Küreş meydanını ot basmaz

Milliy-qurtulış areketi çeşit devirlerde öz şekilini deñiştirgen olsa da, münderice ve maqsadına er daim sadıq qalğandır. Qırımtatar halqınıñ küreş meydanını ot basmaycaq, o devam etecek. Yarınki künge eminliknen adım atmaq içün, keçmişke, tünevinki künümizge nazar taşlamaq, olardan zarur hulâsalarnı çıqarmaq kerekmiz.
XIX asırnıñ soñları ve XX asırnıñ başlarında ölgan içtimaiy-siyasiy sarsıntılar qırımtatar halqını gaflet yuqusından uyandırdı. Rus samoderjaviyesiniñ çızmaları astında iñlegen qırımtatar milliy-qurtulış areketiniñ keñ qulaç almasında ayrıca yer tutqan bir devirdir.Esasen, İsmail-bey Gasprinskiy ve onıñ “Terciman”ınen başlanğan mezkür uyanuv deviri 1917 senesi Qırımtatar halqınıñ I Qurultayınıñ çagırılması, Qırım Halq Cumhuriyetiniñ meydanga ketirilmesi, 1918 senesiniñ yanvarında Noman Çelebicihan yetekçiligindeki milliy ükümetniñ tar-mar etilmesinen yekünlene, lâkin öz milliy devletçiligini gayrıdan tiklemege belsengen millet zulum ve istibdat boyundırıgını köterip atıp küreşini devam ettirdi.Bu devir çal tarih içün bir andir. Lâkin bu an qırımtatar halqınıñ közüni açtı, gaflet perdelerinen örtülgen yüregine yürek berdi, oña 1783 senesi Rusiye tarafından vahşiylerce çekip alınğan devletçiligini gayrıdan tiklemek oğrunda yalıñız bir yol – küreş, agır, meşaqatlı küreş yolu ölganını kösterdi.Aradan onlarnen yıl keçken olsa da alâ bu kün I Qurultaynıñ gayeleri, kötergen meseleleri qırımtatar halqınıñ milliy qurtulış areketiniñ kün tertibinde tura.
І
Qırım hanlığı özüniñ din, medeniyet, arbiy institutları olğan qudretli bir devlet edi. Lâkin XVIII asır onıñ başına çoq felâketler ketirdi. Strategiya ceetinden ğayet müim territoriyalarnıñ yekâne saibi olğan Qırım hanlığı quvetke kirip başlağan soñ Rusiye çarlarınıñ yuqusını qaçırdı. Böyle “oñaytsız” qomşunı yoq etmek, onıñ topraqlarına, deñizlerine saip olmaq istegi olarğa tınçlıq bermedi.XVIII asırda rus askerleriniñ Qırımğa yapqan qanlı seferleri Qırım hanlığınıñ qudretini soñ derece iprandırdı, evelki taqatını eksiltti. Petr I “Qara deñiz menim olacaq” degen “tarihiy” niyeti Yekaterina II devirinde amelge keçti. 1783 senesi Qırım rus idaresi tarafından annektsiya yapıldı. Tamırları asırlarnıñ terenligine dalıp ketken qırımtatarlarnıñ milliy devletçiligi yernen yeksan etildi. Bundan soñ Qırımda rus idaresiniñ zulum ve istibdatı at oynatıp başladı. Milliy ve islâmiy ömür qurulışına, maarif ve medeniyetine ayaq çalmaq ve ahır-soñu olarnı qapatmaq, tamır milletniñ bir qısımını ruslaştırmaq, diger qısımını çeşit aynorlıqlar neticesinde Qırımnı terk etmege mecbur etmek, Qırımnı qırımtatarlarsız qaldırıp, onı slavân ve hristian ülkesine çevirmek planı adım-adım amelge keçirilip başlandı.Bunıñ içün rus idaresiniñ temel ğayelerini bayraq etip, qırımtatarlarnıñ “avropalaştırılması”, olarnıñ cealet ve qaranlıq içinde yaşatılması, qırımtatarlarnıñ iç bir vaqıt uyanmaması, birlik ve birdemlik quvetinden faydalanmaması oğrunda keskin küreş alınıp barıldı.G. Potemkinniñ Yekaterina II-ge 1794 senesi: “Tatarlarnı Belbekten, Qaçıdan, Sudaqtan, Üskütten, Eski Qırımdan ve umumen Qırımnıñ dağ qısımlarından çıqarmaq, çöllerde yaşağan tatarlardan iç birisini qaldırmamaq, mırzalardan ketmek istegenler olsa olarnı da, şimdi berilgen cedvelde yazılı ölganlarnıñ episini (Qırımdan) 24 saat içinde çıqarmaq kerek” – dep yazğan tezkeresiniñ özü çoq şeylerni añlata.Ulu köç başlay. Türkiye menbalarına köre, XVIII asırnıñ soñlarında Qırımda yaşağan bir buçuq million qırımtatardan XX asırnıñ başına kelip, yarımadada 250 biñ adam qalğan. Halq nasıl etip yavaş-yavaş, adım-adım, nefes-nefes yılışıp ruslarnıñ pancasında qalıp ketkenini duymadı. Duyğan olsa bile çar akimiyetiniñ çanaqyalarları olmış aliy tabaqağa mensüp qırımtatar çinovnikleriniñ, din hadimleriniñ yardımınen rus ükümeti oña qıbırdamağa fursat bermedi. Halq Qırımnı qaytarıp almaq, oña ğayrıdan saip olmaq peşine tüşmek yerine cealet zulumı astında nasıl qalğan olsa şay da qala berdi. Qırımnıñ asıl saibine çevirilgen çar akimiyeti ise qırımtatarlarnıñ taqdirinen istegenleri kibi oynadılar.Er bir areketke qarşı diger bir areket ölganı kibi, qırımtatar halqınıñ eñ ileri evlâdları mezkür cealet ve zulumdan qurtulış, em maneviy, em cismaniy ceetten ezilgen, mahv oluvga mahküm etilgen milletni aydın istiqbalıye alıp çıqmaq yollarını araştırdılar. Milletniñ öz-özüni saqlap qaluv instinktini uyandıra bildiler.XIX asırnıñ soñları ve XX asırnıñ başları dünyaviy siyasiy, içtimaiy sarsıntılar deviri oldı. Halqlar türmesine çevrilmiş çar Rusiyesinde, işbu imperiyanıñ çet-bucaqlarında inqilâbiy ruzgârlar esip başlaylar. Yüzlernen yıl devamında ezilip kelgen milletlerniñ ayatı içten soñ derece fenalaşa.Uquq ceetten çar Rusiyesi qırımtatarlarnı olduqça qattı sıqıştıra, bütün idare institutlarını öz qolunda qaviy tutıp, istegeni kibi zuur ete. Halqnıñ közüni açacaq, halqnıñ menligini uyandıracaq maarif sistemasını tikenli eldivenler içinde tutqan çar Rusiyesi qırımtatar maarif sistemasını başlanpıç mektepler, sholastik medreseler, rus-tatar mektepleri derecesinde qaldıra.Qırım musulmanlarınıñ diniy ömüri de ta çar ükümeti tarafından 1794, 1796, 1831 senelerindeki “islâhı” derecesinde qaldı, Rusiye annektsiyasından soñ tasdıq etilgen Musulman Ülema İdaresi bütünley Rusiye İçki İşler İdaresiniñ imayesi altına alına. Qırımtatarlarnıñ 1917 senesine qadar olğan ayat durumına yarımadada keñ darqalğan rus ükümdarlığı ğayet büyük zarar ketire. Qırımtatarlar Qırımnıñ aqiqiy milliy ve siyasiy saipleri olmağanları qırımtatarlarnıñ milliy uyanuv, milliy-qurtulış areketinde temel meselelerden birine çevirile. Ve öz teraqqiyatında çeşit türlü aqımlarnı doğura. XIX asırnıñ çeşit yıllarında olğan qırımtatarlarnıñ mevcut idareniñ zulumına qarşı kötergen isyanlarını, 1905 seneleri, ve ta 1917 senesinece genç tatarlarnıñ köstergen misilsiz faaliyetlerini, Türkiyede ve Avropanıñ diger merkezlerindeki namlı universitetlerde tasil alıp kelgen gençlerniñ hızmetlerini, qurultaycılıq areketini qayd etmemek mümkün degil.XIX asırnıñ soñki çeriginde özüniñ “Terciman”ınen İsmail bey Gasprinskiy ve onıñ meslekdeşleri halqnı cealet qaranlığından çıqarmaq peşine tüşeler. “Tilde, işte, fikirde birlik”ke çağırğan İ.Gasprinskiy halqnıñ rus istibdatından qurtulışını maarifte, maarifette köre. Siyasiy baqışlarına köre konstitutsion demokratlarğa yaqınca olğan İ. Gasprinskiy ne qadar bir konservator, usta diplomat olmasın, öz gayelerini ömürge keçirmek içün umumtürk, umummusulman basamaqlarından faydalanmağa tırışaraq, rus federalizminiñ tarafdarı sıfatında qala. Ruslar ise qırımtatarlarnı esasen (qırımtatar dvorânları ve ruhaniylerini – Yu.Q) titullarnen, unvanlarnen, medallernen “sıylap”, olarnıñ közlerini baglaylar. Avvam halq ise yetekçilersiz qalıp, yolunı şaşırayaza. Tsivilizatsiyanıñ osal adetleri kirip kele. Yalancılıq, hırsızlık, çanaqyalarlıq, içkicilik ve ilâhre şeyler halqnı tamamile bozıp başlay. “Terciman” ve onıñ atası İ. Gasprinskiy rus idaresiniñ ketirgen bu illetlerine qarşı amansız küreş açalar.Lâkin qırımtatar halqını bu soy faciadan nasıl etip qurtarmalı? Bu sualge özgün bir cevap olaraq, “öz-özlüginen kerige qaytmaq mümkün degil, Qırım Rusiyenen bağlı, ister-istemez birincisi ekincisiniñ taqdirinde iştirak etmek kerek. Tatarlar Rusiyede qulaç algan siyasiy küreşke kirişmek kerekler, bunıñnen birlikte iç bir rus siyasiy partiyasınen qarışıp ketmemeliler. Aynı vaqıtta olar kendi ayriyeligini (obosoblennost) saqlap qalmalılar”, degen fikir ögge sürüle.1905 senesinden “Genç tatarlar” dep adlandırılgan sotsialist meildeki bir gruppa faaliyet kösterip başlay. Bu gruppanıñ yetekçisi Reşid Mediyev birinci vaqıtlarda İ. Gasprinskiy tutqan yolnıñ tarafdarı edi. Lâkin R. Mediyev qırımtatar milletiniñ çar Rusiyesiniñ boyundırığından bir an evel qurtulmasını istey edi. Rusiyede olayatqan vaqialarğa radikal cevaplar qaytarmaqnı, böyleliknen milletni siyasiy furtunalar bağrında qaldırmamaqnı istey edi. Bu şeylerni köz ögüne alıp, “Terciman”dan daa da keskin, daa da radikal fikirlerni tarğip etmek içün Mediyevniñ gruppası 1906 senesi Bağçasarayda “Uçqun” adlı jurnal çıqara. Bir qaç vaqıttan soñ onı qapatıp, Reşid Mediyev Asan Sabri Ayvazovnen beraber, Qarasuvbazarda “Vetan hadimi” gazetasını çıqarıp başlay. Olar fikir ve ğayeler öz vaqtında ve zarur kölemde halqqa tezce barıp yetmesi içün böyle bir adım atmaga mecbur olalar.”Terciman” da, “Vetan hadimi” de adımlağan yolları fikren, yani mefküreviy küreşke nisbeten biri-digerinden, milliy-qurtulış mevqiinde biri-birinden çoq farq etmese de, aynı bir maqsadnı közde tuta ediler: milliy uyanuv, milliy qurtulış degen kelimeler olar içün yalıñız dülber sözler degil edi.Taqdir, işte. Amansız ecel 1912 senesi Reşid Mediyevni, 1914 senesi İsmail bey Gasprinskiyni ayattan alıp ketti. Amma bunıñnen milletniñ milliy-qurtulış oğrundaki küreşi sönmedi. İsmail bey Gasprinskiyniñ yaqqan, Reşid Mediyevniñ tutaştırğan ateşiniñ yanıp turması bu yerde tursın, onıñ qoyu yalınlarnen gürlep yanması içün areket yañı bir quvetnen, Rusiyedeki içtimaiy-siyasiy qalabalıqtan faydalanıp, Qırımnı İsveçrege, qırımtatarnı şu mustaqil memleketniñ asıl saibine çevirmege areketler toqtamadı, aksine kendi keskinligi ve kendi dramatizmi ile daa ziyade qulaç aldı.
II
Milliy qurtulış gayesi quru topraqqka tüşmedi. İ. Gasprinskiy, R. Mediyev kibi ulu insanlarnıñ ğayelerinen silâlangan, bu gayelerge yañı can, yañı tüs bergen yaş nesil ortağa çıqtı. Onıñ eñ aydın temsilcisi, ulu şeitimiz Noman Çelebicihandır. 1885-te Canköy yaqınlarındaki Büyük-Sonaq köyünde dünyaga kelg yen Noman Çelebicihan ve onıñ meslekdeşleriniñ milliy qurtulış küreşi meydanına çıqması ve faaliyet kösterip başlaması qırımtatar halqınıñ tarihında yañı ve iç bir vaqıt silinmeycek saifeni açtı.Noman Çelebicihan İstanbulda tasil alırken, 1908 senesi kendisi kibi Türkiyege tasil almaga kelgen qırımtatar gençlerinen birlikte bir cemiyet meydanga ketire. Cemiyet azaları “Genç türkler” areketiniñ tutqan üriyetçilik yolunı terenden ögrenip, üriyetçilik areketleriniñ Qırımda da tamır atmasına zemin yaratmaq maqsadınen azırlıq körmege başlaylar. Olar özleriniñ qurğan teşkilâtına “Qırım talebe cemiyeti” degen ad bereler. Mezkür cemiyet 1908 senesi Türkiye İçki işler nazirligi tarafından resmiy sürette cedvelge alına. Oña Noman Çelebicihan yetekçilik yapa. Cemiyet azaları Qırımnıñ qurtulış yolunda şiirler, ikâyeler, siyasiy ve tarihiy maqaleler yazıp, kitapçıqlar, risaleler çıqaralar. Soñra olarnı çeşit yollarnen Qırımga yollaylar, qırımtatarlar arasında darqatalar. 1917 senesine qadar areket etken “Qırım talebe cemiyeti”niñ esas maqsadlarından, gayelerinden biri C. Seydametniñ qayd etkenine köre, “Qırım gençligini bir iman etrafına toplamaq ve tüşüncelerini millet ve memleketke dogrultmaq” edi.1909 senesiniñ soñlarında Noman Çelebicihan, Cafer Seydamet talebe arqadaşlarınen beraber “Vatan” adlı bir gizli teşkilât meydanga ketireler. “Vatan” cemiyeti ta 1917 senesinece areket ztti. Mezkür cemiyet özüniñ gizli siyasiy faaliyetini Qırımga avuştırıp, milliy qurtulış areketiniñ yañıdan canlanmasına temel qoydı.Rusiyede vaziyet ketken sayın keskinleşe. Avada yañı inqilâp qoquları peyda olıp başlay. Noman Çelebicihan ve “Vatan” cemiyetiniñ diger azaları Rusiyeniñ “nevbetteki” inqilâptan qaçınıp olamaycagını ta 1911-1912 senelerinde añlap başlaylar. Ve cemiyetniñ azaları, C.Seydametniñ qayd etkenine köre, bütün halqnı teşkilâtlı sürette yañı areketlerge azırlamaga qarar bereler.1912 senesi Noman Çelebicihan Qırımga qaytıp kele. Rusiyede ve onıñ çet-bucaqlarında üküm sürgen içtimaiy-siyasiy vaziyet ondan ve onıñ arqadaşlarından yañı bilgilerni, yañı amellerni talap etkenini añlay. İnqilâbiy müitni, inqilâbiy ruhnı daa da yaqından is etmek, bilmek, ögrenmek maqsadınen Peterburgga kete ve anda em Psihonevrologiya institutında oquy, boş vaqıtlarında inqilâbiy yaşlıq arasında buluna. Böyleliknen o, rus inqilâpçılarınıñ faaliyetleri ve fikriy, mefküreviy küreşlerini yaqından ögrenmek imkânına malik ola. Bir qaç vaqıttan soñ Qırımga qaytıp kele. Bundam soñ milliy qurtulış ögrundaki küreşni yañı, salmaqlı bir dairege çıqarmaq peşine tüşe.1913 senesi Noman Çelebicihan Cafer Seydametnen beraber gizli bir proyekt üzerinde aqıl tanışmaq fikirine keleler. Çelebicihan İstanbulga kele. Mında C.Seydametnen körüşe. Halq arasında milliy qurtulış areketine qoltutuv ceryanı kenişlegeni ve quvetlengenini esapqa alıp, Noman Çelebicihan ve Cafer Seydamet Qırımda, halq arasında gizli iş ağını kenişletmek ve pekitmek içün, mezkür areketniñ belli bir yönelişte, aqımda ketmesi içün teşkilât qurmaq qararına keleler.
III
Birinci cian cenki bitken soñ Rusiye ve onıñ çet-bucaqlarında misli olmağan siyasiy, içtimaiy sarsıntılar başlay. Rusiye ükümeti içtimaiy-siyasiy vaziyetni idare etip olamay, yañı inqilâp tufanı keri dönmeycek bir şekilge kele. Rusiyeniñ bütün köşelerinde qozğalıp başlağan siyasiy küreş böyle bir belgisiz müitniñ ömüri qısqa olğanını kösterip tura. Rusiyede qopqan inqilâp tufanı Qırımnı da alt-üst etecegini añlağan, buña emin olğan Çelebicihan ve onıñ meslekdeşleri siyasiy sezgirliklerini quvetlendireler.1917 senesiniñ fevral inqilâbı mağlübiyetke oğray. Lâkin onıñ mağlübiyeti o devirdeki Rusiyeniñ sıñırları içerisinde yaşağan milletlerge kendi areketlerinde belli bir serbestlikler bergenday olsa da mezkür inqilâp neticesinde rus idaresiniñ başına kelgen Kerenskiy yetekçiliginde Bütünrusiye Keçici Ükümetine beñzegen keçici bir akimiyet keçici bir siyasiy basqıç edi. Çünki o, kün-künden quvet alğan bolşeviklerni qanaatlendirip olamadı. Rusiyede sotsialist inqilâpqa taraf tutulğan yolnıñ bir qısımı oldı.Fevral inqilâbı Rusiye sıñırlarında yaşagan diger milletlerde olğanı kibi qırımtatarlarnıñ milliy tarihında da öz izlerini qaldırdı. Zatei, bu “yañı” devir qırımtatarlar içün neden ibaret edi?Başta bir bu – Rusiye devleti ve qırımtatarlar arasındaki özara munasebetlerge dair meselelerden ibaret edi. Bu munasebetler nasıl çezimlerge malik ola bilecek ve ola bilgen edi. Olar üç varianttan ibaret ediler. Noman Çelebicihan ve onıñ meslekdeşleri bularnıñ episini tantiminen talil ettiler ve mevcut olğan siyasiy fursattan olduqça faydalı neticelerge nail olmaqnı közde tuttılar. Mına şu üç variant.1. Rusiye devleti içinde (federatsiya esasında – Yu.Q) medeniy muhtariyat (külturnaya avtonomiya);2. Rusiye devletler federatsiyasında mustaqil muhtariyat, yani federatsiyanıñ subyekta olğan avtonomiya;3. Mustaqil Qırım devleti ve onıñ Rusiyeden ayırılması.Qırımtatarlar 1917 senesiniñ mart ayından 1918 senesiniñ yanvar ayınace olğan qısqa bir devir içinde şu üç varianttan faydalana bildiler.1917 senesiniñ mart ayından oktâbr ayını tolusınen qavrap alğan devirde yuqarıda qayd etilgen ilk zki variant qırımtatar halqınıñ milliy, siyasiy, medeniy ömürini negizinden deñiştirip başladı. Halq öz taqdirini özü al etmege iqtidarlı olğanına eminlik duyğusına nail oldı. Bu devir qırımtatarlarğa ne berdi? – degen sual ortaga çıqa bilir. Birincide, milliy gizli siyasiy teşkilâtlar legal, yani açıq-açıqtan areket etip başladılar. Bu teşkilâtlarnıñ azaları milliy qurtulış oğrundaki fikir ve ğayelerni açıq-açıqtan teşviq etmege, halq arasında keniş teşviqat işlerini alıp barmaga nail oldılar. Ekincide, qırımtatar medeniy muhtariyatı aqqında qarar qabul etecek nufuzlı kongressni toplamaq imkânı peyda oldı. Bu kongresste (syezdde) Qırımnıñ aman-aman bütün şeer, qasaba ve köylerinden kelıyen bir buçuq biñ millet vekili iştirak etti.Mezkür syezdde qabul etilgen qararlarnı maqsad ve mündericelerine köre üç büyük gruppaga bölmek mümkün:1. Qırımtatarlarnıñ milliy, medeniy ve diniy ayatlarınen bağlı bütün meselelerni al etmek uquqını qırımtatarlarnıñ özlerine bermek;2. Çar ükümranlığı devirinde Qırımda çar ükümeti tarafından tesis etilgen merkeziy musulman müessiselerini lâğu etmek, olarnı bütünley yañıdan tesis etmek;3. Qırımtatarlarnıñ bütün milliy, medeniy, diniy ayatlarınıñ idaresi ve milliy ihtiyaclarınen bağlı olğan aq-uquqlarını qorçalaycaq, olarnı temsil etecek vekâletli milliy merkeziy müessiselerni tesis etmek.Syezd, kergin muzakerelerden soñ, 45 adamdan ibaret Qırım Musulman İcra Komitetini meydanga ketirdi. Musulman İcra Komitetiniñ reisi olaraq Noman Çelebicihan saylandı.Rusiye Muvaqqat Ükümeti qırımtatarlarnıñ bu areketlerine qarşı çıqtı. Ve iyün 23-te Qırım Musulman İcra Komitetiniñ reisi Noman Çelebicihannı “qırımtatarlarnı qanundan tış areketlerge teşviq etkeni içün” yaqaladılar ve apske bıraqtılar. Qırımtatarlar bunı milliy duyguga endirilgen qattı, aqaretleyici bir darbe dep saydılar ve ğayet qısqa vaqıt içinde Aqmecsitte toplanğan beş biñden ziyade qırımtatar narazılıq aktsiyasını ötkereler, Noman Çelebicihannıñ serbest bıraqılmasını, onı yaqalamağa emir bergen Kerenskiy ükümetiniñ Qırımdaki baş vekili Bogdanov vazifesinden boşatılmasını talap eteler. Şu künleri Qazan şeerinde öz işini devam etken İdil-Ural tatar askerleri ve ziyalılarınıñ Kongressine Qırımda qırımtatarlarnıñ lideri N.Çelebicihan yaqalanğanı aqqında telegraf vastasınen haber etile. Kongress iştirakçileri Kerenskiyniñ ükümetine telegramma yollap, Çelebicihannıñ azat etilmesini talap eteler. Kerenskiyniñ ükümeti bu talaplarnı qanaatlendirmege mecbur ola. Noman Çelebicihannıñ yaqasını boşaylar. Quvetniñ quveti birlikte olğanını körgen qırımtatarlar Qırım Musulman İcra Komitetiniñ etrafına daa sıqı sarılalar.
IV
1917 senesiniñ noyabr-dekabr ayları qırımtatarlarnıñ medeniy ve siyasiy ömürinde büyük, salmaqlı emiyetke malik olğan vaqialarnen tolu devir edi.Bağçasarayda Hansarayda Milliy müzey, Orta-medresede İsmail bey Gasprinskiy adına ocalar oquv yurtu, Milliy sanat mektebi açılğan edi. Qırım Musulman İcra Komitetiniñ organı olğan “Millet” gazetası o künlerde kendi saifelerinde:”Devletler, ükümdarlar ve insanlar öleler. Faqat milletler yaşamaqnı devam ettirirler ve özlerini zulumdan qurtarmaqnıñ yollarını taparlar…Biz 150 yıllıq bir esaretniñ agırlığına dayanıp kelgenimizge ve zorluqlarga baqmadan, ölmegen bir milletmiz.Qırımtatarlarnıñ bugün serbestlik bayragı astında toplanmaları aynı ideal ve maqsadga taraf müşterek bir yolda adımlamaları kendi ecdatlarını qoruyacaqlarını köstere.Bir qolunda qalem, digerinde qılıç tutqan ecdatları kibi qırımtatarlar bugün bir taraftan medeniyet müessiselerini qurarken, diger taraftan da milliy organlarını teşkil etmektedirler.Qırımtatarlar bugün ür yaşamaqnı ve kelimeniñ tam añlamınen bir millet olmaqnı arzulanalar. Qırımtatarlar yaptıqlarınen aqlı olğanlarını ve yaşamaga iqtidarlı olğanlarını isbat eteyatqanlarına işanalar ve bugünden itibaren arzu ve isteklerine şimdigece diger milletlerniñkine kösterilgen sayğınıñ aynısı kösterilecegine ümüt eteler”, – dep yazğan edi.1917 senesi Bağçasarayda Hansarayda bu vaqialar munasebetinen ölgan tantanalı toplaşuvda Qırım Musulman İcra Komitetiniñ reisi Noman Çelebicihan çıqışta bulunğan edi.Noman Çelebicihan o vaqıt özüniñ tarihiy emiyet ve qıymetke malik ölgan çıqışında şöyle degen edi:”Biz ulu ecdatlarımıznıñ abideleri arasında bulunamız. Ölüler yaşağanlarnıñ yaptıqlarına qarar bereler. Biz ecdatlarımıznıñ milliy hazinesinden faydalanmaga qarar berdik ve bu niyetnen Milliy müzeyni qurdıq. Hansarayğa el qoydıq ve bu yerde milliy keçmişimizniñ bütün nümünelerini toplaycaqmız. Bu yerde açacağımız Qurultaynı doğuracaq milliy sanatımıznıñ ürünleri ve siyasiy faaliyetimizniñ belgileri toplanacaqtır.Biz aynı zamanda bir vaqıtlar qarada ve deñizde şan qazanğan, faqat bir buçuq asırdan berli esaret ve zulum astında bulunğan milliy mavı bayrağımıznı bu sarayda tiklemege ant ettik. (Gürdeli, devamlı elçırpmalar).Biz milliy müzeyimizni açaraq, milliy medeniyet ve ananelerimizniñ mevcut olğanını ve degerligini isbat etemiz.Qırımnıñ siyasiy durumı ve al-azırda yaşadığımız devir bizge bu tarihiy binanıñ içinde milliy Qurultaynı toplamaga mecbur etti.Qurultay adiy tarihiy sebeplerge köre toplanacaqmı, yoqsa, milliy ve siyasiy mecburiyetler bunı kerekli yapalarmı?Nefret etilgen eski idareniñ (çarizmniñ – Yu.Q.) bütün diger şeylernen beraber siyasiy müessiselerimizni de elimizden çekip alğanı sizlerge malümdır. Düzensiz (neustroyennıy) ve faqir olğanımıznı ögge sürip, bizge düzen, adalet, ilim ve bilgi işandırgan ediler. Qırımnıñ açıq qalbli ve saf musulmanları bu vadelerge inandılar ve bir buçuq asır istirap çektiler. Bir buçuq asır devamında edebiyatsız, ilimsiz, sanayısız, ticaretsiz ve siyasetsiz qaldılar, asret ve zulum astında yaşadılar.1905 senesiniñ inqilâbı beklenilgen serbestlikni ketirmedi, aksine, soñra tekrar esaretke kömüldik. Açqan mekteplerimiz tekrar qapatıldı, ocalar sürüldiler ve millet tekrar ölüm pancasında qaldı.Fevral inqilâbı (1917 senesi – Yu.Q.) eski idareni endirdi ve biz halqımıznı qızıl bayraq astına topladıq. Faqat aylar keçta ve biz ne ilim, ne bilgi, ne de sanat, sanayı, düzen ve adalet kördik. Düzen daa da bozuldı ve bütün ümütler boşqa çıqtılar.Etrafımızda deşet uyandırıcı bir boşluq.Meseleniñ al etilmesini Merkeziy ükümetten (Rusiye Muvaqqat Ükümeti – Yu.Q.) bekledik. Faqat aradan tek Muvaqqat Ükümetniñ devirilmesine sebep ölgan anarhiya keldi ve bütün ülke (Qırım – Yu.Q.) qarama-qarşılıqqa kömüldi. Biz bu munasebetnen: “Millet! Merkeziy ükümetten artıq iç bir şey bekleme, öz taqdiriñe özüñ saip ol!” – dedik.Qırımnı anarhiyadan imaye etmege qarar berdik. Qırımda içeriki küreşke mani olmaq ve bütün Qırım halqınıñ ayatını, şerefini ve malını qorumaq içün oktâbr 30-da (eski esapnen – Yu.Q.) Qırım inqilâbiy harb eyyetini (Qırım inqilâp ştabı – Yu.Q.) teşkil ettik, ülkeniñ bütün vilâyetlerinde anarhiyanıñ akim oldugı bir devirde biz Qırımda qarşı turuvlarğa mani olamız, onı ve halqnı imaye etemiz.Bu küreşte galip çıqmaq içün bütün Qırım halqınıñ bizimnen birlik olmasını isteymiz. Biz bu küreşte qaramanlarca ğalip çıqacağımızğa ve küreş neticesiniñ bütün Qırım halqınıñ faydasına olacağına kesen-kes eminmiz. Çünki Qırım onı imaye etkenge mensüptir. Yaşasın adem-i-merkeziyet (detsentralizatsiya – Yu.Q.)Qırımnı imaye etmek, öz durum ve qanunlarını tesis etmek içün Qırım musulmanları Qurultaynı toplamaga qarar berdiler. Çünki o, türk ırqına asırlar devamında durum ve adaletni temin etken muqaderattır, qanunâratıcı bir instituttır. O, tek türklerge degil, diger halqlarğa da adaletniñ ışığını ketirgendir. Halqımız Qurultaynı yalıñız öz akimiyetini tesis etmek içün toplamay. Qırımnıñ başqa sakinleri ile birlikte çalışmaqnı arzu etmektedir. Halqımız adildir. O, yalıñız özüni tüşüngenlerden degildir. O, başqa halqlarnıñ dertlerini de öz üstüne almaqta, başqalarnıñ aq-uquqlarını da öz aq-uquqları derecesinde qabul etap, olarğa saygı köstermektedir. O, Qırımnıñ diger sakinleri ile munasip bir ayatnı aqiqatqa çevirmek istey.Qırım bir çoq çeçekler çeşit türlü renkler ve qoqular ile yetişe. Bu çeçekler Qırımda yaşağan halqlarnı – qırımtatarlar, ruslar, yeudiyler, rumlar, almanlar ve sayre – temsil eteler. Qurultaynıñ maqsadı episini toplamaq, olardan acayip bir demet yapıp, Qırımnı aqiqiy bir medeniy İsveçre alına ketirmektir. Milliy Qurultay yalıñız musulmanlarnı degil, diger halqlarnı da qayğıracaq, olarnı işbirligine davet etmektedir, ve olarnen aynı suratta yürecektir. Milletimiz bu yerde işniñ yalıñız başlayıcısıdır.Bizni tanımaganlarğa er milletniñ aq-uquqlarını tam bir qabul etkeninen tolu olğan tarihımıznı kösteremiz. Bu aq-uquqlar qarşılıqlı olaraq ve bütün kelecekte qabul etilecektir. Qurultay bütün Qırım halqlarnıñ ideallarını aqiqatqa çevirecektir.” (işbu kitapta derj olunmaqta, münderecege baq.)Milliy ve siyasiy programma sıfatında yañğırağan bu nutq Noman Çelebicihan yetekçiligindeki Qırım Musulman İcra Komitetiniñ meydanga kelgen içtimaiy-siyasiy vaziyette nasıl ilerileycegini ve nasıl neticelerni közde tutqanını açıq-aydın beyan etti. Çelebicihannıñ ögge sürgen adem-i-merkeziyet yönelişindeki çağırışı rus idaresiniñ çeşit renkteki siyasiy aqımlar ve partiyaları tarafından çoq begenilmedi.1917 senesi noyab 9-da (eski esapnen) Ukraina Merkeziy Radasınıñ III Universalınıñ qararına binaen Ukraina Halq Cumhuriyetiniñ meydanga ketirilgeni aqqında ilân etildi. Tavriya güberniyasınıñ şimaldeki üç uyezdi Ukraina Cumhuriyetine keçti, Qırım Ukrainanıñ yañı sıñırlarınıñ tışında qaldı.Aradan eki kün keçken soñ Çelebicihan yetekçiliginde Qırım Musulman İcra Komitetiniñ alelhusus toplaşuvı olıp keçti ve bu toplaşuvda qırımtatarlar yarımadanıñ taqdirini öz ellerine almaları maqsadında ve siyasiy vaziyetni köz ögüne alaraq “Qırım qırımlılarnıñdır” degen şiar ögge sürüldi.Aynı şu künü “Qırım Musulman İcra Komiteti mahsus beyanat qabul etap, mustaqil Ukraina Cumhuriyetiniñ meydanga kelgenini selâmladı, ve bu munasebetnen qırımtatarlar “Qırımda iç bir vaqıt iç bir millet digerleri üzerinden gegemon olacağına” izin beremeyceklerini ilân etti. “Qırım qırımlılarnıñdır” printsipi yarımadada yaşağan bütün ealini “Qırımda yaşagan bütün halqlarnıñ menfaatı içün umumiy ve yekâne ğayretler etrafına birleşmege” davet etti.”Millet” gazetasınıñ noyabr 15-te (eski esapnen) çıqqan sanınıñ saifelerinde Qırım Musulman İcra Komiteti “Qırım qırımlılarnıñdır” şiarı ile yarımadada yaşağan er bir adamnıñ onıñ milliy, ırqiy, diniy mensüpligine baqmadan, aq-uquqlarını garantirlegen akimiyetni tesis etmek oğrunda gayret köstermege, kerekse mezkür siyasiy ideallar içün küreşmege, olarnı imaye etmege çagırdı.”Qırım yarımadası bir de-bir millet tarafından idare etilmemeli, diger milletlerniñ taqdirini yalıñız bir millet al etmez. Qırım Musulman İcra Komiteta Qırım akimiyet şekilini tesis etüvde er bir adam kendisiniñ milliy mensüpligini çetke taşlap, vatandaş, dost, qardaş olıp, biri-birine qol uzatmaq, tüzgün adım atmaq kerek”, degen çevik bir propaganda gazeta saifelerinden tüşmedi.Qırımtatar halq liderleriniñ ögge sürgen mezkür milliy-siyasiy programması bundan evel iyül ayında “Golos tatar” gazetasında Qırım Musulman İcra Komitetiniñ ilân etken ve Noman Çelebicihan, Cafer Seydamet, Amet Özenbaşlınıñ oktâbr 1-2-de Qırımtatar millet vekilleriniñ syezdindeki programm çıqışlarından farq ete.Qırım Musulman İcra Komitetiniñ “iyül programması” Rusiye Federativ Demokratik cumhuriyeti içinde Qırımda bir medeniy-milliy muhtariyat qurmaqnı közde tuta edi. Oktâbrde qabul etilgen programma Rusiye Federatsiyası içinde mustaqil muhtariyat meselesini ögge sürgen edi. Lâkin oktâbr 25-te (eski esapnen) Petrogradda başlanğan iqilâp, Ukrainanıñ kendi mustaqilligini ilân etmesi Noman Çelebicihannı siyasiy çeviklik ile areket etmege mecbur etti. Qırım Rusiyeniñ “nevbetteki” inqilâbınıñ haosı içinde qalmasınıñ ögüni tezce almaq, Qurultaynı ötkermek, mustaqil Qırım cumhuriyetini ilân etmek, şu cumhuriyetni em idare, em imaye etmek kerek edi. N.Çelebicihannıñ Qırımnı “bir İsveçrege” çevirmek arzusı, asılında, yarımadanı rus idaresi astından çıqarıp, mustaqil, çoq milletli demokratik Qırım devletiniñ qurulacağı aqqında ilân etilgen programm talabı edi.Tavriya güberniyası idaresiniñ organı olğan “Yujnıye vedomosti” gazetası N. Çelebicihannıñ bu şiarına qarşı çıkaraq, “Qırım ruslarnıñdır” printsipini ortağa taşladı. “Eger ilân etilgen Ukraina cumhuriyeti kâğıtta yazılğanı kibi qalıp ketmese, Qırımnen Rusiye arasındaki alâqalar üzülir. Lâkin böyle olğan taqdirde bile Qırım Rusiyeniñ bir parçası olıp qalır. Çünki Qırım mustaqil olaraq idare etile bilmez… Qırım iç bir şeyge baqmadan, Rusiyeniñ bir qısımını teşkil etmeymi? Qırım Rusiyeniñ iştiraki olmadan kendi taqdirini kendisi al ete bilirmi?” degen fikir ve suallernen Qırımnıñ qırımtatar olmağan ealisini öz mustaqilligine ıntılgan qırımtatar halqına, birinci nevbette, Qırım Musulman İcra Komitetine qarşı areketlerge keçmege davet etip başladı. Lâkin Qırımdaki inqilâbiy-demokratik – asılında ise şovinistik – daireler öz beyanatları ve areketlerinde bu şeyge emiyet bermegenday olsalar da özlerini Musulman İcra Komitetine açıq-açıqtan qarşı qoymaga, parallel ceetten başqa pozitsiyalarga keçmege aşıqmadılar.
 V
Qırımtatar halqınıñ milliy öz-özüni idare etüvniq aliy organı olğan Qurultaynı çığıruv aqqındaki mesele 1917 senesi avgust ayınıñ soñlarında köterilgen edi. Lâkin meydanğa kelgen siyasiy vaziyetniñ qarardan ziyade ciddiy aqibetlerni doğura bilecegini köz ögüne alğan Qırım Musulman İcra Komitetine, yuqarıda qayd etkenimiz kibi, bir sıra milliy-medeniy meselelerni al etmek kerek oldı.Rusiyede, onıñ civarlarında, Qırımda yüz berip başlağan umumsiyasiy vaqialar qırımtatar halqınıñ liderlerini iş işten çıqmazdan evel Qurultaynı tez vaqıt içinde çağırmaqnı tezleştirmege mecbur ettiler.Rusiye Tesis etici Meclisine azırlıq keterken, Qırımdan eki vekil saylamaq kerek edi. Bu maqsadnen oktâbr 1-2-de Aqmescitte qırımtatar halqı vekilleriniñ 2-nci syezdi oldı. Syezdde Cafer Seydamet ve Amet Özenbaşlı Rusiye Tesis etici Meclisine vekil olaraq saylandılar.Syezdniñ ekinci künü Noman Çelebicihan sözge çıqtı. Şunı qayd etmek kerek ki, N.Çelebicihannıñ mezkür çıqışı qırımtatar qurultaycılıq areketine yañı bir burulış, yañı bir siltem berdi. Çünki bundan evel qırımtatar halqınıñ liderleri Rusiyede olğan fevral inqilâbına inanğan, şu inqilâpnıñ bayraqları astına halqnı toplamaga areket etken ediler. Lâkin fevral inqilâbı Rusiyeni alt-üst etip taşladı. N.Çelebicihan ve onıñ eñ yaqın meslekdeşleri qırımtatar halqını şu siyasiy haostan qurtarıp qalmaq, Rusiyede olayatqan, daa doğrusı, olmağa yüz tutqan tamır deñişmelerden milletniñ faydasına olacaq areketlerge keçmek, Rusiye devleti içindeki medeniy muhtariyattan daa da ileri ketmek maqsadlarında Qurultaynı çağırmaq qararına keldiler.Noman Çelebicihan özüniñ qısqa ve mündericeli programm çıqışında şularnı ayttı: “Fevral 27 Rusiyeniñ çeresini tamamınen deñiştirdi. Qırımtatar da tüşündi ve yolunı pekitti. Programmasını belgiledi. Buña köre akimiyetimizniñ şekili Rusiye devleti içinde milliy, medeniy muhtariyatuzerine qurulgan cumhuriyet olacaq edi. Daa ilerige ketmek içün Qurultay lâzimdir. Yani maalliy muhtariyatnıñ Esas Qanunı lâzimdir. İşte, Qurultaynı bunıñ içün toplamaga qarar berdik”….Arqamızda şanlı bir tarih ile beyaz kefinlerge bürünip, bizge baqıp turgan bir ecdat bar. “Menim torunlarım bu müim künlerde aceba ne yapacaqlar? – dep bizni közete. Ecdadımıznıñ (munasip) torunları isek, olar kibi fedakârlıq kösterip, iş yapmaq kerekmiz. Olarnıñ yapqan işlerini tekrar yapmaq vazifemizdir”.Qırımtatar halqı vekilleriniñ işbu syezdi vaqıt ceetinden biraz keçikeyatqan Qurultaynıñ çağırılmasını tezleştirmek içün mahsus qarar qabul etti. Mezkür qararğa muvafıq Qurultayğa millet vekillerini saylamaq içün noyabr 17, Qurultaynı çagırmaq içün ise noyabr 24 künleri belgilendi.Qurultayğa millet vekillerini saylav Qırım Musulman İcra Komitetiniñ azırlagan mahsus qanunı esasında ötkerildi. Mezkür saylavlarda 20 yaşını toldurgan bütün qırımtatarlar iştirak ettiler. Qurultayğa Yaltadan – 24, Aqmescitten – 19, Kefeden – 16, Kezlevden – 11, Ordan – 6, cemi 76 millet vekili saylandı.Bu yerde bir şeyni mahsus qayd etip keçmeli: saylanılğan millet vekilleri arasında dört qadın da bar edi. Ulu atamız İsmail bey Gasprinskiyniñ qızı Şefiqa Gasprinskaya, İlhan Tohtar, Hatice Avcı ve Anife Bodaninskaya musaviy uquqlı saylavlarda iştirak etip, Qurultayğa millet vekili olaraq seçildiler. Bu al islâm dinini kütken qırımtatarlarnıñ bütün türk ve musulman aleminde birinci olıp konstitutsion akimiyet organına qadın-qızlarnı millet vekili olaraq saylanğanlarını, qadın-qızlar da er kişilerde olğan uquqlarğa malik olğanlarını köstermeknen, musulman ülkesi – Qırımda teraqqiyat ne derecede ögge ketkenini köstergen bir temsil oldı.Qurultay kün evelsi qararlaştırılğanı kibi, noyabr 24-te (eski esap) öz işini başlamaq kerek edi. Lâkin bir çoq millet vekilleri belgilengen künge öz vaqıtında yetip kelâlmağanları içün Qurultaynıñ açılış merasimi eki künden soñ, noyabr 26-da oldı.Qurultaynıñ açılması bir buçuq asır devamında çarizmniñ zulumı astında iñlep kelgen qırımtatar halqı içün büyük bir bayramğa çevirilgen edi. Qırımnıñ bütün şeer, qasaba ve köylerindeki qırımtatarlarnıñ evleri, soqaqlar Kök bayraqlarnen süslendirilgen edi. Qırım bu qadar yıllıq zulum ve istibdattan soñ ilk kere mühteşem bir bayram libasını kiydi.”Qırımtatarlarnıñ ölüminden soñra tirilmesini köstergen bu künni, qırımtatarlarnıñ yañaruv, medeniyleşüv ve yükselüv dairesine kirgenini numayış etken bu tarihiy ve müim, bahtlı künni körip de quvanmamaq, quvanç közyaşları tökmemek mümkün degildir”, – dep yazgan edi şu künü çıqqan sanında “Millet” gazetası.Lâkin Qırım kökü o qadarlıq bulutsız degil edi. Künden künge kerginleşip barğan siyasiy müit Qırımnı balqurt sepeti kibi qaynatmaqta edi.Aqyar arbiy-inqilâbiy komiteta umumrusiye grajdan cenkine mecburnen celp etilgen edi. Ukraina Radasına qarşı areketler köstermek maqsadınen iqilâbiy otrâdlar Donğa yollanılğan edi. Yarımadanıñ içinde de kontrrevolütsion quvetlernen qaçınılmaz çarpışmalarğa azırlıq körüle edi.Qırım aqiqatınıñ o devirdeki müim momentlerinden biri bu – olduqça keniş rus kütleleri ve qırımtatar ealisi arasında kerginleşip barğan milliy adavettir, mezkür adavet ayrı şahslar arasında olğanı kibi, bazıda o ya da bu derecede büyük olğan gruppalar arasında körüle edi.Rus-qırımtatar munasebetleriniñ normal sürette ketmegeni neticesinde peyda olğan adavet “Yujnıye vedomosti” ve “Tavriçeskiy golos” gazetalarındaki şovinistler tarafından ep tutaştırılıp tura edi.Buña baqmadan, Qurultayğa saylanğan 76 millet vekili noyabr 26-da (eski esap), cuma künü Hansaraydaki Han-camide cuma namazını qılğan soñ Kök bayraqlarnen süslendirilgen Hansaraynıñ Babiali Divanına kirip yerlerine keçip oturdılar. Qırımdaki diger milletlerniñ temsilcileri ve musafirler de yerlerine keçip oturğanlarından soñ, Qırım Musulman İcra Komitetiniñ Reisi Noman Çelebicihan qısqa kiriş sözünen millet vekillerini ve Qurultayğa kelgen musafirlerni selâmladı ve Qurultaynı açtı.”Mühterem millet vekilleri, efendiler!Bugün bir buçuq asırdan berli qapalı olğan siyasiy tarihımız yañıdan açılmaqta. Bugün bu Babiali-Divanında toplanğan Qırım Qurultayı Rusiye ükümeti tarafından öldürilgen tatar milliy idaresini yañıdan canlandıra.Qırımtatar iñkilâpçıları tarafından teşkil etilgen Qırım Musulman İcra Komiteti üzerine alğan milliy emanetlerni sekiz aylıq siyasiy ve içtimaiy faaliyetten soñra bugün milletniñ saylağan millet vekillerine teslim etmeknen iftiharlana. Vekillik vazifemizni tam manası ile becermemizni milliy vicdanımız bizge emir etken edi.Qırım Qurultayı Esas Qanunnıñ 16-ncı maddesine binaen bütün türk dünyasında ilk olaraq Qırım Halq Cumhuriyetini (Bazı menbalarda Qırım Demokratik cumhuriyeti denile – Yu.Q.) ilân ete. “Qırım qırımtatarlarnıñdır” şiarını qabul ete. Bunı qırımlılarnıñ eñ muqaddes ve tarihiy aqqı olaraq mudafaa etmege qarar bere…”Bütün insanlarnıñ musaviy uquqlığını tanığan qırımtatar milleti Qurultayda diger milletlerniñ bayraqlarınen birlikte öz milliy bayragını da yükseltip, konstitutsion qanunları temeli üzerinde bina quracaqlarına izm-u qarar ettiler.Qurultaynıñ açıluv merasimi eki saat qadar devam etti. Hansayraynıñ tışında askeriy bölünmeler ve halq kütleleri büyük bir qalabalıq ve eyecan alında millet vekilleriniñ çıqmasını bekley edi. Askeriy çalgı taqımı “Borlu marşı”nı çalaraq millet vekillerini selâmladı ve Hansaray azbarında bulunğan adamlar olarnı “Yaşa!” sedalarınen alğışladılar. Qurultay Reberlik Divanınıñ azaları millet vekilleriniñ aldında adımlayaraq, yıqılgan “romanov çeşmesi” yanında toqtadılar. Noman Çelebicihan toplanganlarga Qurultaynıñ açılğanını, Reberlik Divanınıñ saylanılğanını ilân etti. Qurultaynıñ reis yardımcılarından Acı Bedreddin efendi “Şukran duvası”nı oqudı ve halqnıñ “Amin!” sesi çevrege yañgıradı.Avanıñ suvuq olması ve yerde biraz qar yatması tantanalarnıñ eyecannen devam etmesine keder etmedi. Qurultaynıñ açılması Qırımda yaşağan qırımtatar olmagan ealiniñ, milliy gruppalarnıñ, ayrı siyasiy partiyalar ve birleşmelerniñ diqqat merkezinden çette qalmadı. Aksine, Qurultaynıñ açılışını qırımtatar halqınıñ aliy forumınıñ minberinden selâmladılar. Meselâ, rus ve rum ealisi adından Bagçasaray şeer idaresiniñ azası Hacevatov, Ukraina Merkeziy Radasınıñ azaları ve digerleri selâmladılar. Ukraina Merkeziy Radasınıñ azaları kendi ükümetleriniñ adından çıqışta bulunaraq, Ukraina Merkeziy Radası qırımtatar halqınıñ Qurultayını, onıñ tutqan yolunı tanıganı ve taqdirlegenini, özara arqadaşlarca munasebetlerni pekitmege azır ölganını bildirdiler.Qurultaynı Aqyardaki ukrainler komitetiniñ başı Veliçko imzasınen “tatarlarnıñ mustaqilliginiñ yañıdan doğması”nı selâmlağan telegramma keldi. “Qırımtatarlarnıñ üriyet ve kendi taqdirini belgilegenini” taqdirlegen Qaradeñiz flotu deñizcileriniñ bir gruppası Qurultaynıñ açıluv merasiminde bulundı. Deñizcilerden biri öz çıqışında: “flot deñiz taraftan üriyetke bir de-bir telüke kelmesine yol bermeycegini” qayd etti.Soñra Qurultaynıñ keçici reisi olaraq eñ qart millet vekili, qapıshorlı Acı Ali efendi saylandı ve onıñ taqdiminen Qurultay Reberlik Divanına aşagıdakiler:– Or uyezdinden Noman Çelebicihan, Yalta uyezdinden Cafer Seydamet, Kezlev uyezdinden Şefiqa Gasprinskaya, Aqmescit uyezdinden Ablâkim İlmiy, Kefe uyezdinden Acı Bedreddin;– Qurultaynıñ Kâtiplik eyyetine (sekretariatına) Halil Çapçaqçı, Ali Bodaninskiy, Yaqub Kemal, İsmail Lemanov saylandılar.Qurultaynıñ birinci iş künü aqşam saat dörtte bitti. Millet vekilleri Hansaray azbarında toplanğan cemaat ögüne çıqtılar. Qurultaynıñ birinci iş kününiñ yekünleri aqqında Cafer Seydamet qısqadan çıqış yaptı. Toplanganlar “Ant etkenmen”ni icra ettiler.Ertesi künü Qurultay Noman Çelebicihan (Qurultay reisi), Cafer Seydamet ve Acı Bedreddiniñ yetekçiliginde öz işini Bagçasaray şeer idaresiniñ binasında devam ettirdi.Qurultayda baqılacaq meselelerni belgilevge keçmezden evel, forumnıñ adına kelgen tebrik telegrammaları oquldı, şahsen özleri teşrif büyürgan diger partiya ve cemiyetler vekilleriniñ çıqışları diñlenildi. Telegrammalar Qırımtatar Talebe Cemiyetinden, Sevastopol moldavanları icra komitetinden kelgen ediler. Ukraina Radasınıñ vekili ile Aqyar ordu vekili çıqışta bulundılar. Episi Qurultaynıñ aq-adalet ve serbestlikni yarımadada yaşağan bütün adamlarğa açıq-açıqtan berecegine, qırımtatarlar qomşu ve uzaq milletlernen barışıqta yaşaycağına eminlik bildirip, Qurultaynı tebriklediler.Kergin ve keskin munaqaşalardan soñ Qurultaynıñ kün tertibi belgilendi. Kün tertibine Qırımnıñ ve qırımtatar halqınıñ taqdirine ait müim meseleler kirsetildi:1. Qırımnıñ devletquruluşı ve idaresiniñ şekil ve mündericesi;2. Qırımtatarlarnıñ yarımadada yaşağan diger halqlarnen olacaq munasebetleri;3. Qırımtatarlarnıñ milliy idaresiniñ şekili ve mündericesi;4. Qırımtatarlarnıñ milliy, diniy, içtimaiy, resmiy, medeniy ve siyasiy ayatlarını belgileycek qanunlarnıñ işlep çıqılması;5. Qırımtatar halqınıñ diniy, resmiy, medeniy ayatını inkişaf ettirgen saalarda bir sıra temelli islâhatlarnı amelge keçirmek;6. Milliy qanun yapıcı ve icra etici akimiyetni (parlament ve ükümet – Yu.Q.) meydanğa ketirmek.Qurultaynıñ muzakeresine çıqarılğan meselelerniñ ilk beş danesi kergin, lâkin işçen bir müitte muzakere etilgen olsalar, altıncı mesele ğayet ciddiy tartışmalarnı doğurdı. Böyle ciddiy tartışmalarğa sebep ölgan mesele ilk evelâ – akimiyet meselesi edi. Akimiyetni nasıl ve kimnen qurmalı? Bunda esasen eki fikir üstün turdı ve millet vekilleri sag ve sol qanatlarga bölündiler. Sagcılarnıñ ekseriyeti akimiyetni Halq Vekilleri Şurasınen birlikte qurmaq tarafdarı ediler. “Ülkede aliy akimiyetke saip çıqmaq oğrundaki talaplarımız qanundan tıştır, – dep isbatlamaga tırıştı C.Seydamet.– Ülkede gegemoncılıqqa, aliy akimiyetke tatar milliy parlamentiniñ iç bir türlü aqqı yoq… bizde ülke akimiyeti bar – Halq Vekilleri Şurası. Bizge onıñnen qol-qolga berip çalışmağa kim keder ete? Biz böyle ağır daqqalarda akimiyetni feth etmek aqqında degil de, ülkeniñ er bir yerinde tutaşa yatqan yanğınnı nasıl etip söndürmek aqqında tüşünmek kerekmiz”.Azlıqnı teşkil etken solcılar ise “maddiy ve maneviy quvetke saip ölgan” üç elementniñ vekillerinden, yani qırımtatar parlamenta, Halq Vekilleri Şurasınıñ numayendeleri ve bolşevikler partiyasınıñ vekillerinden meydanga ketirilgen akimiyet areket ete bile, dep saya.Akimiyet aqqındaki bu proyektni ve şöyle bir printsipial şartnı Noman Çelebicihan ögge sürdi: “Eger bu gayeni amelge keçirmek mümkün olmasa, – dedi Çelebicihan, — akimiyet aqlı olaraq tatarlarnıñ qoluna keçmeli, zaten bu ande ülkede yekâne real quvet qırımtatarlardır, ve başqa iç bir türlü quvet yoqtır”.Noman Çelebicihannıñ Qurultay ve qırımtatar milletiniñ quvetine soñ derece inanğanı ve emin olğanı, kendisiniñ soñ nefesinece aynı milletçilik pozitsiyasında turması ne bolşeviklernen, ne de başqa bir partiyalarnen iç bir türlü ayın-oyunlar yapmadan, ülkede akimiyet qırımtatarlarnıñ elinde olması içün qattılıq köstermesi sağcılar ve solcılar arasındaki tartışmalarnı daa ziyade keskinleştirdi.
 VI
Malüm ki, iç bir devlet anayasasız idare etilmey. Qurultayda Qırım Halq Cumhuriyetiniñ Anayasasını (Esas Qanunını) işlep çıqmaq boyunca meydanga ketirilgen mahsus komissiya millet vekilleriniñ muzakeresine Esas Qanunnıñ leyhasını taqdim ettiler. Esas Qanunnıñ leyhasını Noman Çelebicihan, Cafer Seydamet, Cafer Ablay, Asan Sabri Ayvazov azırlagan ediler. Kergin muzakerelerden soñ, qırımtatar devletçiliginiñ nişanesi olğan Anayasa* qabul etildi. Esas Qanunnıñ 16-ncı maddesine binaen yarımadanıñ bütün territoriyasında Qırım Halq Cumhuriyeti ilân etildi.Qurultay mezkür Anayasanı qabul eterek, Qırımdaki ayatnı halqara tanılgan demokratik normalar esasında yañıdan qurmaqnı özüne baş maqsad etip qoydı. Qırım Halq Cumhuriyeti mustaqil demokratik bir devlet olaraq yaşamaq, ilerilemek niyetinde edi.Qurultay Qurucı Meclis olaraq Qırım Halq Cumhuriyetiniñ Anayasasını, devlet temsilleri – Gimn ve Kök bayraqnı resmiy sürette qabul etip, özüni Meclis-i-Mebusan, yani Milliy Parlament olaraq ilân etti. Milliy parlamentniñ reisi vazifesine Asan Sabri Ayvazov saylandı.Qurultay Qırımtatar Milliy Ükümetiniñ başı olaraq Noman Çelebicihannı sayladı ve oña ükümet erkânını şekillendirmekni avale etti, Noman Çelebicihan ükümet azalarını Qurultaynıñ tasdığına çıqardı ve Qurultay Milliy Ükümetni tasdıqladı. Ükümet Reisi ve adliye naziri olaraq Noman Çelebicihan, Arbiy meseleler ve tışqı işler naziri olaraq Cafer Seydamet, Diyanet işleri naziri olaraq Amet Şükri, Maarif naziri olaraq Amet Özenbaşlı, Maaliye ve vaquf işleri naziri olaraq Seitcelil Hattat tasdıqlandılar.Qurultay öz işini yekünlegen soñ Qırım Halq Cumhuriyeti ükümetiniñ azaları matbuatta (“Millet”, “Golos tatar” gazetalarında) programm bildirüvnen çıqışta bulundılar.Bu bildirüvde, cümleden, şöyle denile:”Vatandaşlar!Qırımtatarlarnıñ Milliy Qurultayı Anayasanı qabul etkenden soñ qırımtatar milliy parlamentine nail oldı. Parlament tarafından kendisine işanç bildirilgen qırımtatar milliy ükümeti bugünden itibaren öz vazifesini eda etmege kirişe.Rusiyeniñ er köşesinde isyan ve anarhiya ateşi üküm sürer eken, qırımtatarlar böyle parlamentli bir Milliy Ükümetni tesis etmege muvafıq olması içün özüni ve bütün qırımtatarlarnı bahtiyar, dep sayalar. Qırımtatar Milliy Ükümeti yalıñız tatar milletiniñ seadet ve selâmetini temin etmege degil, bütün Qırımda bulunğan bütün vatandaşlarnı, olarnıñ mallarını, canlarını, ırız ve namuslarını uzurpatsiyadan, anarhiya ve isyan felâketlerinden imaye etmekni kendisi içün muqaddes bir vazife olaraq tanıy.Qırımtatarlar Rusiyeniñ sabıq merkeziy idaresi tiraniyasınıñ zulum ve istibdatı astında bütün Qırım sakinlerinen beraberlikte iñlegen, beraber ezilgen ve büyük qara qabustan azat ola bilmek içün olarnen birlikte qanlı közyaşlar aqızğan ediler. Endiden soñ bütün eski medeniyetni parçalagan, abidelerni yıqqan, ibadethanelerni, saraylarnı yaqqan ve kül etken, cümert ve abadan Qırım yarımadasını daa da harap ve perişan etecek ihtilâlnıñ qanlı pancasından qurtarmaq içün bütün demokratik alemnen birleşip, kene aynı qardaşlıq, aynı vatandaşlıq duygusı ile özara bir emekdaşlıqnen çalışacaqtır.Qırımtatar Milliy Ükümeti Qırım yarımadasında telükesizlik ve barışıqnı temin etmek içün qatiyen qarar bere. Açlıqnı bitirecek, maaliyeviy buhrannıñ ögüni alacaq, uzurpatsiyaga yol bermeycek.Qırımtatar Milliy ükümeti er kesniñ ve er bir milletniñ insan ve milliy uquqlarını ürmet etkeni kibi başqalarnıñ da onıñ milliy uquqlarını ürmet etmesini talap ete, er tatar içün mühterem ve riayet etilmesi şart ölgan ve er vatandaş içün saygı, deger ölgan Anayasanı umumnıñ diqqat-nazarına taqdim ete. Ükümet reisi ve azaları”
 VII
Rusiyede akimiyet başına kelgen bolşevikler Qırım Halq Cumhuriyeti ve Qırımtatar Milliy Ükümetini tanımadılar. Aksine, Qırımdaki bolşeviklerni, olarnıñ tarafında turğan silâlı quvetlerni, bu cümleden Qaradeñiz flotu deñizcilerini Qırımtatar Milliy Ükümetine qarşı qoymaga areket ettiler. Qırımda bolşeviklerniñ eñ qaynağan yeri Aqyar edi. Qaradeñiz flotunıñ ekseri qısımı bölşevizm vereminen hastalanğan ve er angi daqqada yarımadanı qan ve ateşke bögmaga azır edi.Qurultaynıñ, Qırımtatar Milliy Ükümetiniñ Qırımnı anarhiyadan saqlap qalmaq, onı medeniy bir İsveçrege çevirmek kibi maqsad ve ğayeleri ne derecede alicenap ve samimiy olmasın, Aqyardan esken bölşevizm anarhiyasınıñ ruzgârı kendi deşetli nefesini ep quvetlendirdi. Noman Çelebicihan ükümet başında turar eken, kendi taktikasını qaytadan baqıp çıqmağa mecbur oldı ve oña temel deñişmeler kirsetti. Qurultay ötkerilgen künlerde Qırımda akimiyet başında qırımtatarlarnen birlikte bolşevikler partiyasını körgen Çelebicihan 1918 senesiniñ yanvarında akimiyet dümeni başında tek qırımtatarlar olmaq kerek degen talapnı ögge sürdi.Rusiyedeki inqilâp, Qırımdaki vaziyet, Qırım Halq Cumhuriyetiniñ ilân etilmesi, bundan ötrü onıñ imaye etilmesi, yañıdan canlanması ve sayre şeyler N.Çelebicihannı ümütlendirdi, onı ruhlandırdı, oña yürek berdi. Ve Noman Çelebicihan Aqmescitte ekseri partiyalarnıñ ofisleri yerleşken Narodnıy Domnı (Halq Evini) Qırımtatar Milliy Ükümetiniñ ofisine çevirmek maqsadında ükümetniñ ögüne şu binada yerleşken partiyalarnı çıqarmaq meselesini qoydı. Halq Evini merkeziy ükümet binasına çevirmek meselesi ğayet ciddiy ve mesüliyetli bir adım olğanını, rus ve diger partiyalarnı Qırımtatar Milliy Ükümetine qarşı qoya bilecegini, qan tökülecegini Çelebicihan, elbet de, añlay edi. Lâkin, C. Seydametniñ yazganlarına köre, “Çelebicihan Qırımnı tamamile elimizge ala bilecegimizge emin olğanından fursatnı qaçırmamaq fikirinde edi… Açıq aytmaqnen birlikte, atta şimdi gayıp etsek de küreşimizniñ kelecegi içün “Qırım qırımlılarnıñdır” maskalangan şiar yerine “Qırım tatarlarnıñdır!”* bayragı ile ortaga çıqmaq daa da hayırlı olacagını aytqan edi”.N.Çelebicihan kendi teklifinde qattı turdı. Çünki bu tek teklif degil, taqdirane bir devirniñ taqdirane burulışında ögge sürülgen talap edi. N.Çelebicihan Halq Evi meselesindeki talabı qabul etilmese atta istifaga kete bilecegini ükümet azalarına bildirdi. Meseleniñ böyle keskin tüs alması ükümet azalarını teren tüşüncelerge daldırdı ve Çelebicihannıñ talabını qabul etmege mecbur oldılar.Yanvar 3-te (eski esap) qırımtatar eskadronları Halq Evini işğal ettiler. Rus partiyaları deral areketke keldiler. Halq Vekilleri Şurası acele sürette toplaşuv ötkermege başladı. Aqmescitte vaziyet qarardan ziyade kerginleşti. Yanvar 4-te Milliy Ükümet azaları alelhusus toplaşuvga toplandılar. Qattı ve keskin muzakerelerden soñ Halq Evi meselesi qoyuldı. Ekseriyetniñ talabına binaen Halq Evinden askerlerni almaq, “Qırım qırımlılarnıñdır” yolunda adımlamaqnı devam ettirmek qararına kelindi. Noman Çelebicihan istifaga çıqtı ve yañı ükümet saylanğance kendi vazifesinde faaliyetini devam ettirecegini ayttı.Yanvar 9-da Aqmescitte Asılzadeler klubında** (Dvorânskoye sobraniye – Yu.Q.) Milliy Parlamentniñ toplaşuvı oldı. Anda Noman Çelebicihan ükümet başı vazifesine keçken künden berli yapqan işi aqqında esabat berdi. Çıqışınıñ soñunda Halq Evi meselesine qayttı. Asılında bu – bina, ofis degil de, akimiyet meselesi olğanını ayttı. “Qırım ükümetini tatarlar, Halq Vekilleri Şurası ve bolşevikler birlikte qurmalı. Böyle olmagan taqdirde akimiyet bizge keçmeli. Çünki memlekette bizden başqa aqiqiy quvet yoqtır”, – dedi. (C. Seydamet, “Bazı hatıralar”, s. 279.)
 VIII
Aqyar qaynamaqtan qaynay. Emde tek Aqyar degil, Kefe, Yalta, Canköy, Aqmescit, Bagçasaray areketke keçti. Yanvar 12-de Aqyardan köterilgen bolşevik dalğası furtunaga çevirilip ortalıqnı yaqıp-yıqmaga başladı. Qırımtatar eskadronları ve Qırımtatar Milliy Ükümetine tabiy ölgan qısımlar bolşeviklerge qarşı ücümge keçtiler, lâkin bu furtunaga qarşı turıp olamadılar. Qanlı çarpışmalar eki kün devam ettiler. Yanvar 14-te yarımadada akimiyet bolşeviklerniñ eline keçti.Şu qanlı qalabalıqlar vaqıtında bolşevikler tarafında bulunğan Qaradeñiz flotunıñ deñizcileri milliy, ırqiy, diniy, siyasiy mensüpliklerine baqmadan, öglerine rastkelgen bütün adamlarnı yaqaladı ve apshanelerge bıraqtılar. Yaqalanğanlar arasında Qırımtatar Milliy Ükümetiniñ reisi Noman Çelebicihan da bar edi. N.Çelebicihannı Aqyar apshanesine qapadılar.Fevral 21-23 (yañı esapnen) künleri Aqyarda 2,5-3 biñge yaqın deñizci bolşevik propagandasınıñ tesiri altında “burjuaziyanı yoq etmek” oğrunda at oynatıp başladılar. Cezasızlıqtan ruhlanğan deñizciler kimseni tanımaq istemediler, tükânlarnı tar-mar ettiler, zorbalıq, samosud dalgaları ketken sayın keniş kölemlerge nail oldı. Vaziyet nezaret astından çıqa. Quturgan deñizciler fevral 22-den 23-ke aylanır gecesi Aqyar apshanesine bastırıp kireler, 60-qa yaqın adamnı qurşunga tizeler, Noman Çelebicihannı qatl eteler, cesedini Qara deñizge bıraqalar*.Qırımtatarlarnıñ 1783-te gayıp etilgen milliy devletçiligini 1917-de ğayrıdan tiklev oğrundaki amansız küreşi böyle yekünledi. Qırım yarımadasınıñ, qırımtatar halqınıñ tarihında nevbetteki qanlı saifeler yazılıp başlandı.
Qullanılğan edebiyat
Atlas M. Börba za Sovetı. – Simferopol, 1933.Boçagov A.K. Milli firka. – Simferopol, 1932.Bünegin M.F. Revolütsiya i grajdanskaya voyna v Krımu. – Simferopol, 1927.Vozgrin V.YE. İstoriçeskiye sudbı krımskih tatar. – M., 1992.Voloşin M. Kultura, iskusstvo, pamâtniki Krıma / Krım. Pütevoditel pod redaktsiyey İ.M.Sarkizova-Serazini, M. – L., 1925 g., (Zabveniyu ne podlejit. Sb.statey, Kazan, 1992.)Yelagin V.L. Natsionalistiçeskiye illüzii krımskih tatar v revolütsionnıye godı, Simferopol, 1924.Jurnalı zasedaniy öbşçego sobraniya delegatov syezda zemskih slujaşçih Tavriçesköy gübernii. 19-21 maya 1917. – Simferopol, 1917.Zarubin A. K istorii “Milli firka” // Krımskiy müzey, 1994. – № 1.Kogonaşvili K. Kratkiy slovar istorii Krıma. – Simferopol, 1995.Korolev V.İ. Tavriçeskaya güberniya v revolütsiyah 1917 goda – Simferopol, 1993.Korolev V.İ. Vozniknoveniye politiçeskih partiy v Tavriçesköy gübernii. – Simferopol, 1993.Korolev V.İ. Bunt na kölenâh. 1905. – Simferopol, 1993.Paşkov F.F. Şain Girey, posledniy krımskiy han: İstoriçeskiy öçerk. – Simferopol: Redotdel Krımskogo oblpoligrafizdata, 1991.Nadinskiy P. Öçerki po istorii Krıma. – Simferopol, 1957. Ç.1-2.Obolenskiy V. Krım v 1917-1920 gg. // Krımskiy arhiv. – Simferopol, 1994. – № 4.Özenbaşlı A. Çarlıq zamanında Qırım icretleri, yahud Qırım faciası. – Simferopol, 1925.Platonov A. Fevral i Oktâbr v Çernomorskom flote, B.m. – 1932.Problemı istorii Krıma. Sbornik materialov. – Simferopol, 1991. – Vıp. 2.Statistiçeskiy spravoçnik Tavriçesköy gübernii za 1915 g. / Pod red. F. Andriyevskogo. – Simferopol, 1915 g.Revolütsiya v Krımu. Sbornik materialov. – Simferopol, 1928. – № 8; 1930. – №9; 1932.– №10.Trapeznikov G. Krım v period burjuazno-demokratiçesköy revolütsii v Rossii / Krım: proşloye i nastoyaşçeye, M., 1988.Tumann. Krımskoye hanstvo. – Simferopol, 1991.Falev P. İz ideologii krımskotatarsköy intelligentsii // İTUAK. – 1918. – № 54. Kırım. – Istanbul, 1918. — № 4.Kırımal E. Kırım türklerinin milli mücadelesi. – Emstdaten, 1952 (Der kampf der Krimturken).Tekin. Celebicihan Kırımın büyük kurbanı // Emel. – 1964 – №. 20.Otar I. Çelebicihan // Emel. – 1968. – № 4.Ülküsal M. Kırım Türk-Tatarları: dünü-bügünü-yarını. – Istambul, 1980.Ülküsal M. Çelebicihan ve bolşevikler // Emel. – 1933. – № 3.Hazbiyevıç S. Poloniya musülmanlari // Emel. – 1992. – № 190.Ferudın M. Emegen. Sonki Kırım Hanı Şahin Geray’ın Osmanlı devletine ilticası ve idam mecelesi // Emel. – 1983. – № 135 (Emel’nin özel sayısı).Çelebicihan / Tertip etken Prof. Ömer Edıp. Romaniya Musülman Tatar Türklerinin Demokratik Birliği. – Romanıya, Köstence, 1982.Noman Çelebicihan // Kırım yayınları, Kırım Fonu. – New-York, 1984.Fischer A. Crimean Tatars. – Micigan, 1978.Bektore Ş. Antlı şeyit. Kırımın büyük kurbanı // Kırım. – 1961. – № 7-10.Kırımer C. S. Bazı hatıralar. – Istambul, 1993.

* Noman Çelebicihannıñ mezkür çıqışınıñ tolu variantı “Millet” (1917, noyabr 13), “Yañı donya” (1997, noyabr 14) gazetalarında ve işbu kitapta (mündericege baq) derc olunmaqta. – Yu.Q.* Kitapnıñ “Vesiqalar…” qısımına baq.* “Qırım qırımtatarlarnıñ!” dep oqumalı.** Şimdi bu binada İ. Franko adına Devlet cumhuriyet ilmiy-universal kitaphanesi yerleşkendir.* N.Çelebicihannıñ şeadeti aqqında tafsilâtlıca malümatlar işbu kitapnıñ “N. Çelebicihannıñ feciy elâk oluvına dair” qısımında berile.
Yunus Qandım