İRAN ƏRAZİ ADI kimi 1925-DƏ MEYDANA GƏLİB
Sənan Qılıncarslan Qacar/Kırımınsesi/Azerbaycan
»İran» cografi anlayışı meydana gelənə qədər həmin ərazidə Babil imperatorluğunun əyalət başçıları hakim olmuslar. E.ə. II minillikdə ari tayfalarından olan farslar simaldan gəlib sonralar »Parsua» /Perspol/ adlanan eyaletde məskunlaşmışlar.
Onlar da Babil dovlətinin əyalət hakimləri tərəfindən idarə edilmislər. E.e. XIV — X əsrler arasi dovrde farslar Assuriya tabeciliyini qebul etmislər. E.ə. X əsrin sonlarında Assuriyanın zəifləməsindən istifadə edən farslar mustəqilləşmiş və e.ə. IX əsrdə Farsdan Kaspi darvazalarına /Arazdan cənubdakı dağ silsiləsinə / qədər olan əraziyə yiyələnmislər. Bu zaman farslarin başçısı Vistasp /Gistasp / idi. Bu haqda Hares Mitilenski / e.e. VI əsr / məlumat verirdi. Kaspi darvazalarından simalda Tanaise /Don cayı / kimi olan əraziyə isə Zaroastr /Zərduşt/ yiyələnir və Turan dovlətini yaradir. »Avesta»da Zarastorasta adlandirılan Zaroastr e. ə. X əsrin sonu — e.ə. IX əsrdə yaşamış Solomonun muasiri idi.
Azərbaycan tarixi dərsliklərində onu səhvən e.ə. VI əsrə aid edirlər. E.ə. IX əsrin sonlarında Orta Asiyada massagetlər tərəfindən sixişdırılan saklar Xəzərin cənub-qərbinə daxil olurlar və saklarin başçısı Xanaziruka e.ə. 836- cı ildə sak-madaylara Xəzərin cənub-qərbində ilk siyasi birlik yaradib gələcək Midiya dövlətinin əsasını qoyurlar.
Onlar e.ə. VIII-VII əsrlərdə Assuriyanin tabeliyi altına düşürlər. E.ə.650-625 -i illərdə isə Turanlılar Midiyaya yiyələnirlər. E.ə. 625- ci ildə Midiya müstəqilliyə nail olur və Farsdan Kaspi darvazalarına qədər və Xəzərdən Mesopotamiyaya qədər olan əraziləri özlərinə birləsdirirlər. E.ə. 550-ci ildə II Kir Midiya dovletini suquta ugradana qədər farslar Midiyanin tabeliyində qalırlar. E.ə. 550-ci ildə II Kir barsların Əhəməni dövlətini yaradır. Əhəməni dövləti e.ə. 330-cu ildə Makedoniyalı Iskəndər tərəfindən suquta ugradılır. Iskəndərin ölümündən sonra həmin ərazidə Suriya padşahlığı /Selevkiler dövləti/ yaradılır.
E.ə. II əsrin 40-cı illərində Parfiya dövləti Suriya padsahlığının Mesopotamiyaya kimi olan ərazilərini ələ keçirir. Həmin vaxtdan etibarən farslar Parfiya tabeçiliyi altında qalırlar. Onlar yalniz yeni eranın 226-ci ilində Parfiya dovlətinin varlığına son qoyub Sasani dövlətini yaradırlar. Sasani dövləti də 651-ci ildə ərəblər tərəfindən süquta ugradılır. Sasani dövlətinin ərazisi əyalətlər səkilində ərəb canişinləri tərəfindən idarə edilirdi. Ərəb xilafətinin süqutundan sonra Sasanilərin qərb əyalətləri Abbasi xilafətinin tərkibində, şərq əraziləri isə X əsrin sonlarına qədər Samanilər dövlətinin, XI əsrin əvvəlində isə həm şərq, həm də qərb ərazilərinin xeyli hissəsi Qəznəvilər dövlətinin tərkibinə qatılır.
XI əsrin 40-50-ci illərində keçmiş Sasani imperiyası əraziləri Səlcuq türkləri tərəfindən tutulur və əyalətlər şəklində türklər tərəfindən idarə edilir. Səlcuq imperiyasının suqutundan sonra onlar Azərbaycan Atabəylərinin, Çingiz xanın dövründə isə Elxanilər hakimlərinin əyalətləri olaraq idarə edilmişlər. Teymuri imperatorluğu dövründə teymurilərin, sonra Qaraqoyunluların və Ağqoyunluların tabeçiliyində idilər. Səfəvi sahı I Abbasın dövründə dövlət idarəçiliyinə farsların daha çox cəlb edilməsiylə Səfəvi dövləti farslaşmaya meyilləndi, lakin Nadir sah hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra bu prosesin qarşısı alındı.
1747-ci ildə Nadir sahin oldürülməsindən sonra fars mənşəli Kerim xan Zənd fars hakimiyyətini yaratmağa səy göstərmiş, lakin əvvəlcə Fətəli xan Əfsar, daha sonra Ağa Məhəmməd xan Qacar ona qarşı ciddi mübarizə apararaq, farsların hakimiyyət yaratmalarına imkan verməmisdilər. Yalnız 1925-ci ildə fars Pəhləvi sülaləsi «ingilis planıyla» hakimiyyətə yiyələnərək yeni bir dövlət yaratdılar və ulu «ari» tayfa adlarına istinadən bu dövlətə »Iran» adını verdilər.
»İran» adı dünya xalqlarının dilinə XX esrin 30-cu illərində daxil oldu . Buna qədər dünya xalqları keçmiş Sasani imperiyasının qərb ərazilərini »Turkomaniya» adı ilə, şərqdə Xəzərə tərəf olan ərazilərini isə »Regni Persi» adı ilə tanıyırdılar. Alman tedqiqatçı Zeyterin 1730 -cu il xəritəsində Dağıstan ərazisində Qaqauziyadan başlayıb cənuba doğru Xəzərətrafi ərazi »Regni Persi» kimi göstərilmişdir. Həmin regionun tən ortası dairəyə alınaraq dairənin icərisinə »Adirbeitzania» adı qeyd edilmişdir ki, bu da Zeyterin tələffüzünə görə »Azərbaycan» deməkdir.
Sonda belə bir nəticəyə gəlirik ki, ilk başlanğıcdan 1925-ci ilə qədər »İran» adında dovlət olmamışdır.
Zabit Babayev
