Nazim Nəsrəddinov: Azərbaycan uşaq mətbuatının “Rəhbər”i
Nazim Nəsrəddinov: Azərbaycan uşaq mətbuatının “Rəhbər”i
(1906,Bakı-1907,Bakı)
Azərbaycan uşaq mətbuatının yaranmasında
N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, Q.R.Mirzəzdə,Ə.Cəfərzadə,
M.Mahmudbəyov, M.Ə.Sabir, A.Şaiq, Ü.Hacıbəyli, S.S.Axundov,
R.B.Əfəndiyev, A.Səhhət, kimi müəllim və yazıçıların böyük xidmətləri
olmuşdur.Onların çoxu yerlərdə ibtidai sinif müəllimi kimi fəaliyyət
göstərmiş, ana dilində bədii yaradıcılıqla məşğul olmuş, dərslik, dərs
vəsaitləri və fənn proqramları hazırlamış, Azərbaycan və rus dillərinə
nəşr olunan dövri mətbuatda dövri mətbuatda fəal iştirak etmişdir.
Məktəb müəllimlərini düşündürən əsas məsələlərdən biri yeni üsullu
məktəblərin nüfuzunu artırmaq sahəsində əməli işlər görmək
idi.
Zaqafqaziya məktəblərində bu artıq bir neçə il idi ki,ölkənin şəhər və
kəndlərində işləyən müəəllimlər hökumətin çağırışı ilə yaradıcı fəaliyyətə
qoşulmuşdular.Bu,hər nəsnədən əvvəl,müəllimin maddi təminatını
yaxşılaşdıran vasitələrdən biri idi.Arxiv sənədlərindənaydınolurki,Qafqaz
anişini müəllimlətin bu çalışmalarını məmnunluqla qarşılamışdır. XIX əsrin
sonlarında Tiflisdə nəşr olunan illik pedaqoji elmi-məcmuə sayılan
CMOMPK-ın yaradıcı qüvvələri əsasən kənd müəllimləri idi.Onların çoxu
Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının müəllimləri, rus və müsəlman
şöbələrinin məzunları idi.
Qeyd edək ki,СМОМПК («Qafqazın ərazi və tayfalarının təsviri
materialları məcmuəsi ) məcmuəsində Qafqaz Ərazisi və tayfalarının
ədəbiyyat,dil,adət və ənənələtinə,cöğrafiya, etnoqrafiyasına aid
materiallar dərc olunurdu.1926-cı ilədək 44 nömrəsi çap olunmuşdur.
Sovet dövründə-1926-cı və 1929-cu illərdə məcmuənin iki xüsysi
nömrəsi də buraxılmışdır.
XIX əsrin sonu,XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan dilində nəşr olunan
dərslik və mətbuat orqanların yaranmasında həm Türkiyə
mətbuatının,həm də СМОМПК məcmuəsinin əhəmiyyəli rolu vardır.
XX əsrin əvvəllərində Bakıda nəşr olunan ilk uşaq jurnalları – ”Dəbistan”
(1906-1908), “Rəhbər” (1906-1907), “Məktəb”də (1911-1920) uşaq
mətbustının inkişafına geniş yol açdı.
M.Mahmudbəyovun nəşr etdiyi “Rəhbər” jurnalı türkdilli uşaq
mətbuatımızın inkişafında əhəmiyyərli mövqeyə malikdir.Jurnalın əsas
məqsədi yeniyetmələrin təlim və tərbiyəsi idi.
Jurnalda F.Köçərlinin Vidadi, Vaqif, Zakir və Nəbati haqqında ədəbi-
tənqidi oçerklərə, S.M.Qənizadənin “Körpə uşaqların tərbiyəsi” adlı təlim-
tərbiyə üsullarından bəhs edən silsilə məqalələrinə geniş yer verilmiş,
M.Ə.Sabir və A.Səhhətin dünya ədəbiyyatından tərcümə və iqtibasları çap
edilmişdir.
“Rəhbər” jurnalının ilk nömrəsi 1906-cı il sentyabrın
24 – də çıxmışdır. Jurnalınnaşiri və redaktoru Mahmud bəy Polad bəy
oğlu Mahmudbəyov idi.
Jurnalın cəmi 5 nömrəsi (1906-cı ildə 4, 1907-ci ildə 1) çıxmışdır. “Molla
Nəsrəddin” jurnalı “Bəşarət”felyetonunda “Rəhbər”in məqsəd və məramlarını
təqdir etmiş, “İrşad”, “Həyat”və “Dəbistan”ın qarşılaşdıqları abunəçi azlığının
onu da gözlədiyini əvvəlcədən təəssüf hissi ilə xəbər vermişdir. Jurnal maddi
çətinlik üzündən1907-ci il yanvarın 17-də bağlanmışdır.Jurnalın nəşri
dayandırıldıqdan sonra M.Mahmudbəyov pedaqoji sahəyə, dərslik
yazılmasına üstünlük vermişdir.
“Rəhbər” jurnalında təlim-tərbiyəyə, ictimai məsələlərə dair
məqalələr,Azərbaycan, rus və dünya ədəbiyyatından nümunələr dərc
olunurdu.
Jurnalda həmçinin Rusiya müsəlmanlarının məişətindən, ədəbiyyatdan,
üsuli-təlim və tərbiyədən bəhs olunmuşdu.
“Rəhbər” əsasən demokratik istiqamətli olmuş,siyasi fikirləri, elmi bilikləri
təbliğ etmişdir.
Jurnalın Azərbaycanda pedaqoji və uşaqədəbiyyatının inkişafında,
ümumtəhsil ideyalarının yayılmasında mühüm xidməti olmuşdur.\
Jurnal ilk nömrəsinin baş məqaləsində gələcək proqramı haqqında
danışmışdır.
Elmin və maarifin inkişafı məsələlərinə xüsusi əhəmiyyət verən
jurnal yazırdı:
“Yaşadığımız əsr bir əsrdir ki, müntəzəm məktəbi, milli
ədəbiyyatı, müəyyən məsləkdə ictimai məişəti və hər cür iqtisadi
mücadiləyə hazırlığı olmayan millət məişət mücadiləsində tez-gec
məhv olasıdır. Bir vaxt var idi ki, qüvvəli bir millət müsəlləh olub qol
gücü ilə o biri zəif milləti özünə qul… edirdi. Lakin indi bir millətin o
birisinə… ağa olması qol gücü ilə deyil, məktəb, ədəbiyyat, elm,
ictimaiyyət və bunlar kimi mənəvi qüvvələr ilədir”.
Rəhbər jurnalında yeni mətbuorqanın vəzifələri belə müəyyənl.şdirilirdi:
“Məqsədimiz məktəblərimizin müntəzəmliyinə, millətimizin
məişət meydanında, elm və mərifət yolunda irəli getməsinə və milli
ədəbiyyatdan xəbərdar olmasına əlimizdən gələn qədər rəhbərlik
etməkdir”.
“Rəhbər”də ədəbiyyata, şeir və sənətə dair məqalələr dərc olunurdu.
“Ədəbiyyatımıza dair” başlığı ilə verilən məqalələrin müəllifi Firidun bəy
Köçərli idi. Birinci nömrədə Seyid Əbülqasım Nəbatinin həyat və
yaradıcılığı, ikinci nömrədə “Durnalar” şeirləri, beşinci nömrədə “Molla Vəli
Vidadi və onun tərcümeyi-halı” məqalələri çap olunmuşdur.
S.M.Qənizadənin “Körpə uşaqlar tərbiyəsi” məqaləsi jurnalın ən maraqlı
yazılarındandır. Həmin məqalə jurnalın 4 nömrəsində hissə-hissə verilmişdir.
Maddi vəsaitin yoxluğu üzündən jurnalın nəşri dayandığı üçün məqalə də
yarımçıq qalmış, ardı dərc olunmamışdır.
Məqalədə müəllif əvvəlcə pedaqogika elmindən söz açır, bu elmin
vəzifələrini göstərir, sonra isə valideynlərə məsləhət görür ki, bu elmlə tanış
olsunlar, “qərinələr ərzində məşhur pedaqoqların təcrübəsi ilə hasil olmuş
tərbiyə qanunlarını yad edib onlara əməl” etsinlər.
S.M.Qənizadə pedaqoji tərbiyənin ictimai mühitdə rolunu yüksək
qiymətləndirir, obrazlı şəkildə qeyd edir ki, qiymətli bir əşya naşı ustanın
əlində xarab olarsa, o qədər qorxusu yoxdur, lakin naşı müəllimin qeyri-
düzgün tərbiyəsi nəticəsində uşağın qəlbi, ruhu, varlığı sarsılarsa, cəmiyyətə
böyük ziyan dəyər. “Övlad həyat səmərəsidir. Hər bir təklifdən övlad
tərbiyəsi irəlidir”-
deyən müəllif ata- anaların tərbiyə işində rolunu geniş şərh edir.
Müəllif əsərin birinci hissəs”İnsan əşrəf məxluqdur”
yarımsərlövhəsini vermiş, qiymətli olan insanın yetişməsində mühüm rol
oynayan müəllimlərin və valideynlərin gördüyü işi ən zərif iş adlandırmışdır.
Bu və bu səpkidə olan digər elmi-publisist məqalələr”Rəhbər”ə pedaqoji
jurnal xarakteri verirdi.
Jurnalda Ə.Sabirin “Şahnamə”dən tərcüməsi, A.Səhhətin şeirləri və s. əsərlər
də dərc olunmuşdur.
Jurnalda Firidun bəy Köçərli, Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət, Rəşid bəy
Əfəndiyev, Sultan Məcid Qənizadə, S.Əbdülrəhmanbəyov və b. müəlliflər
iştirak etmişlər.
“Rəhbər”in redaktpru Mahmud bəy Polad bəy oğlu Mahmudbəyov Qori Meəllimlər Seminariyasının ilk məzunlarından biridir.
Mahmud bəy Polad bəy oğlu Mahmudbəyov Şamaxıda Səlal Ünsizadədən və S.Ə.Şirvanidən dərs almışdır.Qori Müəllimlər Seminariyasında isə o, Ə.Axundzadə və M.H.Qayıbov kimi müəllimlərin dərslərini dinləçişdir.
Mahmud bəy Mahmudbəyov və Abbas Səhhət 1909-cu ildə türk dilinin təlimi üçün nəşr etdikləri üçüncü ilə məxsus qiraət kitabı 1910-1915-ci illərdə təkrar çap olundu.
Ana dilinin saflığı uğrunda mübarizə aparan görkəmli ziyalı, “İkinci il” dərsliyinin həmmüəllifi Abdulla Şaiq Talıbzadə məktəblərimizin milli dərsliklərlə təmin olunmasında əvəzsiz xidmət göstərmişdir. İbtidai məktəbdə ana dili təliminin inkişafında mühüm xidməti olan Abdulla Şaiq pedaqoji fəaliyyətini ədəbi yaradıcılığı ilə birləşdirirdi. Onun “Dəbistan”, “Məktəb” və “Rəhbər” jurnallarında uşaqlar üçün nəşr etdirdiyi əsərlər Azərbaycan pedaqoji fikir tarixinin incilərindən hesab olunur. 1910-cu ildə yazdığı “Uşaq gözlüyü” əsərindən isə uzun müddət ibtidai məktəblərimizdə əlifba dərsliyi kimi istifadə olunmuşdur.
Mahmud bəy Mahmudbəyov 1907-ci ildə Bakıda “Türk əlifbası və ilk qiraət” kitabını nəşr etdirmişdi.
Bir il sonra Mahmud bəy Mahmudbəyov, Süleyman bəy Əbdürrəhmanbəyzadə, Süleyman Sani Axundov, Fərhad Ağazadə, Abdulla Şaiq Talıbzadə və Abdulla bəy Əfəndiyevin “İkinci il” dərsliyi meydana gəlmişdir..
1911-ci ildə Mahmud bəy Mahmudbəyovun “İmlamız” kitabı nəşr edilmişdir.
1922-ci ildə Mahmud bəy Mahmudbəyovun başçılığı ilə Süleyman bəy Əbdürrəhmanzadə, Süleyman Sani Axundov, Fərhad Ağazadə, Abdulla Şaiq Talıbzadə, Rəşid bəy Əfəndizadə “Yeni türk əlifbası” adlı dərslik hazırlamışlar.
Mahmud bəy Mahmudbəyov 1923-cü ildə Bakıda vəfat etmişdir.
Nazim Nəsrəddinov,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,türkoloq
Bakı,
30.06.2021
