HALQIMIZIN ILMIY-MEDENIYET FACIASI
Ğarip halqımız 1944-te sürgün etilme faciasınen beraber ilmiy-medeniy-tarihiy menbalarınıñ ğayıp etilme faciasını da başından keçirdi. Bir çoq fikriy, maneviy variyetimiz (gazetler, jurnallar, kitaplar, kinofilmler, grammofon plastinkaları, elyazmalar ve milliy hususiyetimizni köstergen biñ-bir türlü diger şeyler) şuraviylerniñ NKVD hadimleri tarafından toplanıp, yerli halqtan boşatılğan azbarlar içinde vahşiycesine ğayıp etildi ve yaqıldılar. Şunıñ içün eski ocalarımız, yazıcılarımız ve diger ziyalılarımıznıñ o zaman aqqında hatıraları bugünde ayrıca emiyetke maliktir. “Terciman”nı saifelerken, 1903 ve 1906 seneleri arasında sahna ömüri ile bağlı malümatlarda bir boşluq körüne, yani teatr ile bağlı haberler körünmey. Tamam bu yerde biz merhum yazıcılarımız Emir Fayıq ve Şamil Alâdinniñ hatıralarına esaslanıp, “Terciman”daki “boşluqnı” qısmen olsa da, toldurmaq isteymiz. Emir Fayıq özüniñ bir maqalesinde ocası Emirali Qaişevni añıp, onıñ dramaturgiyası aqqında böyle meraqlı şeyler hatırlay: “Emirali Qaişev 1904 senesi Bağçasarayda drama dernegi meydanğa ketirgen, özü mahsus “Quvuşta yanğın” pyesasını yazıp, sahnağa qoyğan” (Fayıq E. Baş kemaneci. // Yıldız.-1984.-№ 3.-S. 109). Şamil Alâdinniñ hatırlavına köre, Emirali Qaişev kene 1904 senesi “Sarı yapraqlar” pyesasını yazıp sahnalaştırğan. (Bu soñkisi Ş.Alâdin tarafından bir qaç kereler tekrarlanıp, şu cümlede Özbekistan Yazıcılar birligi qırımtatar sektsiyasınıñ toplaşuvlarında, ve İ.Kerim tarafından yazılıp alınğan edi).
Bu ve böyle meraqlı ve qıymetli faktlar dramaturgiyamız ve sahna sanatımıznıñ daa bir çoq noqtaları kerekli seviyede ögrenilmegenini ve yañı-yañı şeyler ep meydanğa çıqqanını ve daa çıqacağını köstermekteler. Emirali Qaişev XIX asırnıñ soñu ve XX asırnıñ başında sahna sanatında faal çalışqan edi. Ve 1926 senesi teatrimizniñ yubileyi devlet destegi ile keçirilirken, o, Celâl Meinov, İsmail Lütfi ve S.Ahmetler ile birlikte “birinci teatroyı qoyğan arqadaşlar” sırasında yubileyge davet etile. (Tatar teatrosınıñ 25-yıllığı // Yeñi dünya.-1926.-aprel 14).
1905-1907 senelerinde olıp keçken birinci rus inqilâbı zamanında, inqilâpçılar tarafından küreş ile qazanılğan bazı üriyetler neticesinde, sahna sanatı ve diger içtimaiy-medeniy yönelişler Bağçasaray ve Aqmescitten çıqıp Qırımnıñ başqa şeerlerine, ve atta köylerine bile, yetiştiler. Yalıñız “Terciman”nıñ haberlerine esaslansaq, çeşit türlü spektakller Aluşta, Kezleve, Qarasuvbazar ve diger yerlerde oynalğanını köremiz. Ve, yuqarıda qayd etkenimiz kibi, teatro oyunından tüşken meblâğnı (aqçanı) çoqusı vaqıt hayriye işlerinde qullanğandırlar. Teatrniñ mahiyeti içtimaiy noqta-i-nazardan baqılğanda ise, janr itibarı ile er alda bir eglence sıfatında qabul etilmesi de körüne. Meselâ, gazetağa Aluştadan kelgen bir haberde doğrudan-doğru böyle denile: “İyün 4-te Aluşta şehrinde teatro, qoşu (at qoşusı –S.K.) ve küreş eglenceleri yapılıp, bunlardan hasıl olan faide tatar fuqarelerine mahsus olacaqtır”. (Qırım haberleri. Aluşta. // Terciman.-1906.-iyün 2).
Tamam şu vaqıtları komediâ, drama ve çeşit süjetlerdeki vodeviller ile beraber qırımtatar sahnasına tarihiy dramalar da çıqarılğanını köremiz. Meselâ, Seit İbraim İlyasovnıñ elyazmasında R.Mediyevniñ faaliyetine dair söz yürütilirken, böyle faktlar ketirile: “A.Mediyevniñ büyük işlerinden biri de – ziyalılarnı teatr işine celp etmesi edi… Ziyalılarnıñ ve mektep talebeleriniñ iştirakinen sahnada pyesalar qoyulmasını teşkil ete edi. Birinci spektakl pek külünçli olğanı içün, halqnıñ büyük alğışını qazandı. Bundan soñ tarihiy pyesalar, şu cümleden Ahmet Cevdetniñ “Şeyh Sanvan” pyesası da, qoyulğan edi” (Fazıl R. Nagayev S. Qırımtatar edebiyatınıñ tarihı. Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir.–2001.–640 s.–S. 195).
Tarihiy eserlerniñ sahnalaştırılmasına Qırımnıñ başqa şeerlerinde de rastkelemiz. Meselâ, Kezlevdeki teatr oyunlarına köz taşlanılsa, bu yerde 1907 senesi halq qaramanı Alim Azamat oğlunen bağlı
spektakller qoyulğanı körüne. Em tamam bu vaqıtlarda Alimnen bağlı romantik süjetler Qırımda ğayet mot olğanını ayrıca qayd etmekniñ lüzümiyeti bar. Meselâ, V.N.Şnitnikovnıñ “İz vospominaniy naturalista” kitabındaki süjet, soñra rus yazıcısı N.A.Popovnıñ 1895 senesi Sankt-Peterburgda neşir etken “Alim Qırım aydamağı” adlı romanı ve 1914-16 seneleri rejisser V.K.Viskovskiy tarafından atta “Alim – krımskiy razboynik” adlı kinofilm bile çıqarılğanı bellidir. (Kinoslovar. Eki tomluq. 2-nci tom.-Moskva.-1970.-S. 1182).
