Her Türk’ün iki vatanı vardır: Birincisi kendi doğduğu topraklar, ikincisi Türkiye’dir

Modern Kazak Türkleri tarihinin en önemli simalarından biri olan Mustafa Çokay, Türkistan’ın, Kazakistan sınırları içinde kalan Sır Derya bölgesi, Perovsk ilçesi, Jelek mıntıkasında, Kızılorda Bölgesi’nin Şiyeli İlçesi’ne bağlı, Narşokı köyünde 7 Ocak 1890’da dünyaya geldi. Dedesinin adı Torgay Datka, babasının adı ’Çokay’dır. Çokay, Petersburg Üniversitesi’nde hukuk tahsili yaptı ve öğrencilik yıllarında siyasî çevrelerle yakın irtibatta oldu. Kazak aydınları politikaya yetenekli gördükleri genç Çokay’ı her zaman desteklediler. Çokay, Rusya Devlet Duması’nda Müslüman Fraksiyonunda Büro görevlisi olarak hizmet etti. Kazak ve Orta Asya Türk halklarının problemlerinin Rusya Duması’na taşınmasında önemli rol oynadı. Müslüman milletvekillerinin bu konularla ilgili Rusça rapor ve konuşmalarının hazırlanmasına yardımcı oldu.
Özgürlük mücadelesi
1917 Şubat ihtilâliyle Çarlık Rus yönetiminin son bulmasıyla, Mustafa Çokay, demokrat politikacılarla birlikte, Rusya’nın yeniden yapılanması çalışmalarına katıldı. Orta Asya’da özerk cumhuriyetleri kurma faaliyetlerinde önemli roller üstlendi. Orenburg’taki Kazak Alaş Orda Hükümeti’nde önemli bir isim hâline gelirken, Hokand’da Türkistan Muhtariyeti’nin çalışmalarına etkin bir biçimde katıldı. Çokay, Türkistan Muhtariyeti’nin Başbakanı görevini de yürüttü. Ancak, Lenin’in Bolşevik Hükümeti, Orta Asya milli demokratik özerk cumhuriyetlerin ortaya çıkmasına izin vermedi. Şubat 1918’de, üstün Bolşevik kuvvetleri Türkistan Muhtariyeti’ni ve Kazak Alaş Hükümetleri’ni dağıttı. Bundan sonra, Çokay üç yıl kadar Rusya içlerinde demokrat Rus aydın ve politikacılarıyla birlikte Bolşevik Hükümeti’ne karşı mücadele etti. Ancak, bu mücadele başarısız olunca, demokrat Rus aydınlarıyla birlikte Fransa’ya göç etmek zorunda kaldı.
“Yaş Türkistan”
Mustafa Çokay, Fransa’da Promethee Birliği’nde, Ahıska, Azerbaycan, Özbek, Tatar, Başkurt, Gürcü, Belorus ve Ukrayna gibi Sovyet mahkûmu milletlerin aydınlarıyla güç birliği yaptı. Teşkilâtın Paris’te yayınlanan organı Promethee dergisinde, Çokay’ın Fransızca makaleleri sıklıkla yayınlandı. Çokay, daha sonra Türkistan Millî Birliği’nde, Orta Asya halklarının aydınlarını bir çatı altında toplamaya çalıştı. Bu teşkilatın yayın organı “Yaş Türkistan” , 1929-1939 yılları arasında 117 sayı Berlin’de Türkçe yayınlandı. Çokay’ın bu dönemde üç kitabı çıktı. Çokay’ın ülkesinin bağımsızlığı yolundaki mücadelesi, Hitler’in yönetimindeki Almanya’nın saldırıları sonucunda ortaya çıkan II. Dünya Savaşı sebebiyle durdu. Alman kuvvetleri, 14 Haziran 1940’ta Fransa’yı işgal etti. Hitler, Haziran 1941’de Sovyetler Birliği’ne karşı savaş açtığı gün, Çokay’ın Nogent Sur Marne’de Square de la Fontain adresindeki evindeki sakin günleri de son buldu. Bir grup Nazi askeri tarafından tutuklanarak, önce Compiegne – Royallieu kampına alınan Çokay, 15 gün sonra Berlin’e götürüldü. 19 Aralık 1941 günü Çenstahov esir kampından Paris’teki evine dönmek için izin alan Çokay, dönüş yolunda, Berlin’e geldiği sırada aniden hastalandı. Çokay, 27 Aralık 1941 tarihinde Berlin’de vefat etti.”

Mustafa ÇOKAY