Nazim Nəsrəddinov: Türk dünyasının ilk türkdilli hesab dərsliklərindən biri: Axund Cəlal.”Risaleyi-hesabiyyə” (“HESAB” dərsliyi ).Tiflis,1884-cü il
Tiflisdə Azərbaycan dilində çap olunan “Ziyayi-Qafqasiyyə” qəzetinin
4 mart 1884-cü il tarixli 2-ci nömrəsinin ilk səhifəsindəki “Risaleyi-hesabiyyə”(Hesab kitabı-N.N.) başlıqlı kiçik bir xəbər diqqətimi cəlb etdi.Xəbərin birinci səhifədə dərc edilməsi heç də təsadüfi deyildi.Bu yazı türk dünyasının anadilli ilk türkdilli dərsliklərinin tarixini,məzmununu və məsələyə o dövrün metodiki yanaşmasını öyrənmək baxımından hər bir tədqiqatçıda maraq doğurur. Xəbərin müəllifi “Ziyayi-Qafqasiyyə” qəzetdə açıq şəkildə göstərilməsə də, məzmununa, üslubuna və səhifədə tutduğu yerə görə onun “Ziya”nın redaktoru, əsas mühərriri və sahibi-imtiyazı Səid Əfəndi Ünsizadə tərəfindən yazıldığı aydın şəkildə hiss olunur.
Xəbəri olduğu kimi, üslubuna və imlasına müdaxilə etmədən elmi ictimaiyyətin diqqətinə çatdırırıq:
“Risaleyi-hesabiyyə”
Məzkur isimdə tazə hesab kitabı “Kəşkül” mətbəəsi
təb və nəşr eləmişdir ki, bir nüsxəsini biz dəxi almışıq. Xeyli xanə (oxunaqlı-N.N.) xətt ilə basılmışdır. İbarəsi dəxi sadə açıq türkcədir. “Risaleyi-hesabiyyə” müsəlman məktəblərində şagirdlərə hesab elmini öyrətmək üçün yazılmışdır. Müqəddimati-hesabiyyə ilə bir xeyli məsələləri və qaidələri öyrədir.Qiyməti məktəblər üçün biri otuz qəpikdəndir.Məzkur “Kəşkül” qəzetəsinin bu xidmətindən təşəkküredilməlidir”
Qeyd edək ki, “Kəşkül”- 1883-1891-ci illərdə Tiflisdə Azərbaycan dilində çap olunmuş mətbu orqanın adıdir. Bir neçə nömrəsi jurnal şəklində buraxılsa da, sonralar qəzet kimi fəaliyyət göstərmiçdir.“Kəşkül” əvvəllər “Ziya” qəzetinin mətbəəsində, sonralar isə Cəlaləddin Əfəndi Ünsizadənin Türkiyədən aldığı mətbəə avadanlıqlarl ilə təchiz olunan öz şəxsi mətbəəsində nəşr olunmuşdur.
“Ziyayi -Qafqasiyyə”dəki xəbərin izi ilə arxivləri ələk-fələk eləsək də, uzun müddət “Hesab” kitabını tapa bilmədik.Nəhayət, kitabın bəzi mütəxəssislərə məlum olan yeganə nüsxəsinin M.Y.Saltıkov-Şedrin adına Rusiya Milli Kitabxanasında saxlandığını öyrəndik.
“Hesab” dərsliyinin mikrofilmi 12 iyun 1963 -cü ildə sifariş verilərək M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasına gətirilmişdir.
“Hesab” dərsliyi haqqında B.Ağayevin 1964-cü ildə çapdan çıxmış “Azərbaycan sovet məktəbində riyaziyyatın tədris tarixinə dair” monoqrafik tədqiqatında qısa şəkildə söz açılmışdır.
Dərslik haqqında ilk dəfə bu sətirlərin müəllifi tərəfindən ayrıca elmi məqalə yazılmış, maraqlı bir əsər haqqında elmi ictimaiyyət geniş şəkildə məlumatlandırılmışdır.
Dərslik cəmi 28 səhifədir. Mötərizədə “qismi-əvvəl” yazıldığına görə onun digər hissələrini də axtarmaq arzusu ortaya şıxsa da,təəssüf ki, hələlik bu istiqamətdəki axtarışlar nəticəsiz qalmışdır. Kitabın üz qabığında müəllifin adı Axund Cəlal kimi göstərilir.
Biz bu qənaətdəyik ki, Axund Cəlal takma addır,təxəllüsdür. Axund Cəlal -əslində”Ziya”nın redaktoru, vaxtılə Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsinin üzvü olmuş görkəmli maarifçi Səid Ünsizadənin ortancıl qardaşı, “Kəşkül” qəzetinin redaktoru Cəlaləddin Əfəndi Ünsizadədir. Sünni təriqətinə mənsub olan Cəlalın (Cəlaləddinin-N.N.) “AXUND” kimi təqdimatı Senzor Komitəsinin əməkdaşlarının fikrini yayındırmaq məqsədi daşımışdır. Belə ki, tarixin bu vaxtında bir sıra bədxah adamlar Ünsizadə qardaşlarının geniş maarifşilik fəaliyyətindən qorxuya düşərək, onları qaralamaq, hökumətin nəzərindən salmaq fikrinə düşmüşdülər. Bu qalmaqallı münasibət sonralar da davam etdirilmiş,Ünsizadə qardaşları türk dünyasının o vaxtkı baş şəhərinə-İstanbula köçməli olmuşlar.
Ünsizadə qardaşları türk dünyası üçün çox əhəmiyyətli olan öz maarifçilik fəaliyyətlərini burada da davam etdirmişdilər.Səid Əfəndi İstanbulda yaxın dostu Münif paşanın köməkliyi ilə maarifçilik fəaliyyətini davam etdirmiş,İstanbulda yaşadığı 13 il ərzində-1890-1903-ci illərdə Quranı türk dilinə təfsir etmişdir.
Bu məlumat oxuculara Bakıda məşhur xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin himayədarlıq etdiyi “Həyat “qəzetinin 5 iyul 1905-ci il tarixli 21-ci nömrəsində çatdırılmışdır.
Cəlal Ünsizadə İstanbulda daha mötəbər vəzifədə çalışmışdır.O,Türkiyə sultanının dəftərxana müdiri vəzifəsində əhəmiyyətli maarifçilik işləri ilə məşğul olmuş,türkdilli xalqlara mənəvi bələdçilik etmişdir. O, sonralar Xarici İşlər Nazurliyində məsul vəzifələrdə çalışmışdır.rCəlal Ünsizadə 1933-cü ilin fevtalında Ankarada vəfat etmişdir.
Cəlal Ünsizadənin İstanbuldakı ilk fəaliyyəti haqqında Cəlil Məmmədquluzadənin “Batdağ” felyetonunda maraqlı məlumatlar vardır.”Batdağ” felyetonu ilk dəfə “Molla Nəsrəddijurnalının 18 noyabr 1907-ci il tarixində çıxan 43-cü nömrəsində çap olunmuşdur.Cəlal Ünsizadənin həyatı haqqınd Samet Ağaoğlunun “Babamın arkadaşarı” adl itabında da maraqlı səhifəər vardır.
Müasir günlərimizdə Azərbaycan ədəbiyyatını tədqiq edən görkəmli türk ədəbiyyatşünası Dr.professor Yavuz Akpinar Cəlal Ünsizadənin 1918-ci ildə türk qoşunları ilə Gəncəyə gəldiyini yazır.
Bu lazımlı məlumatlardan sonra yenidən əsas mövzumuza -“Hesab” dərsliyinin tarixi məqamlarına və incələnməsinə qayıdırıq.
Dərslik “Ziya” mətbəəsi əsasında yaradılmış “Kəşkül” mətbəəsində təb və nəşr edilmişdir. Kitabın nəşr ili üz qabığında müsəlman təqvimi ilə 1301 göstərilir ki, bu da miladi tarixin 1884-cü ilinə uyğundur.
Qeyd edək ki, “Risaleyi -hesabiyyə” Ünsizadə qardaşlarının özlərinin öz şəxsi mətbəələrində çap etdikləri üçüncü dərslikdir.Burada başqa dərslklər də çap olunmuşdur. “Risaleyi hesabiyyə” ərəb dilində yazılmış dərsliklərə uyğun şəkildə tərtib edilmış, titul səhifəsində onun
“mübtədi müsəlman şagirdlərinə (ibtidai siniflərdə oxuyan müsəlman məktəblilərinə-N.N.) məxsus olduğu xüsusilə vurğulanmışdır.
Senor Komitəsi dərsliyin nəşrinə 14 yanvar 1884-cü ildə icazə vermişdir.Deməli, dərsliyin yazılma tarixi daha əvvəllərə, bəlkə də Cəlal Əfəndinin Şamaxıdakı “Məslis Məktəbin”də işlədiyi illərə (1874-1878) gedib çıxır.
Maraqlıdır ki, məşhur şair, Ünsizdə qardaşlarının əqidə və məslək dostu olan S.Ə.Şirvaninin 1878-ci ildə yazıb tamamladığı “Rəbiül-ətfal” (“Uşaqların baharı”) dərsliyi də Cəlal Əfəndi Ünsizadə ilə birlikdə “Məclis məktəbi”ndə müəllim işləyərkən məktəb uşaqlarına verdiyi dərslər əsasında ərsəyə gəlmişdir.
Nə isə…
C.Ünsizadə “Hesab” dərsliyinin bir səhifəlik müqəddiməsində əsərin yazılma səbəblərindən söz açır, onun yazılmasında istifadə etdiyi qaynaqları göstərir:
“Bizim müsəlman məktəblərində fənni-hesab təlim olunmayır. Onun səbəbi dilimizdə mübtədilərə məxsus bir kitab olmamağıdır.Məəhaza (bununla bərabər-N,N.),elmi-hesaba olan ehtiyacımızı gizlətmək olmaz.Çünki bizim övladımız məktəbdən çıxıb ticarət ilə məşğul olurlar ki, tüccara (tacirlərə-N.N.) da hesabı bilmək zəruridir”.
Müəllif daha sonra yazır:
“Biz bu əşkalı Şeyx Bəhaəddin Əleyhirəhmanın (ona rəhmət olsun!) ərəb dilində təlif elədiyi “Xülaseyi–əlhesab” ilə rəf də bilmərik. O kitabı bizim tələbələrdən müntəhiləri (bitirənləri-N.N.) həzar məşəqqət ilə öyrənirlər”.
Dərslik müəllifi ana dilində aparılan təlimə üstünlük verərək, ürək ağrısı ilə yazır:
” Ərəbcə yazılmış olan bir kitabı türkcəyə öz madərzadi (anadangəlmə-N.N.) dilimizə nəql eləmək müşkülmüdür?
Fənni-hesabı ərəblər öz dillərinə gətirdikləri kimi biz də gətirə gətirə bilərik. Bu mühüm əmrə şüruh olunmaq ( şərh vermək-N.N.) bizim millət məktəblərinə nəzarət edən baş ruhani dairələrinin ( o vaxtlar Zaqafqaziya Ruhani İdarələrinə şeyxülislam Əhməd bəy Hüseynzadə və müfti Hüseyn Əfəndi Qayıbov rəhbərlik edirdilər-N.N.) borcu isə də biz onlara kömək vermək niyyətilə və millətimiz ətfalının nəfini mülahizə etməklə işə şüruh edib bir neçə Şərq və Qərb asarından (əsərlərindən) xülasə bir “Risaleyi-hesabiyyə” dilimizə nəql elədik.Bu niyyət və zəhmətin bənayi- millətə faidəli olacağınaəminəm”.
Müqəddimənin sonunda adını “Cəlal” ( bu yerdə Cəlal sözünün əvvəlində axund sözü yazılmayıb–N.N.) kimi göstərən müəllif dərsliyi yeni üsulla tərcümə və təlif etdiyıni vurğulayır.
Dərslikdə hesab elminə aid qaydalar, təriflər, metodiki güstərişlərlə yanası, 28 nömrə ilə 27 məsələ də verilmişdir.Məsələlər bu gün də şagirdlərin riyazi təfəkkürünü inkişaf etdirmək baxımından çox maraqlı görünür.****
“Hesab” dərsliyi haqqında filologiya elmləri doktoru, professor Asif Rüstəlinin də maraqlı araşdırmaları var.O,dərsliyin müəllifinin şuşalı Mirzə Cəlal Yusifzadə olduğunu iddia edir.
Tədqiqatçı mətbuat tarixinə aid məqaləsində M.C.Yusifzadənin tərcümeyi-halından söz açanda onu dərslik yazmağa qadir qələm əhli kim də təqdim edir:
“Mirzə Cəlal Yusifzadənin doğum tarixini 1861 və ya 1862-ci il göstərsələr də Nəvvab təzkirəsində birmənalı olaraq hicri-qəməri tarixi ilə 1277, yəni miladi ilə 1859-cu il yazmışdır. Başqa sözlə, Mirzə Cəlalın 1892-ci ildə 33 yaşı olduğu təzkirədə qeyd edilmişdir.
Bu qaynaq bizə məlum olan mənbələrdən birincisi və ən mötəbəridir.
Digər xatırlatma M.C.Yusifzadənin təhsili ilə bağlıdır.
Ədibin oğlu Alim Yusifzadənin xatirələrində atasının “İran və İraqda 7 il təhsil görərək Şuşaya axund kimi qayıtdığı”
vurğulasa da, Mir Möhsün Nəvvabın məlumatı – İranın Kerman şəhərində İbrahim xan Qacarın hüzurunda on il elmləri təhsil et”məsi daha səhih və inandırıcıdır”.
Haşiyə. Bizə elə gəlir ki, təhsilimi qurtarandan sonra
“Şuşaya axund kimi qayıtmaq” ifadəsi müəllifin öz qəhrəmanına rəğbətini dəqiq ifadə etmir.
Belə ki,axund və ya əfəndi titullarını o vaxtlar din xadimlərinə yaşadıqları ərazinin dini rəhbərlərinn təqdimatı ilə ZAQAFQAZİYA ŞİƏ və ya
ƏHLİ-TƏSƏNNİ RUHANİ İDARƏLƏRİNİNDƏ imtahan yolu ilə verirdilər.
Bunu Ö.F.Nemanzadə və Pəşid bəy Əfəndizadənin timsalında xatırlamaq olar. Ö,f.Nemanzadə Türkiyədə,P.Əfəndizadə isə Qoridə oxumuşdu.Onların hər ikisi müəllim işləmək üçün Tiflisdə Zaqafqaziya -Əhli Təsənni İdarəsində çətin imtahan sınağından keçmişdi.
_____***____
Asif Rüstəmli məqaləsində M.C.Yusifzadənin təhsil yollarını da işıqlandırır:
” İbtidai təhsilini Şuşada atası Axund Hacı Mirzə Ələkbərdən alan və onun sayəsində də ərəb və fars dillərini mükəmməl mənimsəyən Mirzə Cəlal Kermandan qayıtdıqdan sonra pedaqoji fəaliyyətlə, məktəbdarlıq işləri ilə məşğul olmağa başlayır. O, dini elmlərə dərindən yiyələnsə də, daha çox dünyəvi elmləri tədris və təbliğ edirdi. Anadilli dərsliklərin olmadığı bir zamanda bu boşluğu doldurmaq üçün səy göstərirdi”.
Asif Rüstəmli məqaləsində oxuculara M.C.Yusifzadənin milli dərslik tariximizdəki rolunu da xatırladır:
“Qori Müəllimlər Seminariyasının müfəttişi, görkəmli pedaqoq, maarifçi Aleksey Osipoviç Çerniyayevskinin Tiflisdə, 1881-ci ildə Ünsizadə qardaşlarının mətbəəsində
nəşr etdirdiyi “Vətən dili” (28 səh.) istisna olunarsa,
Mirzə Cəlal Yusifzadənin üç il sonra eyni ünvanda çap etdirdiyi “Hesab” (Axund Cəlal. “Hesab”, Tiflis, “Kəşkül” idarəxanası,
1884, I hissə, 28 səh.) adlı kitabı ilk milli dərsliyimiz sayıla bilər”
Təəssüf ki,bu fikir öz elmi həllindən çox uzaqdır.Belə ki,məzkur Hesab dərsliyindən iki il əvvəl Səid Ünsizadənin iki dərsliyi çap olunmuş və türk dünyasının oxucularına göndərilmişdi.
Məqalə ьüəllifш özü də bu faktı bilməyərəkdən təsdiq edir:
“Qafqaz Canişinliyinin senzura idarəsi “Hesab”ın nəşrinə 14 yanvar 1884-cü ildə icazə vermişdir. Kitabın üz qabığında yazılmışdır:
“Hesab. Əsəri Axund Cəlal. Qisme-əvvəl.
Bu risalə qəvaidi-ərbəəi-hesabiyyəyə (hesabın dörd qaydasına – A.R.) şamil olub mübtədi (ibtidai-A.R.) müsəlman şagirdlərinə məxsusdur.
“Kəşkül” idarəxanəsi təb və nəşr etmişdir. Tiflis – 1301″
Maraqlıdır ki, məqalədə dərslik müəllifinin “AXUND” sözü omayan- titulsuz adı da qabardılır.
” O,“Cəlal” imzası ilə dərsliyin başlanğıcında yazırdı:
“Bizim müsəlman məktəblərində fənni hesab təlim olunmur.
Onun səbəbi dilimizdə mübtədilərə (başlayanlara, ibtidailərə – A.R.) məxsus bir kitab olmamağıdır. Elmi hesabə olan ehtiyacımızı gizlətmək olmaz. Çünki bizim övladımız məktəbdən çıxıb ticarət ilə məşğul olurlar ki, ticarədə hesabı bilmək zəruridir”.
Məqalədə dərslik müəllifinin dərslik yaza bilmək səriştəsi də dərslik siyasətinə əminliklə qeyd olunur :
” Biz bu işkalı (çətinliyi) Şeyx Bəhaəddin Əliyye Rəhmənin ərəbi dilində təlif eylədiyi “Xülaseyi əl-hesab” ilə rəf edə bilmərik. O kitabı bizim tələbələrdən müntəhiləri hezar məşəqqət ilə kitab yüzünə ögrəniyorlar. Onların elmindən dəxi bizə nə faidə? … Ərəbcə yazılmış olan bir kitabı türkcəyə – öz madərzadi (anadangəlmə, doğma – A.R.) dilimizə nəql eyləmək müşkülmüdür? Fənni hesabı ərəblər öz dillərinə götürdükləri kimi biz də götürə bilərik. Bu mühüm əmrə şüru olunmaq bizim millət məktəblərinə nəzarət edən Baş Ruhani dairələrinin borcu isə də, biz onlara kömək vermək niyyətilə və millətimiz ətfalının nəfini mülahizə eyləməklə işə şüru edib bir neçə şərq və ərəb asarından xülasə bir “Risaleyi-Hesabiyyə” dilimizə nəql eylədik. Bu niyyət və zəhmətim əbnai-millətə (millət oğullarına – A.R.) faidəli olacağına əminəm”.
Əlbəttə,bu əminlik 25 yaşlı din xadiminəyox, böyük və zəngin həyat təcrübəsinə malik səriştəli bir məəllimə daha çox uyğun gəlir.Belə ki, 1884-cü ildə- “Hesab” risaləsi бap olunanda
Gəlal Ünsizadə 25 yaşlı müəllimlə-Mirzə Cəlal Yusifzadə ilə müqayisədə daha fəal görünürdü.
Cəlal Ünsizadə Tiflisə gələnə qədər Şamaxıdakı pusdilli nəktəbdə və qardaşı Səid Ünsizadənin 1874-cü ildə yaratdığı Şamaxı Məslis Məktəbində S.Ə.Şirvani ilə bir yerdə zəngin pedaqoji həyat məktəbi təcrübəsi keçmişdi.
***
Nazim Nəsrəddinov,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, türkoloq
Bakı,
16.06.2021
Ədəbiyyat siyahısı
1.Nazim Nəsrəddinov.İlk hesab dərsliyimiz. “Kurikulum” jurnalı,2010. № 3, səh.36-41
2 Nazim Nəsrəddinov..İlk hesab dərsliyimiz » Davam.az – 05.04.2014
3.Nazim Nəsrəddinov. Riyaziyyat alimlərinin çoxunun tanımadığıdərslik və yaxud, türk dünyasının ilk türkdilli hesab dərsliklərindən biri Strategiya .az, 29.01.2017
4.Asif Rüstəmli.Milli mətbuatda Mirzə Cəlal Yusifzadənin rolu və
“Həqiqəti-əfkar” qəzetinin yeri. Teleinform, 29.09.2015.
