Görkəmli maarifçi Səid Ünsizade’nin Kazan tatarı şairi Allahyar Sofinin kitabından iqtibas etdiyi bir dərsliyi haqqında ( SƏID ÜNSIZADƏ. ƏQAID VƏ NƏSAYIH. TIFLIS, “ZIYA” MƏTBƏƏSI,1882)
Səid Ünsizadə. “Məktəb uşaqlarımız oxumaqdan ötrü sadə türki dilimizdə tərtib olunmuş əqaid və nəsayih risaleyi-mənzynəsidir”, Tiflis,1882.
XIX əsrin ən görkəmli maatifçilərindən biri Hacı Səid Əfəndi Ünsizadənin bu dərsliyi nəzmlə yazilmışdır. Əsər 98 səhifədir. Hər səhifədə 24 misra var.
Cüt-cüt qafiyələnən şeirdir- məsnəbidir.Üz qabığında əsərin adının altında “nazim və naqili Səid Ünsizadə ” sözləri yazılmış,onun altında isə “Tiflisdə əvvəlimci dəfə FOMİNA küçəsində 11 nömrəli evdə yerləşən”Ziya” mətbəəsində basıldığı” göstərilən tarix əsərin çap olunma tarixi kimi yox, yazılıb tamamlanma , yazılıb qurtarma tarixi kimi aydınlaşır. Səid Ünsizadə əsərin üz qabığında özünü risalənin nazim və naqili kimi təqdim etsə də, əslində bu, böyük yaradıcılıq nümunəsi kimi tanınmalıdır.
Klassik əsərlərin çoxu kimi bu risalə də ənənəvi başlıqla başlayır. Əsərin “Səbəbi -nəzmi -kitab” adlı hissəsində kitabın yazılma səbəbindən danışılır,müəllifi -görkəmıi tatar şairi Allahyar Sofini oxyculara tanıdır:
Qazan dili (tatar dili-N.N.) iləidi bu məktub,
Əqaid,həm nəsayih,qürbi-məhbub.
S0fi Allahyar təsnif etmişdi.
Əqaidlə nəsayih söyləmişdi.
Onu gördükdə oğlum Əbdürrəhman
Dedi:__Ata, olarmı səndə imkan,
Bizim dilə bunu nəzm eyləyəsən.
Uşaqlara dəxi bəzl ( bağışlama - N.N.) eyləyəsən.
Kİ, məktəbdə oxuyub hifz edələr,
Dürüst yolda olub,doğru gedələr.Əslində oğlunun xahişi ilə əsər yazmaq klassik ədəbiyyatda ənənə şəklini alan bir üsul idi.Nizami də, Füzuli də bu üsuldan istifadə edərək maraqlı və yadda qalan əsəplər yazmışlar. Hiss olunur ki, S.Ünsizadə yazacağı mövzunun məsuliyyətini dərk etmiş, Şərq ədəbiyyatının təlim və tərbiyə, nəsihətçilik ruhunda olan seçmə nümunələrini diqqətlə oxumuşdur.
Görkəmli ədqiqatçı alm Necdet Tosun Allahtar Sofinin həyat və yaradıcılığı haqqında
oxuculara ünvanladığı qeydlərdıən uzun müddət bizlərə qaranlıq qalan
məsələlərdən xəbər verir:
“Semerkant yakınlarında Kettekurgân’ın Mingler köyünde doğdu. Babası Temiryâr Allahkulı’dır. On yaşına gelince babası onu Buhara medreselerine gönderdi. Burada on beş yıl öğrenim gördükten sonra gümrük idaresine başmemur oldu. Sert mizacı yüzünden tüccarlara baskı yaptığı, gümrük vergisi meselesinden dolayı pazardaki bir tüccara kızıp onu başından yaraladığı, Buharalı Nakşibendî-Müceddidî şeyhi Hacı Habîbullah Buhârî’nin müridi olan tüccarın durumu şeyhine anlattığı, şeyhin de onun hidayete ermesi ve kendisine bağlanması için dua ettiği, bir süre sonra gönlünde tasavvuf yoluna girme arzusu doğup Şeyh Habîbullah’a mürid olduğu rivayet edilir. Bazı rivayetlere göre de Şeyh Habîbullah Buhârî kendisini müridliğe kabul etmek için Buhara’da evleri dolaşıp dilencilik yapmasını, sokaklarda ciğer ve işkembe satmasını şart koşmuş, Sûfî Allahyâr da kibir hastalığını tedavi amacıyla önerilen ve nefse ağır gelen bu işleri yaparak müridliğe kabul edilmiştir. Habîbullah Buhârî’ye on iki yıl hizmet edip hilâfet alınca Kettekurgân’a döndü. Orada açtığı tekkede halkı irşad etmeye başladı. Bir süre sonra buradan ayrılıp Surhanderyâ vilâyetindeki Denov şehrinin Kettevahşivâr köyüne göç etti. Köyde irşad faaliyetinin yanı sıra dinî-tasavvufî eserler kaleme aldı ve burada vefat etti. Kabri bugün Özbekistan sınırları içindedir. Bazı kaynaklarda ise Allahyâr’ın Şeyh Sûfî Nevrûz Şehrisebzî’nin müridi olduğu ve 1136’da (1724) vefat ettiği öne sürülmüş, Tuḥfetü’z-zâʾirîn’de önce Sûfî Nevrûz’a, ardından Sûfî Nevrûz’un şeyhi Habîbullah Buhârî’ye intisap ettiği kaydedilmiştir. Ölümünden sonra halifelerinden Gāyib Nazar irşada devam etmiş, onun yerine Sûfî İslâm Kerûhî geçmiştir. Sûfî Allahyâr’ın şeriata vurgu yapan ve ilmihal niteliği taşıyan eserleri Orta Asya ve Kafkaslar’da uzun süre okunmuştur”.
Maraqlıdır ki,Səid Ünsizadə “Əqaid və nəsayih” əsərinun yazılma səbəblərindən bəhs edərkən, Allahyar Sufini Kazan tatarlarının dilində şeir yazan görkəmli şair kimi qələmə verir.
S.Ünsizadə “Əqaid və nəsayih” əsərində Allahyar Sofinin uşaqların tərbiyəsində əhəmiyyətli rol oynayan əxlaqi və didaktik məsələlərhaqqındakı fikirlərini incələyir,onları mənalandırır.
Nesdet Tosun- Allahyar Sofini türkdilli oxuculara həm Çağatay Tükkcəsində yazan şair kimi , həm də fars silində yazam tanınmış qələm sahibi kimi tanıdır,onun əsərlərinin geniş və hərtərəfli siyahısını və biblioqrqfiyasını öz sözünün təsdiqi kimi meydana çıxarır.
Əsərləri
- Sebâtü’l-âcizîn. Çağatay Türkçesi ile manzum olarak kaleme alınan akaid, ahlâk ve tasavvufa dair bir eserdir. XIX. asrın sonları ile XX. asrın başlarında Taşkent, Buhara, Kazan ve Bakü’de taş baskısı yapılmıştır. Bazı baskılarında kitabın adı Sûfî Allahyâr olarak kayıtlıdır (Taşkent, ts.).Sebâtü’l-âcizîn, Özbekistan’da Kiril alfabesiyle (Taşkent, Mehnat Neşriyatı, 1991; Çolpon Neşriyatı, 1991), Kazakistan’da Arap harfleriyle (nşr. Cunis Törecan, Almatı, Arıs Neşriyatı, 2002) yayımlanmış, ayrıca Baktiyar Azim ve Kalil Kıyaz tarafından Kırgızca’ya çevrilerek Kiril alfabesiyle neşredilmiştir (Karabalta 2007). Tâceddin Yalçıkuloğlı 1211’de (1796) Risâle-i Azîze Şerh-i Sebâtü’l-âcizîn adıyla Tatarca bir şerh yazmıştır (St. Petersburg 1847; Kazan 1850; Taşkent 2000). Selâhaddin b. Râvîl es-Selîmî el-Kırânî’nin yine Tatar Türkçesi’yle kaleme aldığı şerhi de (İrşâdü’l-âcizîn Şerh-i Sebâtü’l-âcizîn) yayımlanmıştır (Kazan 1893, 1910). Otuz-İmeni Abdürrahim’in Türkçe ve Arapça karışık olarak yazdığı Şerh-i Sebâtü’l-âcizîn ise henüz basılmamıştır (Taşkent Bîrûnî Şarkiyat Enstitüsü Ktp., nr. 8889, vr. 1b-61a). Ayrıca Muhammed Ali Çukurî’nin A‘yân-ı Mâzî ve Seyyid Habîbullah b. Seyyid Yahyâ Han’ın Hidâyetü’t-tâlibîn adıyla birer şerh kaleme aldıkları belirtilmektedir.
- Meslekü’l-muttaḳīn. Fıkıh ilmine dair Farsça manzum bir eser olup 1112 (1700) yılında yazılmış ve birkaç defa yayımlanmış (Kanpûr 1290/1873; Taşkent 1900), Sûfî Allahyâr eserini Semerkant ve Buhara’daki bazı âlimlere okutup onaylarını almış, bu arada Kûzî Hoca Hâfız Hocaoğlı tarafından Hidâyetü’l-muttakîn adıyla Çağatay Türkçesi’ne çevrilmiştir. Yazma bir nüshası Taşkent’te Bîrûnî Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesi’nde bulunan bu tercümeyi (nr. 12180) Seyfeddin Seyfullah ve Ekrem Dehkan, Kiril alfabesiyle yayımlamıştır (Taşkent 2012).
- Murâdü’l-ʿârifîn. Farsça tasavvufî bir eserdir (Taşkent 1912; nşr. Abbas Ali Vefâyî, Tahran 1387 hş./2008). Abdülhakîm b. Molla Abdürreşîd eserdeki beyitleri Tatar Türkçesi’ne çevirmiştir (Kazan 1860). Abdürrahim b. Osman Bulgārî de Tuḥfetü’ṭ-ṭâlibîn fî şerḥi ebyâti Murâdi’l-ʿârifîn adıyla Arapça-Farsça bir eser kaleme almıştır (Kâgân 1326/1908).
- Maḫzenü’l-muṭîʿîn. Akaid ve fıkıh konularına dair bu Arapça kitabın bir nüshası Taşkent’tedir (Bîrûnî Şarkiyat Enstitüsü Ktp., nr. 4982). Ayrıca Necâtü’ṭ-ṭâlibîn, Sirâcü’l-ʿâcizîn, Fevzü’n-necât adlı eserler Sûfî Allahyâr’a nisbet edilmektedir. Biblioqrafiya
M. Kāsım b. Hasan Belhî, Menâḳıb-ı İslâm Şeyḫ, Özbekistan Fenler Akademisi Bîrûnî Şarkiyat Enstitüsü Ktp., nr. 1590, vr. 19a-20a;
Abdülazîz Meczûb-i Nemengânî, Teẕkire-i Meczûb-i Nemengânî (Teẕkiretü’l-evliyâʾ), Özbekistan Fenler Akademisi Bîrûnî Şarkiyat Enstitüsü Ktp., nr. 2662, vr. 49b-50b;
Nâsırüddin Buhârî, Tuḥfetü’z-zâʾirîn, Buhara 1910, s. 63; Abid Nazar Mahdum, Sûfî Allahyâr ve Sebâtü’l-âcizîn’i (yüksek lisans tezi, 1993), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü;
a.mlf., “On the Sources of Sebâtü’l-âcizîn by Sûfî Allahyâr”, TM, XXI (2011), s. 239-253;
Bedri Sarıca, Allahyâr Sûfî’nin Fevzü’n-necât’ı: İnceleme-Metin-Sözlük (doktora tezi, 1996), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü;
Polâtcân Dâmolla Kayyumov,Tazkira-i Kayyumiy, Taşkent 1998, I, 61-62;
Tâceddin Yalçıkuloğlı, Risâle-yi Azîze: Sebâtü’l-âcizîn Şerhi (nşr. Bâtırbek Hasan), Taşkent 2000, s. 4-10;
S. Gulomov v.dğr., Kratkiy Katalog Sufiyskih Proizvedeniy XVIII-XX vv iz Sobraniya Instituta Vostokovedeniya Akademi Nauk Respubliki Uzbekistan im. Al-Biruni: [Handlist of Sufi Manuscripts (18th-20th Centuries) in the Holdings of the Oriental Institute Academy of Sciences Republic of Uzbekistan (Biruni)], Berlin 2000, s. 169-171;
M. Kencabek, Termiz Tazkirası, Taşkent 2001, s. 158-182; Hurmetcân Fikrat – Kādir Ekber,Özbek Edebiyatı Tarihi, Urumçi 2005, s. 283-294;
Sofi Allâyar: Halkara İlmiy Ancuman Materialları (der. Sayfiddin Sayfullah), Taşkent-Tahran 2005; Necdet Tosun, Türkistan Dervişlerinden Yâdigâr: Orta Asya Türkçesiyle Yazılmış Tasavvufî Eserler, İstanbul 2011, s. 67-71;
A. Deniz Abik, “Sebâtü’l-âcizîn’in Kazan Sahasında Bir Şerhi: Risâle-i Azîze”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, IV/4 (2007), s. 28-44.
S.Ünsizadə əsərin giriş hissəsində XVI əsrin ən böyük türk şairlərindən biri, atalar sözü və məsəlləri mənzum şəkildə əsərlərinə gətirən Güvahinin adını çəkir, onun nəhayətsiz yaradıcılığna öz heyranlığını bildirir:
Bütün dindən dini bala,
GÜVAHİ-həzrəti -vacibü-təala.
Onun ovsafının yox intəası,
Məgər mədh ilə vəsf edə Xudası.
Səlavat olsun ol şaha səd həzaran,
Səlam olsun ona min dəfə hər an.”
Güvahinin ünvanına rəğbət və məhəbbətlə deyilən sözlər heç də səbəbsiz deyildi. O, klassik Şərq ədəbiyyatında “Pəndnamə”si ilə məşhurdur. Bu əsər atalar sözü kitabı kimi də tanınır.S.Ünsizadənin “Əqaid və nəsayih” kitabı ilə Güvahinin əsərləri arasında müəyyən müqayisələr aparmaq olar ki, bunlar da ədəbi əlaqələr baxımından maraqlı görünüS.Ünsizadənin “Əqaid və nəsayih” kitabı ilə Güvahinin əsərləri arasında müəyyən müqayisələr aparmaq olar ki, bunlar da ədəbi əlaqələr baxımından maraqlı görünür.
“Əqaid və nəsayih” əsərindəki şeirlər 100 -dən artıq başlıq altında düzulmüşdür.Şairin əsas məqsədi məktəb yaşlı uşaqlara öyüd-nəsihət , varislik prinsipinə əsaslanan əxlaqi və elmi biliklər vermək, onlarda layiqli vətəndaş üçün lazım olan yüksək səviyyəli təhsilalma vərdişləri formalaşdırmaqdır. Əsərdə Azərbaycan xalq ədəbiyyatından, “Kəlilə və Dimnə”dən ( “Humayunnamə”) qələn işıqlı fikirlər də var.Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 9 avqust 1884- cü il tarixli “Tərcüman” qəzetində Səid Ünsizadə Şirvaninin “Humayunnamə” adlı əsər yazdığı (tərcümə etdiyini ) xəbər verilmişdir. Bu vaxt artıq bir aydan artıq idi ki, “Ziyayi-Qafqasiyyə” qəzeti qapanmışdı. Amma S.Ünsizadə “Ziyayi-Qafqasiyyə”də “Kəlilə və Dimnə”dən tərcümə etdiyi 3 lətaifi sahibi- imtiyazı olduğu “Ziyayi-Qafqasiyyə” qəzetində çap etdirə bilmişdi
S.Ünsizadənin “Əqaid və nəsayih” kitabında verilən bəzi materialların adlarını sadalamaq istəyirəm:”Sifati- səlbiyə bəyani”,”Elm”,”Qüdrət”,”İradə”,Cənnət bə cəhənnəmin əyanı”, “Gözünü haramdan saxlamaq bəyanı”,”Kəlam”, “Kəramət”, “Yaman sözlərdən pəhriz edib şirin zəban olmaq bəyanı”…
Əsərdə süjet xətti olan bir neçə mövzu “HEKAYƏ” adı ılə çap edilmişdir.
“Əqaid və nəsayih “əsəri məktəb yaşlı uşaqlar üçün yazıldığından müəllif mümkün qədər çətin başa düşülə biləcək sözlərdən qaçmış , yeri gəldikcə atalar sözü və məsəlləri mənzum şəkildə işlətmişdir. Əsərin morfologiyası da, sintaksisi də dövrün əksəriyyət tərəfindən qəbul edilmiş və bəyənimiş ədəbi dil normalarına , məktəb və mədrəsə şagirdlərinin öyrəndikləri və vərdiş etdikləri orfoqrfiyaya qaydalarına uyğundur. Dərsliyin leksikasında ərəb mənməli sözlərin nisbəti milli leksika ilə müqayisədə daha çoxdur. Alınma sözlərin çoxu əsrlərin sınağından keçərək milliləşən , əksəriyyət tərəfindən qavranılan, başa düşülən dil vahidləridir.
“Əqaid bə nəsayih ” kitabının üz qabığındakı tarix ( fi 9 mah fevral 1882 – fi 2 mah rəbiülaxir sənə 1299 ) dərsliyin yazılıb qurtarandan sonra senzor komitəsinə verilən tarixdir. Dərsliyin sonuncu- 98-ci səhifəsində onun çap tarixi dəqiq göstərilmişdir: “1300-mci ilin cəmadiyüaxir( ərəb qəməri təqvimində altıncı ayın adı -N.N.)
ayının 13-mcü günündə (fi 1383-9 mah aprel ) Tiflisdə Hacı Səid Əfəndi Ünsizadənin “Ziyayi- Qafqaziyyə” ilə bənam olan mətbəəsində izn olunmaq ilə təb olunubdur. Bu tarix əsərin son iki misrasında da göstərilir:
Qutarıb təb olanda nəzmimiz düz Buna tarix oldu min üç yüz.
S.Ünsizadənin bir neçə dərsliyinin taleyi hələ də qaranlıq qalır. Yaxşı ki, müəllif özü buna aydınlıq gətirir. Bu cəhətdən onun iri həcmli dərs kitabının –“Təlimül-ətfal, təhzibül – əxlaq” dərsliyinin sonuncu– 128-ci səhifəsindəki qeydlər diqqəti cəlb edir: “Hifzi-səhhət və təhzibül -əxlaqə çalışmaq barəsində hərçənd yazılmağı münasib olan NÖVBƏNÖV HEKAYƏLƏR, və NƏSİHƏTLƏR var isə də, amma uşaqların məzacına siqlət ( ağırlıq, sıxıntı -N.N. ) gətürməməkdən ötrü bu qədəri CƏM və TƏRTİB etmək ilə iktifa ( kifayətlənmə–N.N.) olundu. Bu halda “TƏFHİMÜL–ƏTFAL” ( uşaqlari başa salma ) risaləsi ilə QIZ UŞAQLARININ oxumağına lazım olan ” Vəzaifül-nisa”( Qadınların vəzifələri ) risaləsinin tərtibinə mübaşir olduğumuzdan ümid ki, onlardan sonra ÖZGƏ SƏLİQƏ ilə hekayələrə şamil olan səyaqda əlahiddə bir risalənin dəxi tərtibinə hümmətgüzar olaq. (S,Ünsizadə bu sözləri 1882-ci ilin mart ayının 15-də yazmışdır – N.N.)
61 illik ömrünün son 13 ilini (1890-1903) İstanbulda yaşayan S.Ünsizadə Münif Paşanin köməyi və qayğısı ilə Türkiyədə Maarif Məclisi əzası vəzifəsində çalışmıışdır. O, bu illərdə Quranın Azərbaycan dilinə təfsirini yazmışdır. Təəssüf ki, təfsirdən təkcə bir surə bu günümüzə qədər gəlib çıxmışdır.
Hacı Səid Əfəndi Əbdürəhman Əfəndi oğlu Ünsizadə Şirvaninin bütün əsərlərini axtarıb tapmaq və çap etmək həm Azərbaycan , həm də Türkiyə ədəbi və elmi ictimaiyyətini düşündürməlidir.
Nazim Nəsrəddinov,Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, türkoloq.
Bakı, 10.05.2021. 
