Nabızı Vetan nabızı ile aenkdeş şair ‘ Amdi Geraybay ‘
Nabızı Vetan nabızı ile aenkdeş şair – Amdi Geraybay
Amdi Geray kim edi?.. Ayatını hulâsa etken Qırımnıñ tarihçısı, bir çoq genç bahıtsız Qırım gençleri kibi yüksek zekâsınıñ, müstesna qabiliyetiniñ, sağlam duyğularınıñ tercimanı olacaq esas eserini berip olamayıp qurban ketti. Merhum Qırım faciasını yalıñız qafası ile degil, bütün ruhu ile añlağan ve menimsegen bir milletçi edi…
Aqşam boldı, qaranlık… oturamız
Çıraq canmay, ağaç yoq üyümüzde,
Selamiymen oynaşa, quturamız,
Qarnımız aç talçıqtıq özümiz de
Hamdi Giraybay
Cafer Seydamet
Yigirmi doquz baarni körüp yetiştirse de, özüniñ dülber nazm satırları ile qırım milliy edebiyatından körümli yerni işğal etken büyük qalbli şair, publitsist Amdi Geraybay Kefege yaqın Yeñi-Qale köyünde (Qırım) doğdu, 1901 senesi fevral 14-te. O, qadimiy Qarasuvbazarda iptidaiy mektepte ve Aqmescidde (Qırım) ruşdiye mektebinde, gimnaziyada, İşçi fakultette (Rabfakda), İstanbul universitetinde (Türkiye) tasil aldı.
Ğayet zekkiy, Amdi Geraybay, İstanbul universitetiniñ filologiya şübesini üç yıl içinde oqup bitirdi. O, universitetni bitirgende Qırımnıñ qaramanane keçmişile bağlı ilmiy işini yazıp, onı muvafaqiyetle qorçaladı. O zamanı onıñ “Qırım tarihı” serlevalı ilmiy dissertatsiyasına, Türkiyeniñ ilim-fen ehli tarafından alğışlanılıp, yüksek qıymet kesildi.
Amdi Geraybay Qırımğa 1926 senesi noyabr 8-de qaytıp keldi. Aynı şu yılları bolşevikler akimiyeti tarafından alınıp barılğan siyaset mücibi, arap elifbesinden latin elifbesine, soñra kiril elifbesine keçüv ceryanı başlanğan edi. Amdi Geraybay da işte mezkür ceryanğa – Yañı Elifbege keçüv ceryanına celp olundı. O em çalıştı, em de edebiy icadını devam etti. Onıñ ilmiy-publitsistika ve nazmiyet janrlarında maqaleleri ve şiirleri daimiy sürette matbut saifelerinde basılıp barıldı.
Amdi Geraybay nazmiyet dünyasına on dört yaşında kelip kirdi. O özüniñ “Öksüz qart Ali”, “Qırım gülü”, “Qartal”, “Baar” kibi şiirlerini 1915 senesi yazdı. Bundan soñ, o kendi qalemini elden bıraqmadı, qalemini ep çalıştırdı. Neticede “Anama”, “Leylâğa”, “Añma şu künlerni”, “Yigitke”, “Kadet qaça”, “Bağçasaray”, “Mektüp”, “Aqyar yalısında”, “Geçti endi”, “Qarasuv”, “Tañda”, “Açlıq”, “Ketme, balam, ayıptır”… kibi şiirler, “İcret”, “Keçti endi”… poemaları, “Eski tatar mektebi”, “Öksüzler”… pyesaları ve sıra-sıra publitsistika maqaleleri doğdu.
Şairniñ esasen, çağatay lehcesinde yaratılğan eserleri çeşit devirlerde çıqqan “Yaşlarğa” (Qırım); “Qırım şiirleri”, “Yaş tatarlarğa” (Rumıniya); “Sanki dünya yıqıldı” (Qırım) ve ğayrı şiirler cıyıntıqlarından yer aldı.
Er vaqıt ve er yerde, bu cümleden kendi ateşin icadiy laboratoriyasında, nabızı Vetanı ile aenkdeş çalışqan şair Amdi Geraybay NKVD tarafından yaqalanılıp, mahkemeniñ sahte qararı ile, ölüm cezasına üküm etildi, 1928 senesi dekabr 17-de. 1930 senesi sentâbr 13-te ise, mahkeme çıqarğan o sahte qarar yerine ketirildi. Böylece, yigirmi doquz yaşında milletperver-qırımperver şair facialı qurumnıñ qurşunından elâk oldu.
İHTAR:
Ekinci cian cenkinden evel, aman-aman bütün Qırım ealisi Amdi Geraybaynıñ şiirlerini ezberden bile ediler. Meselâ, men, şairniñ “Ketme, balam, ayıptır” şiirini ceza – repressiya yerlerinde pek çoq qartlardan, rahmetli anamdan ve babamdan, hususan üyken nesilden, bu cümleden Bilâl Koş-Koş, Ahmet Harahalil kibi yaqınlarımdan da eşite edim…
Bu yerde, bir şeyni hatırlap keçmek isteyim. Keçken yüzyıllıqnıñ yetmişinci senelerniñ soñu, sekseninci senelerniñ başı. Taşkent şeeriniñ eñ eski rayonlarından biri esap etilgen Beşöğoç (Beşağaç) ortalıqlarında, Qırım Milliy Areketiniñ ihtiyar iştirakçisi – küreşçisi Mustafa Halilov azretleri yaşay edi. Adeti üzre, onıñ evinde, er kes içün yer tapıla turğan. Zaten bu zatı aliylerni tanımağan, bilmegen ve aynı zamanda onıñ azbarındaki salqın çeşmeden suv içmegen, sofrasından tuz-ötmek aşamağan qırımlı az olsa kerek desem, aslı da mubalâğa olmaz. Ğayet medeniyetli bu zatı aliylerniñ ömür arqadaşı Rebiye apte de, çoq medeniyetli hanım edi. O kütrem hastalığı ile hastalanğan olup, er vaqıt töşekte yata edi.
Söylemek istegenim, men kimerde, siyrek olsa da, endi bayağı ulu yaşta bulunğan bu acayip qırım qartlarnı yoqlay edim. Er kelüvimde, Rebiye apte yatqan yerinden mıtlaqa Amdi Geraybaynıñ eserlerini, bu cümleden şairniñ “Yigitke” şiirini gençlerge has yüksek ses ile ezberden oquy. Böyle anlerde o, aqiqatta qudretli sañatkârğa çevirile. Sebebi, Rebiye apte telâfuz yapqan şiirdeki er bir ibare, güya yay kibi, menim qalbime kelip ura – sança edi…
Söz kelimi mında şunı da qayd etmeli ki, doqsanıncı senelerniñ ortalarında bu tarihiy azbarnı, bu tarihiy evni, onıñ tarihiy saiplerini (Rebiye apte o vaqıtı endi yoq edi, rahmetli olğan edi) ebediyleştirmek maqsadında, “Qırımlılar” namında vesiqalı-publitsistika filminiñ birinci qısımını işlep çıqardıq. Çünki bu azbar, bu ev pek çoq Qırım Milliy Areketiniñ ateşin küreşçilerini – Cafer Seydametlerniñ, Çelebicihanlarnıñ, Amdi Geraybaylar, Şevqiy Bektörelerniñ… izdeşlerini kördi… olarnıñ şaatları oldu… Bu da aqiqat!
Yusuf ALİ
EDEBİYAT:
Reşid Murad. Ateşin şair. “Yıldız” jurn. 1988. № 5.
Amet Özenbaşlı. Amdi Geraybaynıñ soñ şiiri munasebetile. “Salğır” jurn. 1991. № 1.
Cafer Seydamet. “Qırım şiirleri” kitabına ilk söz. “Salğır”. 1991. № 2.
Amdi Giraybay. Sanki dünya yıqıldı… Simferopol. (Aqmescid). 2001.
Menba : www.leylaemir.org
Набызы Ветан набызы иле аэнкдеш шаир – Амди Герайбай
Амди Герай ким эди?.. Аятыны хуляса эткен Къырымнынъ тарихчысы, бир чокъ генч бахытсыз Къырым генчлери киби юксек зекясынынъ, мустесна къабилиетининъ, сагълам дуйгъуларынынъ терджиманы оладжакъ эсас эсерини берип оламайып къурбан кетти. Мерхум Къырым фаджиасыны ялынъыз къафасы иле дегиль, бутюн руху иле анълагъан ве менимсеген бир миллетчи эди…
Джафер Сейдамет
Йигирми докъуз баарьни корюп етиштирсе де, озюнинъ дюльбер назм сатырлары иле къырым миллий эдебиятындан корюмли ерни ишгъаль эткен буюк къальбли шаир, публицист Амди Герайбай Кефеге якъын Енъи-Къале коюнде (Къырым) догъду, 1901 сенеси февраль 14-те. О, къадимий Къарасувбазарда иптидаий мектепте ве Акъмесджидде (Къырым) рушдие мектебинде, гимназияда, Ишчи факультетте (Рабфакда), Истанбул университетинде (Тюркие) тасиль алды.
Гъает зеккий, Амди Герайбай, Истанбул университетининъ филология шубэсини учь йыл ичинде окъуп битирди. О, университетни битиргенде Къырымнынъ къараманане кечмишиле багълы ильмий ишини язып, оны мувафакъиетле къорчалады. О заманы онынъ «Къырым тарихы» серлевалы ильмий диссертациясына, Тюркиенинъ илим-фен эхли тарафындан алгъышланылып, юксек къыймет кесильди.
Амди Герайбай Къырымгъа 1926 сенеси ноябрь 8-де къайтып кельди. Айны шу йыллары большевиклер акимиети тарафындан алынып барылгъан сиясет муджиби, арап элифбесинден латин элифбесине, сонъра кирил элифбесине кечюв джерьяны башлангъан эди. Амди Герайбай да иште мезкюр джерьянгъа – Янъы Элифбеге кечюв джерьянына джельп олунды. О эм чалышты, эм де эдебий иджадыны девам этти. Онынъ ильмий-публицистика ве назмиет жанрларында макъалелери ве шиирлери даимий суретте матбут саифелеринде басылып барылды.
Амди Герайбай назмиет дюньясына он дёрт яшында келип кирди. О озюнинъ «Оксюз къарт Али», «Къырым гулю», «Къартал», «Баарь» киби шиирлерини 1915 сенеси язды. Бундан сонъ, о кенди къалемини эльден быракъмады, къалемини эп чалыштырды. Нетиджеде «Анама», «Лейлягъа», «Анъма шу куньлерни», «Йигитке», «Кадет къача», «Багъчасарай», «Мектюп», «Акъяр ялысында», «Гечти энди», «Къарасув», «Танъда», «Ачлыкъ», «Кетме, балам, айыптыр»… киби шиирлер, «Иджрет», «Кечти энди»… поэмалары, «Эски татар мектеби», «Оксюзлер»… пьесалары ве сыра-сыра публицистика макъалелери догъду.
Шаирнинъ эсасен, чагъатай лехджесинде яратылгъан эсерлери чешит девирлерде чыкъкъан «Яшларгъа» (Къырым); «Къырым шиирлери», «Яш татарларгъа» (Румыния); «Санки дюнья йыкъылды» (Къырым) ве гъайры шиирлер джыйынтыкъларындан ер алды.
Эр вакъыт ве эр ерде, бу джумледен кенди атешин иджадий лабораториясында, набызы Ветаны иле аэнкдеш чалышкъан шаир Амди Герайбай НКВД тарафындан якъаланылып, махкеменинъ сахте къарары иле, олюм джезасына укюм этильди, 1928 сенеси декабрь 17-де. 1930 сенеси сентябрь 13-те исе, махкеме чыкъаргъан о сахте къарар ерине кетирильди. Бойледже, йигирми докъуз яшында миллетпервер-къырымпервер шаир фаджиалы къурумнынъ къуршунындан эляк олду.
ПРИМЕЧАНИЕ:
Экинджи джиан дженкинден эвель, аман-аман бутюн Къырым эалиси Амди Герайбайнынъ шиирлерини эзберден биле эдилер. Меселя, мен, шаирнинъ «Кетме, балам, айыптыр» шиирини джеза – репрессия ерлеринде пек чокъ къартлардан, рахметли анамдан ве бабамдан, хусусан уйкен несильден, бу джумледен Билял Кош-Кош, Ахмет Харахалиль киби якъынларымдан да эшите эдим…
Бу ерде, бир шейни хатырлап кечмек истейим. Кечкен юзйыллыкънынъ етмишинджи сенелернинъ сонъу, сексенинджи сенелернинъ башы. Ташкент шеэрининъ энъ эски районларындан бири эсап этильген Бешёгъоч (Бешагъач) орталыкъларында, Къырым Миллий Арекетининъ ихтияр иштиракчиси – курешчиси Мустафа Халилов азретлери яшай эди. Адети узьре, онынъ эвинде, эр кес ичюн ер тапыла тургъан. Затен бу заты алийлерни танымагъан, бильмеген ве айны заманда онынъ азбарындаки салкъын чешмеден сув ичмеген, софрасындан туз-отьмек ашамагъан къырымлы аз олса керек десем, аслы да мубалягъа олмаз. Гъает медениетли бу заты алийлернинъ омюр аркъадашы Ребие апте де, чокъ медениетли ханым эди. О кутрем хасталыгъы иле хасталангъан олуп, эр вакъыт тёшекте ята эди.
Сёйлемек истегеним, мен кимерде, сийрек олса да, энди баягъы улу яшта булунгъан бу аджайип къырым къартларны ёкълай эдим. Эр келювимде, Ребие апте яткъан еринден мытлакъа Амди Герайбайнынъ эсерлерини, бу джумледен шаирнинъ «Йигитке» шиирини генчлерге хас юксек сес иле эзберден окъуй. Бойле аньлерде о, акъикъатта къудретли санъаткяргъа чевириле. Себеби, Ребие апте теляфуз япкъан шиирдеки эр бир ибаре, гуя яй киби, меним къальбиме келип ура – санча эди…
Сёз келими мында шуны да къайд этмели ки, докъсанынджы сенелернинъ орталарында бу тарихий азбарны, бу тарихий эвни, онынъ тарихий саиплерини (Ребие апте о вакъыты энди ёкъ эди, рахметли олгъан эди) эбедийлештирмек макъсадында, «Къырымлылар» намында весикъалы-публицистика фильмининъ биринджи къысымыны ишлеп чыкъардыкъ. Чюнки бу азбар, бу эв пек чокъ Къырым Миллий Арекетининъ атешин курешчилерини – Джафер Сейдаметлернинъ, Челебиджиханларнынъ, Амди Герайбайлар, Шевкъий Бектёрелернинъ… издешлерини корьди… оларнынъ шаатлары олду… Бу да акъикъат!
Юсуф АЛИ
ЛИТЕРАТУРА:
Решид Мурад. Атешин шаир. «Йылдыз» журн. 1988. № 5.
Амет Озенбашлы. Амди Герайбайнынъ сонъ шиири мунасебетиле. «Салгъыр» журн. 1991. № 1.
Джафер Сейдамет. «Къырым шиирлери» китабына ильк сёз. «Салгъыр». 1991. № 2.
Амди Гирайбай. Санки дюнья йыкъылды… Симферополь. (Акъмесджид). 2001.
