeti olaraq deñiştirildi.

Regionlar ise şeer, qasaba ve köy cemiyetlerinden ibaret.