KIRIM’DAN HİCRETLER
Altın Ordı imperyası, Qırım Hanlığın imperyası, dünya tarihınde tanıla ve gururman ya da
fenalanıp aytıla-yazıla Orta Çağ zamanında.Romen tarihçılerı, Vircil Koman, Adryan Iliye,
Şerban Papakostea, Vircil Çokıltan,yazdılar qanıtlar ketırıp Orta Çağında bolğanlarnı ele Qara
Denızde Venerik,Cenova gemıcı
lerımen cenk ve ya barış yasağan ecdatlarımıznı.Onların yazılarından anlaşıla Hanlarımızın,
yani tatar milletının quvetı, sözı, ordısı.Mihayl VIII Paleologu’nın zamanında ( 1257-1282) ,
Nymphaion anlaşmasında, ve 1400 lerın ortasına qadar, Tuna’nın denızge aqmasında ve Qara
Denızde yasalğan anlaşmalar Altın Ordu tatarlarıman bırlıkte bola:
“Gerı almak savaşlar Dobruca’nı kotermekte, Mihayl Paleolog mında selcük turklerını
yerleştıre, olar mogullardan qorqıp Asiya’dan tartılğanda.Tuna’nın avuzlarına qadar devlet
uzala, Tuna’nın batı tarafını zapt ete, er neqadar direkt bolmasada bo ış.Irmağın aşasında cerı
tam bılınmegen bır yerde, bizanslılar Viçina ticcaretın kontrolğa alalar. Cenovalı bır evraq
anşlaştıra ki bo yer bır merkez yerı boldı, ligurlar uşun, Roma İmperyasının ışınde.
Anlaşılması kerek, Viçina bizanslılarğa berıle Altın /*Ş.Papakostea –V.Çokıltan,Qara Denız
ve… Kostencı,2007 s.115)
Arap yolcısı İbn Batutta yaza Kefe’ge dair, romencede ve Avrupa’da Kaffa dep tanılğan
şeer: “Butun denızın kenarına uzatılğan Kefe hıristiyanların zengın şeerı,aralarında
musulmanlarda yaşap.Guvernatorın adı Damadır,demek Demetrius. Kaffa da bek meşhur
camı bar ve qadı kore davalarnı.200 tane ticcaret uşun gemı bar, harb gemılerı ayrı bunlardan,
dünyanın en meşhur limanı bo yerıdır.”(aynı eser,s.317)
Aynı eserde gurlıq tuyunıp oquymız ki bızım hanlar, bolsın Ozbek –han ya da Canıbek
–han, hak tanıylar Tana da (Don) Kefe de ya da denızde italyan tuccarlarına ve onların
gemılerıne.
(Yazğan kompendyumım”Dobruca da bugun yaşağan qırımtatarlarnın tarihıne dair” oz
ana tılımde yazılğandır ve onu menden Ukrayna Qırım daqı Qırımtatar Meclisının başqanları
ıstegendır ( Çübarev ve Ali Hamzin), çünkü bızım hicretımız onda tanılmağan, bılınmegen. )
Bu eserımde bolğan fikirlernı Qırım’da, Akmesçit’te, ekı universitette // KIPU ve
TAVRYA da, gonullı ders tutıp Nisan – Mayıs 2010 senesınde tanıttım, ondaqı profesorlarğa
ve o senenın talebelerıne bılgenlerımnı, ve bugun, 2013 nın ağustosında Dobruca nın tarihıne
edebiyat tarihınıde qoşıp bağışlaymız milletımızge.
Başından bıldıremen ki dokumant, yani tatar dokumantları ya da el-yazıları, yoq! Qıymetlı ilerı
kelgen Balabanlarımız, nasıl Müstecep Ülküsal, Necip Haci Fazıl, Fevzi Altug, uzulıp, mığayıp
yazdılar arşiv degenın yoqlığını ( 1783 ten sonra devletımız cöytıldı bızde cayrap qaldıq, dort-
bır yaqa qaştıq, çar ve bolşevik memurları hanlarımızın arşivlerını yaqtılar ve öz arşivlerını
yarattılar! Mecburman, Riza Fazıl Ağamızın, Qırımtatar Yazıcılar Bırlıgının Reisı, yazar, şair,
esercı, tarih ve edebiyat tarihımıznın bılgı sahibı, sözlerını yazmağa:
“dedelerımız şımdıkı – onların – zamanını sonsuz, ebedi dep, o vaqıtların topraq ve millet
bastırılmasına dair yazmağanlar…”( Karadenız, RMTTDB, 211 / 01, yanvar 2011, XXII,s.5-9).
Fikirımnı ilerı tanıtıp, aramızda tabılmağan, bılınmegen evraklarnı tuşunemen, neden
Dobruca’ğa ve dünyağa dağıldıq, tarıday tonterılıp türk toprağı dep bo yerlerde qaldıq, ve,
şımdı, dokumant bolmasada durkulernı, şınlarnı, manelernı, destanlarnı aqtaramız, ecdatımıznı
sağınıp.Ailesının mında yerleşmesıne dair bır M.Ülküsal yazğan, Qırım’nın qayerınden
koterılıp kelgenınıde bıldırıp. Sade bolay anlaşılar teren mesuliyet tuyğanım, nevaqıt, bıle- kore
eksıklernı, başladım tarihımıznı yazmağa, Dobruca‘dan Türkiye’ge koşmelerın sebeplerını
tarihlayıp bo çerçevede :
- ailemın kunumızge yetıştırgen hatıralarını
- boşalğan koylerden ketmeden mında qalğanlar, başqa tatar koyıne cerleşeler.
- romen kolonistlerı yağma eteler tatarlarnı
- romen hükümetının bazı bolğanlarnı “qabersız” kormelerı, v.b.
Bolaytıp bılemız ki 1880- 1890 senelerınde Dobruca‘dan Türkiye’ge genış koşmeler bolğan.
Bırıncı boşalğan koyler tatar koylerı eken, onlar, nevaqıt Osmanlı cenılgen, qorqıdan
koşkenler, canğızlıqtan ve ırıme qorqısından, ele qorqı “tatar-türk vaşilerınden” romen tarafında
da tuyulğan! Baba yağımın qartları 1900 den evel koşkenler Türkiye’ge, gerı dönıp
Dobruca’ğa. Ailemızde aytılğan sebepler bar:
- sonsız Osmanlı marebelerınde caşlarımız olgen
- tatar koşmelerıne zeytun qoraları berılgen, zeytun aşap dayanğanlar, topraq Dobruca’nın
toprağınday zengın tuvıl eken. - canı yerleşken romen hükümetı asıl demokratlığın colında tabılğan, dinımız qorulğan ve
mekteplerımız qapalmağan. - Qırım’dan koşken tatar rusnın zulümlerınden qurtulğan, gerı dönermen serbest Vatanıma
depte Dobruca’da qalğan…
Bonday ekonomi-sosyal-politik sebeplerge aile ve aqraba mınasıbetlernı de qoşmamız kerek,
qartlarımız koşuvlernı bırlıkte azırlegenler, Qırım’da ve ya Dobruca’da.
Vatan Qırım dan koşuvlerge dıqqat etıp aqtarsaq, rus tarihçilerın, nasıl E.Markov ve Levitsky –
lernın aytqanlarını, oz aramızdan yetışkenlernı de, dr.Amet Ozenbaşlı cer ala bo yerde, 1943 te
o Romaniye’ge qaşıp kele, bızmen omırını ve hayatını bırleştırıp…Qırım’da bırıncı serbest
hükümetımızın arasında 1917-1918 de Çelebi Cihan man ve Cafer Seydamet men minıstırde
tabılğan.Onun yazğan kitabı “Çar idaresının rölı Qırım dan koşmelerımızde”1926 Qırım da
basıla ilkın. Bonday etıp, tarihi senelernı aqtarabılemız, 1789-1790 senelerınde, 16 cıl ışınde,
demek 1800 lergeşık, yarım miliyondan fazla tatar koşe.Bız koşe derken, qaşa sözı ta lâyıq
korıne, qaşalar qartbabaylar ve durkulerımız onların şekkenlerını anlaştıra:
“Tutiy qalğan ocaqlar soner meken
Tatar qalqı qorlıqqa koner meken!”
Bonday durkulerımız qayb bolmaycağımıznı bıldıre, ve, bırlıkke şaqıra ! Üş kere ketıp üș kere
qaytıp kelgen baba tarafım Türkiye den…Eger bo aile tarafımda o yıllarda kop bala olgen bolsa,
o vaqıt degenler avada, suda, cerde, qabat…bunlarnı Allah süymedı degenler?! Qaytıp kelgende
Dobruca’nın toprağına, Aqbaş’lı Qurtveli qartbabam pıtırmegen Türkiye de başlağan medresenı
ve Qırım da medrese oqup ocalıq yasağan aqrabalarımızın colını tutıp, balaban ulını, Şaip nı (
menım babamnı) Mecdiye seminarında oquta. O zamanlar oqumaqnın qararını qart
ların ve ocaların ızınıman ve aqılıman ala eken tatarlar, mektep ayıra eken oquycaq balanı ve
babası oğa kore hazırlıq kore eken. Qız bala esapqa kırmegen. Menım baba tarafım Akmesçit
‘nın tarafından kelgen, belkıde ozınden.Türkiye’ge bırıncı koşmekten önce, Abdula koyınde
oturğanlar, ve, koşuvlerden son koy boşağanda, kenede koşılgen.Bolay vaziyette, 1.000.000
tatar Qırım’dan Romanye’ge kele, mından da Türkiye’ge koşe. Ecdatlarım qaytqan son 1905 –
lerde(?) Türkiye den, Aqbaş tatar koyıne koşkenler, Dereboyında bugun Albeşt adıman. Insan
ve koy sayısı, koşmesı, mağa merhum Ionaşku beyden berıldı, ondan tuydım ki yaqın bır
milyon qırımtatarı kelgen balaban Dobruca’ğa ve ketken. Koylerın ad denışmesını de bızım dr.
Osman S. berdı. Konstantin Yonaşku bey çiftçi partisinin azası, politik cezalı, ekı meşhur kitap
yazdı bo konuda ve bızde onların tatarlarğa ve türklerge açılğan bolımını yazğamızdır:
“Dobruca’da Komunizmağa qarşı Dayanma” serlevasıman, 2000 de, 2005 te. Menım bırıncı
ketuvımde Türkiye’ge, 1982 de, Istanbul man Bursa arasındaqı koylerde, asılına baqsan,
qasabalarda, kop tatar koyı kordım, onlar Dobruca’ dan ve onda Qırım’dan kelıp cerleşkenler,
1783 ten sonraqı “Aq Topraqqa” koşuv dalğalarıman. Ekıncı sırasında koşuvlerın, Aqbaş
koyımden kelgenlernı tuydım, türk-rus cenklerın senelerınde qalabalıq koşmeler bolıp.
Bunlarnı esaplağanson, alğan qararımız bo: 1880, 1884, 1888, 1894, 1906, 1911, 1920
senelerınde ızlı koşıle; 1930-1939 senelerınde, er sene bır gemı kele, bedava aketıp tatarlarnı
Türkiye’ge. Evraklar yoq, bılgenımız nesılın nesılge aytuvları. Kobısı Istanbul meraqlısı bolıp
mıneler “Mercani” gemısıne. Anda onlarğa bedava ev, tarla, ayvan berıle, meyva ağaşı ya
zeytunlı bahşalar, qarbız-qavun egılgen tarlalar.1939 senesınde, harb sebebınden, beklengen
gemı kelmiy, bek kop aile fıqara qala, aylarca koyınden ayırılıp, otırıp Mecdiye’ de ya da
Kostencı’de, paralarını pıtırıp. “Mercani” gemı mercan bolıp togıle zavallı halqımızğa…
Ana tarafıma kelsek eger, biyografik yazılarımız bar ep bızım Balabanımız dan, Müstecep
Ülküsal’dan “Hatıralar” kitabında, “Kırım Yolunda bir Ömür, Ankara, 1999.
Evelkı zamanlardan başlanıp, Dobruca, oz topraqlarında, tatarlıqnı tanıp ve tanıtıp kele,
Abdulmecit Sultan‘ın bağışlağan gemısımen Qırım’dan Dobruca’ğa sonğı koşmeler yasalıp
1939- larda. M.Ülküsal’nın ana tarafını
( demek menımde, onın anası menım qartanamman doğmış) Kerç etrafında Qazantıp koyınde
bılemız. 2011 senesınde yetıştım o yerlerge, Kerç nı kordım Eskı Kırımlı Ali ağanın dostı
bolğan Viktor rus akettı menı ve ekı qız torunımnı, Adéle ve Maya nı onda gezdırdı, illa koynı
bılalmadı bırev! Qartlarımızdan bılemız keşelerı colğa şıqqanlarını, rustan ve colnın
tehlikelerınden qorqıp.Bolat aile adı bızım antroponomiyamızda dünyanın er yerınde bır
mânaman tanıla, “at zengını”, onlar qaradan, yani topraqtan kelıp at surusunı aydap ve
toqtalmadan mında cetkenler, anda, Vatan da sade mezarlarnı ve sonmegen otlarnı çarğa ve
bolşevikke bıraqaraq dayanalmadan onların şektırme ustalıqlarına.
”Aq Topraq”denılgen Dobruca, temız ve kutsal topraq, dinımızge serbestlık berıp, 1880 ge
qadar meraqlandıra milletnı. O seneden başlanıp Şarqqa cönep ve Türkiye’ge ya da Batı ğa,
USA ğa kenede koşeler. Orf-adetını dayma qoruğan tatar milletı, kımlıgını, tılını, dinını
saqlay ve bo sebepten azır tura ve uzaq tura hristyanlıqqa.Qırım’dan Dobruca’ğa ve mından
Türkiye’ge koşuvlernı anlatqan ve araştırğan insanğa qıymetlı yazılar bar, dr.Amet Ozenbaşlı
nın ve Cafer Seydamet Kırımer beylerın, ekısıde ministırlık yasap 13 Aralıq 1917- 30 Ocaq
1918 aralarında dayanğan demokrat hükümetımız. Onların eserlerı 1990 dan sonra da tanıtıldı
Qırım’da, Türkiye’ de ve Romanya’,da.Başqa evraklar qalmadı, bolsada yetışmedı, rusqa
tuyulğan qorqı nesıllernı qaltırata bugunde, uzaqta bolsalarda, aynı qorqı bar, kop tatar ozınnı
türk dep yazdıra Türkiye’ge cerleşme umidımen. Demek bız, Balaban Dobruca evladından,
Müstecep Ülküsal’ dan, ( d.Azaplar 1899- ö.Istanbul 1996) bılemız ki ana yağımız Kerç ten
kelgen; onın baba yağı Cankoy betınden, koy bek bılınmiy…O Balabanı
mız koylernı anlata, babasın şıqqan koyını kesık bılmesede, anasın koyını bıle ve bonlarnı
bızge bıldıre.
Bolay bılıp ve tuşunnıp koşmelernı ayıramız sene ve zamanğa:1890, 1901, 1911, 1918-20, ve
sonra, tertiplenıp, 1930-1939 larğa bara. Ailenın kokenını bılmek uşun bır çare taa bar:ornek
beremız oz anamıznı ve babamıznı, qavğa ya şaqa etkende, bır-bırıne “şonğar-kerış” der
edıler!Menım anam Kerç’nın Qazantıpınden, o kerış.Bızım tılımızde boğaz derenınden kele
“ggg” bugunkı nesıller “h ya k” derler, aile illa ilerı cürsete omırını.Balkan cenklerı en kop
koşuvlernı yarattılar Türkiye’ge. Milletımızın tarihınde bolğanların kobısı bılınmiy geşe, mın
da ve başqa yerde aytılmadan. Bo ciyette, komunizma yaman mirasnı berdı: şımdı yazğanlar
istidatsızlar ve kitaplar oqulmay…Men bolğanlarnı ve bılgenlerımnı sıraman tanıtacaqman:
1.Balkan ekı harb zamanında Azaplarlı Acı Fazıl, Ülküsal’nın, Salya’nın ve Necıp’nın babası,
Dobruca koylerını dolaşa ekı koydeşımen ve para ciyalar, onı altınğa çevırıp, evraq ıstep
teslım eteler Istanbul daqı Kızıl Ayğa: Hilal-i Ahmer ge. ( M.Ülküsal, ayt.kitap, s.18)
2.Bırıncı Dünya cenkınde, 1916-1918 lerde, başından sonuna qadar, Dobruca tatar koylerınde
ilerı kelgen, zengın ya mekteplı kışıler toplana, İasşı şeerın etrafında lagerde qapalı bolalar,
türk ordusuman bırleşme ya anlaşma yasalmasın dep. Hatıra kitabında bölüm bar”Köyümüzün
en zengin hacısı götürülüyor” s. 54 te anlatıp:
“Bir gün sonra ( romen ordusu türk-tatar köylerinden at-araba ve genç adam toplamakta)
köyümüzün Bolatlar mahallesine iki romen subayının geldiği ve köyümüzün en zengini olan
ihtiyar Haci Settar Ağayı:”Sen türk askeri komutanına casusluk yapıyormuşsun !” diye
sıkıştırdı haberi yayıldı.Haci Settar ağa dindar, hiç bir şeye karışmayan ve hiç romence
bilmeyen bir ihtiyardı; ama zengindi. O günü akşama doğru araba ile Köstenceye götürüldüğü
duyuldu.(…) Nitekim, ertesi günü Toprakhisar köyünden geri döndükleri görüldü.
Iki gün sonra bulgar süvarisi geldi, romenleri kovaluyoruz, bizden korkmayınız” dedi ve
kuzeye doğru gitti”
( s.54-55).
Komunizmanın devrinde bunlarnı yazıp aytmaq yasaq edı, illa, şımdı, 1990 dan sonra bunlar
saqlı qalmadan tanıldı. Radiyolog doktorımız Feuzi Ridvan EMEL dergımızde yazdı:”
Romenler inanmadılar tatarlarğa, çünkü türkler nemselermen bırleşken edıler. Bo lager
tatarların oquğanların topladı Moldova ışıne, İasşı qatında bır boşluqta. Qurtulğanda, babam
done Mecdiye’ ge ve…” ( EMEL dergısı, Sayi 4, sene *74, s.30)
4.Balabanımız M.Ülküsal bır bolğannı şolay anlata, koșuvge bo da sebep bolabıler kıbı kele:
“Yakalanan hırsızlardan birisi sorgusunda şunları söylemiştir: arkadaşım evi soyarken, ben
elimde balta ile Hoca nın ( Fazıl ın) başında bekledim.Eğer uyanıp kalkmak istese idi, balta ile
vurup öldürecektim. Uyanmadı…” ve olay Kızıl Murat köyünde olmuş, 1900 lerde.( aynı
kitap, s. 18)
2.Kene unutulğan sebeplernı bıldırmek zorundamız, Pervel koyındekı 1916 da yasalğan
haqsızlıqnı yazıp, bölüm “Perveli köyünde kurşuna dizilenler” aynı hatıra kitabı, s. 61:
“Perveli’de büyük toprak sahibi olan bir çokoy Romen vardı.Evleri, anbarları ve ahırları
köyün ortasında geniş bir alanı kaplıyordu. Büyükbaş hayvanı, koyunu, çiftçilik makineleri
pek çoktu. (…) Bir kaç gün çiftliğe kimse uğramamış. Bunu gören köyün türk halkı anbarlara
dalmışlar, kaşarları ve peynirleri yağma etmişler. Bu yağmayı bir mağazanın tavanında saklı
kalan bir romen ırgat görmüş.Romen keşif askerleri Azaplar’a geldikleri gece diğer bir romen
müfrezesi Pirveli’yi basmış. Tavandaki romen olayı romen taburunun komutanına
anlatmış.Komutan tutabildikleri erkeklerden 18 tanesini kendilerine kazdırdığı hende
ğin kenarına dizerek, kurşundan geçirtmiş.Türk kızlarından da dört tanesini alıp götürmüş.O
gece kurşuna dizilen 18 erkekten Idris adında ve benim Seminar dan arkadaşım olan bir genç
olayı doğrulamış ve kendisinin bir mucize kabilinden sağ kaldığını bana bizzat şöyle
anlatmıştı: “O gece köyde kaçamadan 18 erkek kalmıştık.Romen komutan köyün kenarında
10 metre uzunluğunda ve bir metre derinlikte bir hendek kazdırdı. Yüzlerimizi hendege
çevirterek sıraladı. Arkamızdaki askerlere yaylım ateşi yaptırdı. Herkesle beraber ben de
hendege yuvarlandım. Nasıl olduğunu bilmiyorum, benim sağ ayağım hendeğin dışında
havada dikilip kalmış.Askerler bizi bırakıp uzaklaştılar. Hendek içindekilerin iniltileri de
kesildi.Ben kendimi toparladım ve dışarıda kalan ayağımı çektim.Sıcak bir şeyin baldırımdan
kalçama doğru aktığını hisset
tim.Dışarda kalan ayağımın topuğu yaralanmıştı. Hendekten çıktım, gömleğimi yırtıp bir
parçası ile yaramı sardım. Görünen asker ve kimse yoktu. Güneye, Aşçılar köyüne doğru
yürümeye başladım. Hava yağmurlu, soğuk, yer çamurdu. Görünmemek ve ele geçmemek
için tarlalardan ve otların arasından yürüyordum. Tanrıya hamd olsun, kurtuldum ve işte
yaşıyorum “ demışti.”
(M.Ülküsal, Kırım için… hatıra, Ankara, 1999, s. 61-61)
Ekı sene evel, Karadeniz gazetasının baş muarriri kıbı tayın olğanda, qısqa zamanın
ışınde Senya Resul hanımman kettık ve qaradıq mezarnı Pervel’den. Qartlarımızın bırısı,
Peryan Bormambet hanım, yaqın 78 yaşlarında, müslüman mezarına akettı ve taş –ağaş
arasından, zamanın unutulmasından cerlılerın “şehitler mezarı” degenını taptı. 1944 lerde
koynın halqı bugunkı şosenın kenarındaqı endekten alıp mezarğa cerleştırgenler olılernı,
süyeklernı ve dinımızın duvalarıman 30 şehit adını yazıp, 15 bır sırada, anau 15 başqa sırada,
epısını bır yerge komgenler. Resım yaptıq, oqumağa oğraştıq. Peşmanlı duyğularman anlattıq,
tatarlar pener, kaşer almaycaq edıler, romen ordısıda ottırmiycek edı, dep. Nedret Abduraman
bey Pervellı, dr.Nayl Duvacı bey ep Pervellı, bugun Tekerkolınde, bularnı bılıp yardımcı
boldılar. Muftılıq, ve millet vekili bolğan ve olılerın bırısı qartbabası bolğan Amet Aledın
bey, qaberdar boldılar, illa ta o yernı ayırıp- sarıp almadılar bu kunge qadar.
( Karadeniz, Temmuz, 2011, SAYI 217 / O7 s. 12, menım makalemın serlevası: Pervelıde
qurşunğa tızılgenler)
Bibliografiya:
- Proiect de lege al guvernului român, datat 15 august 1916 // Fond Senat, dosar 13229 /
1919-1920 semnat de: E.Melidon, N.Cartianu, N.Bațaria, Toma S.Rădulescu,
N.C.Tănăsescu, D.Hentescu *nepaginat dosar dăruit de dl Constantin Ionașcu d-rului
urolog Osman Sezghin, de la care eu l/am primit în dar, în anul 2010: schimbarea
denumirilor localităților din Dobrogea. - Mustegep Ulkusal: Tătarii – Turci Crimeeni, tradus de G.Akmolla în lb.rom. an
2006,ed.Golden, Constanța; Kırım Yolunda bir Omur // O viață în slujba Crimeii, scris
în lb.turcă și tradus de noi fragmentar, Ankara, 1999. - Ei, Limbă Maternă, Tradus din lb. Tătară crimeeană de noi, 2010 ( 2009), ed.NewLine
- Yîlmaz Oztuna, ed. Hayat Yayınları, 1970, Turcia, în limba turcă: Istoria Turciei
- Negip Hagi Fazıl, Opere, ed.III bilingvă redactată de rev.Emel / Ideal, sub
coordonarea lui G.Akmolla, 2009, Constanța - Revista EMEL/ IDEAL, 3 ailık kültür mecmuası iki dilde sayılar1-40
- Riza Fazîl, Safter Nagaev: Qırımtatar Edebiyatının Tarihı // Istoria Literaturii Tătare
Crimeene, în lb, tătară, Akmescit /Crimeea, 2001, bölüm tercümeleri. - Abliaziz Veliev- Server Kakura – Kırımtatar Muacir Türküleri / Cântecele Emigrației tătare
crimeene, Akmescit, 2007. - Güner Akmolla – Istoria Tătarilor din Dobrogea // România, în lb. Tătară, an 2010,
redactat electronic, Istoria Literaturii Tătare din România, idem.Este o traducere fragmentară
în limba română, la cererea colegială a colaboratorilor mei, domnii Enache Tușa și Codruț
Burdujan.
Not: Balaban tüccar yolları, aynı zamanda askeride yolları, Altın Ordının zamanında, demek XII-cı
asırman
başlap, Dobruca’nı dolaşalar ve bo yerlerde tatarlar barlar:
“Batu-Hanın olımınde,1256 da, Altın Ordı ve Dobruca’da cerleşken tatarlar musulmanlıqqa
geşeler, Cemaleddin İbraim (Berke –Han, 1257-1266 senelerınde han bolğan. geşe islam
dinıne. Guillaume de Roubrouk yaza:Tuna ve Denız den başlap, kuntuarğa qadar (Japonya)
tatarlar cerleşıp yaşaylar.”
Kop yazılar bunlarnı bıldıre : Güner Akmolla
