KIRIM TATAR EL SANATLARI
Vatan hasreti çeken Tatar halkı sürgünde doğan çocuklarına da bu hasreti anlatmıştır. Bu nedenle sürekli vatanlarına dönme ve kimliklerini koruma savaşı vermişlerdir. Silifke Uluslararası Kültür Festivali’nde Kırım Kültür Bakan Yardımcısı sayın İsmet Zaat’ın bir konuşmasında; “Kimliğimizi koruma ve sürgünde doğan benim gibi yeni kuşaklara geleneklerimizi aktarmada en önemli etken “toylarımız” olmuştur. Çünkü toy yapmaya izin verilmese de gizlice yaparak kimliğimizi yaratmaya çalıştık” diye belirtmiştir.
Kırım Tatarları’nın uzun süren ve halen devam eden müzakerelerine Türkiye Hükümeti destek vermiş, Türkiye’de yaşayan Tatar halkı çeşitli dernek, yayın vb. kaynaklarla destek olmuştur.
Sürgünden dönüşün ilk yıllarında verilen yoğun mücadele sonunda ve birbirlerine destekte Tatar halkı belirli bir düzeye gelmiş çeşitli eğitim kurumları açılmış, üniversitesi kurulmuş ve Türkiye’deki üniversitelerdeki öğretim üyelerinin destekleriyle her gün daha iyiye doğru çabalarını sürdürmüşlerdir.
2002 Nisan ayında Kırım el sanatlarını araştırmak, belgelemek, tanıtmak ve geliştirmek amacıyla sürdürmüş olduğum çalışma sonucunda Kırım Yarımadası’nın doğal güzelliklerinin el sanatları ürünlerine de yansıdığını görmüş bulunmaktayım. Müze, özel arşiv, atölye ve evlerde yapmış olduğum araştırmada binlerce el sanatı inceledim. Örneklerin çoğunluğu işleme konusundandır. Çünkü çeyiz ve toy geleneği işlemelerin yaşatılmalarına neden olmuştur. Tatar Türkleri’nin önemli bir geleneği olan “tokuz” adı altında her genç kızın çeyizinde bulunan damat için hazırlanmış hediyeler bulunmaktadır. “Sayı olarak dokuz anlamı olan “tokuz”, kolek adı verilen iç çamaşırının üzerine dokuz parça hediyeden hazırlanır.” (Gence, 1997). Kolek pamuk, kelen veya pamuk iplikle dokunan kumaştan yarım kollu, yaka kısmı kesilmemiş l,5m. boyunda T şeklinde bir göynektir. Kolek üzerinde şerit, cayma, teslimat, şevre (çevre) işten, işkir (uçkur), para kesesi, çorap ve grep bulunmaktadır. Dokuzlama sadece Kırım’da olmayıp özellikle Orta Asya’dan göç eden bazı Türk boylarında uzun süre yaşatılmış bir geleneğimizdir.
Kırım Tatar işlemelerinde 200 adet işleme ürün incelenmiştir. Bunlarda ürün çeşidi olarak en çok çevre kullanılmış, bunu sırasıyla peşkir, evciyar, duvarbez, şerbente, kese, dualık, uçkur (toylarda erkekler bağlar), örtü, namazlık, kolluk, yastık, çorap bağı, kuran kabı, paraket ve yüz yastık (damat için tıraş takımı konuluyor) olmak üzere 16 çeşit ürün izlemiştir. Bu ürünlerde işleme tekniği olarak en çok Türk işi (Tatar işi), bunu sırasıyla mıhlama (dival işi), hesap işi, basit nakış iğnesi, tel kırma kanava, süzeni ve aplikedir. Ürünlerin yapımında gereç olarak; ipek ipliği, resim iplik; pamuklu, ipekli ve keten kumaş, tel pul simli harç, sim kordon, kurdela ve boncuk kullanılmıştır. İşlemelerin yapımında renk olarak en çok mavi renk bunu sırasıyla sarı, beyaz, yeşil, kırmızı, pembe, krem, mor, turuncu, gümüş rengi, bordo, lacivert, bej, kahverengi, yavruağzı, eflatun, gri, siklamen ve siyah renkler izlenmiştir.
İşlemelerde benzeme olarak çoğunlukla geometrik benzeme bunu sırasıyla bitkisel, nesneli, sembolik, yazılı ve figürlü benzeme izlemektedir. İşlemelerde kompozisyon olarak; ara motif tekrarı, ana ara motif tekrarı, bütün yüzey kaplamalı, yatay, dikey ve verevdir.
Kırım dokumalarından mekikli, kirkitli dokuma örnekleri tespit edilmiştir. 150 dokuma ürün incelenmiştir. Bunların 80 tanesi mekikli dokumadır. Mekikli dokumada teknik olarak en çok bezayağı kullanılmış, bunu brokar ve ajur teknikleri İzlemiştir. Gereç olarak çeşitli kalınlıkta pamuk, ipek ve keten iplik kullanılmıştır. Ürün çeşidi olarak ise; en çok Kıbrıs dokunmuş, bunu sırayla marama, evciyer, elbez, örtü, kumaş peçete, uçkur, peşkir, bohça ve yaygı izlemiştir. Bu ürünlerin renklerinde çoğunlukla beyaz kullanılmış bunu sırasıyla kırmızı, siyah, sarı, lacivert, turuncu, mavi, pembe, hardal, yeşil, gri, krem ve bej izlemiştir. Bezeme türü olarak geometrik, sembolik ve bitkisel bezeme kullanılmıştır.
Kirkitli dokuma olarak 70 ürün incelenmiş bunların çoğunluğu kilim tekniğidir. Tatar dokumalarında zili, cicim ve sumak teknikleri tespit edilmiştir. Halı tekniğinde ise eşsiz güzellikte ürünler bulunmuştur.
Kirkitli dokumada gereç olarak yün iplik kullanılmıştır. Teknik olarak; bezayağı yani kilim tekniği ve halıda Türk düğümüdür. Desenlerin renkler diziliminde en çok yeşil tonları kullanılmış, bunu siyah, mavi, san, kırmızı, pembe, turuncu, mor, krem, bej, lacivert, hardal, turkuvaz ve kiremit izlemiştir. Kilitli dokumalarda çoğunlukla geometrik bezeme kullanılmış bunu sembolik ve bitkisel bezemeler izlemiştir.
Dokumalardan aslan ağzı, köbek (göbek), torak, öküz sidiği, öküz gözü, palband tezyası, ince belli, balıklava, peksimet, kuş tırnağı, ve kabak çiçeği motifleri en çok kullanılan motifler olmuştur. Aynı motifler aynı veya farklı isimlerle Anadolu’nun her bölgesinde kullanılmaktadır.
Kırım Tatarlarında örücülük tekniği olarak 20 ürün incelenmiştir. Bunların çoğunluğu çeşitli kalınlıklarda kenar dantelleridir. Ayrıca dantel örtülerde yer almıştır. Gereç olarak pamuk ipliği kullanılmış ve beyaz renk tercih edilmiştir.
Kenar dantelleri örtülerin, yatak takımlarının, havluların ve perdelerin kenar süslemelerinde kullanılmıştır. Anadolu’daki örücülük teknikleri ve motif özelliklen ile aynı yapıdadır.
Seramik ürünlerinde ise; bölgedeki çamur hammadde olarak kullanılmakta vazo, çanak, tabak, heykeller, ve dekoratif ürünler yapılmaktadır. Gereç olarak; kırmızı ve beyaz kil, oksit, şeffaf ve opak sır, sıraltı boyalar ve sır içi boyalardır. Seramik tekniği olarak elle şekillendirme ve tornada çekilme, kazıma, rölyet, plaka, sıraltı, sucuk yöntemleri kullanılmıştır.
Gümüş işlemeciliğinde; gümüş, bakır vb. teller kullanılmıştır. Teknik olarak telkari ve döküm teknikleri uygulanmış, takılar, tepelik dekoratif ürünler yapılmıştır. Çoğunlukla geometrik ve bitkisel benzemeler işlenmiş ve bazen taşlarda kullanılarak zenginleştirilmiştir. Gümüş işleme ürünlerin Anadolu’da yapılan gümüş işlemelerinden hiçbir farkı bulunmamaktadır.
Bakır işlemelerde Türk halkının zevkini ve teknik zenginliğini Kırım’da da görmekteyiz. Çeşitli güğümler, ibrikler, kazan, kuşhane (tencere), mangal, sini vb. yapılmıştır.
Ahşap işlemeciliği örnekleri mimarinin bir parçası olarak gelişmiştir. Kapı, pencere, tavan ve kafeslerde ahşap oymacılığına rastlanmıştır. Özellikle camilerde örnekleri mevcuttur.
Ahşap işlemeciliği sedef çalışmalar ile birleşerek sandık, takunya vb. ürünlerde yapılmıştır.
Taş işlemeciliği örnekleri çoğunlukla mezar taşlarında tespit edilmiştir. Özellikle han saray avlusundaki han mezarlarında rozet, gül, lale, karanfil, selvi vb. motifler ince bordur ve yanlarda kullanılmıştır.
Kırım giysilerinin Türk halkının yaşadığı diğer bölgelerle aynı özellikleri taşıdığını görmekteyiz. Şalvar, göynek, entari, üç etek, cepken, fes giysilerin parçalarını oluşturmaktadır. Özel günlere, zenginliğe ve bölgedeki ün, yaş vb. özelliklere göre kıyafetlerde gereç, model ve süsleme özellikleri değişmektedir. Çorapları süslemede çorap bağı ve kolluk eski giysilerde çok kullanılmıştır. Günümüzde müzelerde yaşayan giysileri yeniden canlandırmak için çeşitli çabalar görülmektedir. Folklor ekiplerinde eski Kırım giysileri hazırlanarak günümüz şartlarına göre dikilmektedir. Elbiselerde işleme, harç, kordon çok kullanılır. Ten üzerine yaşa ve evli, bekar, nişanlı, genç, ün durumlarına göre çeşitli örtüler örtülmektedir. Osmanlı Sarayı’ndaki kumaş ve modellerin benzerlerinin kullanıldığı gözlenmiştir.
Kırım Yarımadası’nda yapılan incelemeler sonucunda; Orta Asya’dan günümüze gelen Türk gelenek, görenek ve el sanatları ürünlerinin farklı olmadığını ancak Türk boylarının kendilerine özgün işaretleri, bölge iklimi ve insanların duygu düşünceleri el sanatları ürünlerine yansımıştır.
Dünyanın hangi bölgesinde olursa olsun Türk kültürünün özellikleri kendini belli etmekte ve yeni kuşaklar tarafından korunmaya çalışılmaktadır. Ancak Türk kültürünü korumak, yaşatmak, tanıtmak kolay olmamaktadır. Çünkü dünyanın bir çok ülkelerinde Türkler yaşamaktadır.
