Gaspıralı, İslam Birliği’nin (İttifaq-i Müslimîn) kurucularından biridir

Kırım Türkü eğitimci, yayıncı ve politikacı. Gaspıralı, Rus İmparatorluğu’nda Türk ve İslam toplumlarının eğitim, kültür reformu ve modernleşmeye ihtiyacı olduğunu farkeden ilk ve tek Müslüman aydındır. TÜRKÇÜ TURANCI görüşün önderlerindendir. Dilde, Fikirde, İşte Birlik sözüyle Türk halklarındaki birlikteliğin temel ilkelerini oluşturmuş ve günümüzde de bu söz  birlik mücadelesinin hedefini göstermektedir.
Gaspıralı İsmail Beyi Vefatının yıldönümünde rahmetle ve minnetle anıyoruz; 24 Eylül 1914.
İsmail Gaspıralı  (20 Mart 1851 – 24 Eylül 1914), Kırım Tatarı fikir adamı, eğitimci ve yazar-yayıncı. Gaspıralı, Rus İmparatorluğu’nda Türk ve İslam toplumlarının eğitim, kültür reformu ve modernleşmeye ihtiyacını betimleyen Müslüman aydındır. Soyadı, Kırım’daki Gaspra şehrinden gelmektedir.

• 

Kırım’ın Bahçesaray şehri yakınlarındaki Avcıköy’de doğdu. Gaspıra, İsmail Bey’in babasının doğduğu yerin adıdır. İsmail Bey’in babası, Çarlık ordusundan emekli bir teğmen olan Mustafa Alioğlu; annesi, Kırım asilzadelerinden İlyas Mirza Kaytafoz’un kızı Fatma Hanım’dır. İsmail Bey, ilk öğrenimini Bahçesaray’da bir Müslüman mektebinde aldıktan sonra, on yaşlarındayken Akmescid Erkek Ortaokuluna başladı. Burada iki yıl okuduktan sonra, önce Voronej’de bir askeri okula, ardından da Moskova’daki Harp Okuluna girdi. 1867’de altıncı sınıftayken, arkadaşı Mustafa Mirza Davidoviç ile Girit isyanında Rum asilerine karşı mücadele eden Osmanlı güçlerine katılmak üzere İstanbul’a gitmek için Kırım’a geldi. Buradan gizlice Odessa’ya geçtiklerinde İstanbul’a gidemeden yakalandılar. Bu olay, Gaspıralı’nın askerî öğrenciliğinin sona ermesine sebep oldu. Moskova’ya tekrar dönemedi ve 1868’de, daha 17 yaşındayken Bahçesaray’daki Zincirli Medresede Rusça öğretmenliğine başladı. Öğretmenliği esnasında Rus edebi ve felsefi eserlerini okudu. 1872’de Kırım’dan ayrılarak İstanbul, Viyana, Münih ve Stuttgart üzerinden Paris’e gitti. Paris’te bulunduğu iki yıl süresince, meşhur Rus edebiyatçısı İvan Turgenyev’in yanında yardımcılık ve bunun yanı sıra tercümanlık yaptı.

Daha sonra, uzun zamandır hayalini kurduğu Osmanlı zabiti olma amacıyla 1874’te İstanbul’a gitti. İstanbul’da kaldığı yaklaşık bir yıllık zaman zarfında, çok istediği zabit olma fikrini gerçekleştiremedi ve Kırım’a geri döndü. 1878 yılında Bahçesaray belediyesine başkan yardımcısı seçilen İsmail Bey, bir yıl sonra da başkanlığa getirildi ve 1884 yılına kadar, beş yıl boyunca bu görevde bulundu. 1881 yılında Akmescid’de çıkarılmakta olan Tavrida gazetesinde Genç Molla takma adıyla, daha sonraları kitap haline de getirilen Rusya Müslümanlığı adını taşıyan yazılarını yazı dizisi halinde yayımladı. Türkçe bir yayın organı çıkarmak için yaptığı resmi girişimleri reddedilmiş ancak gazetenin bütün içeriğinin Rusçasıyla birlikte yayınlanması şartıyla Türkçe bir gazete çıkarma izni aldı. İlk sayısı 22 Nisan 1883’te Bahçesaray’da çıkan ve haftada bir gün yayınlanan bu gazetenin adı, Şinasi Efendi’nin Tercüman-ı Ahvâl’inden esinlenilerek konulan Tercümân-ı Ahvâl-i Zaman’dı. Daha sonra,1903 yılında haftada iki gün çıkmaya başlayan gazete, 1912’den itibaren günlük olarak yayınlanmaya başlandı. Gaspıralı, bir yandan gazete çıkarmaya gayret ediyor, bir yandan da “usûl-i cedîd” okulları üzerinde çalışıyordu. Bu amaçla, yurt içi ve yurt dışı pek çok ziyaretlerde bulundu. 24 Eylül 1914’te Bahçesaray’da öldü.

Türkçü Turancı görüşün ideologlarındandır. Gaspıralı düşüncelerini 1883’te kurduğu ve 1918’e kadar varlığını sürdüren “Tercüman” adlı gazetesiyle yaymıştır. Yayınlarında Türk halklarını birlik ve dayanışmaya çağırdı. 19. yy. sonu ve 20. yy. başında türk dünyasını derinden etkilemiştir. özellikle tüm çarlık dünyası’ndaki Türklerin birleşmesini hedef edinmiş ve ortak müfredatı olan okullar açmıştır. önderi olduğu harekete “cedidcilik” hareketi denir. sloganları şudur: “dilde, fikirde, işte birlik” basında da faaliyet göstermiş, gazete ve dergiler çıkarmıştır. En bilineni çıktığı zaman süresince tüm türk dünyasında bilinen tercüman gazetesidir.
“Dilde, fikirde, işte birlik!” sözüyle Türk halklarındaki birlikteliğin temel ilkelerini oluşturmuş ve günümüzde de bu söz bu birlik mücadelesinin hedefini göstermektedir. Panslavizme karsi panturkizmin ve düşünce yapısının gelismesinde katkısı oldu. Kırım yarım adasında, bir halkın uyanmasına neden olan değişimin vesilesi bir Kırım Türk’ü olarak, Kafkasyanin yükselen değeri oldu. Çarlık Rusyasının devrilmesi ve ihtilalcilere destek verilmesi fikrini savunuyordu, ilk Türkçe gazete olan tercuman’ı cikardi. 20.yy’da Çağdaş Türk edebiyatının önemli isimlerinden biri olarak anılmasının yanında, Türkçeye edebi bir kimlik kazandırarak, Türk Dünyası’nda “tek dil” olması ve okuma-yazma seferberliği için çalıştığı da biliniyordu. Gaspıralı’nın tespitleri ve dileklerini, daha sonra ekim devrimi ihaneti sonrasi kurulan Stalin Rusya’sında yasayan, Soljenitsin ve Aytmatov gibi düşünürlerde de rastlıyoruz. Günümüz Kırım halkı, İsmail Gaspıralı’yı minnetle anıyor.

Gaspıralı, Tercüman gazetesinde, bütün dünya Türklüğünün anlayabileceği ortak bir edebi dil geliştirmeye çalışmış, bu edebi dilin de Osmanlı Türkçesi olmasını istemişti.Ancak, Osmanlı Türkçesinin Arapça, Farsça terkip ve ibarelerle dolu olması, diğer boyların bu Türkçeyi anlamalarını zorlaştırıyordu. Gaspıralı bu terkip ve ibareleri attı, yerlerine Kırım ve diğer coğrafyalardaki lehçelerden alıntılar yaptı.

Gaspıralı Müslüman Türk kızlarının eğitiminde de öncülük yaptı. İlk usûl-i cedîd kız mektebini ablası Pembe Hanım Bolatukova’ya 1893’te Bahçesaray’da açtırdı. 1905 yılı sonlarında Bahçesaray’da yayın hayatına giren Âlem-i Nisvân (Kadınların Dünyası), sadece Kırım Tatarları’nın değil bütün Rusya Türkleri’nin tarihlerindeki ilk kadın dergisi oldu ve Gaspıralı’nın sahipliğinde kızı Şefika Gaspıralı’nın idaresinde bir yıl kadar yayımlanabildi. Rusya’daki Türkler’in ilk çocuk dergisi olan Âlem-i Sıbyân da ilk defa Mart 1906’da Tercüman’ın ilavesi olarak okuyucuya sunulmaya başlandı. Derginin yayımı düzensiz aralıklarla 1915’e kadar sürdü. Birinci sayısı Nisan 1906’da yayımlanan mizah dergisi Ha Ha Ha ise ilginç içeriğine rağmen uzun ömürlü olamadı ve muhtemelen beş sayı çıkabildi.

Gaspıralı, 1881 tarihli bir yazısında:
“Geri kalmışlığımızın tek nedeni cehaletimizdir. Avrupa’da neyin icat edildiğine veya neler olduğuna dair hiçbir fikrimiz yok. Bu izolasyondan kurtulmak için bunları okuyabiliyor olmamız gerekirdi; Avrupa fikirlerini yine Avrupalı kaynaklardan öğrenmeliyiz. İlk ve orta okullarımızın müfredatlarına bu dersleri koymalıyız ki, göz bebeklerimiz yani öğrencilerimiz bu fikirlere ulaşabilsin.” diyerek düşüncelerini ortaya koymuştur.

Gaspıralı, İslam Birliği’nin (İttifaq-i Müslimîn) kurucularından biridir; 1907’de kurulan birlik Rus İmparatorluğu’ndaki Müslüman Türk entelektüelleri birleştirmiştir. Ayrıca ilk Rus Müslüman kongresinin organizatörlerinden biriydi ve Rusya’daki Müslüman insanlar için sosyal ve dinî reformlar oluşturmayı amaçlıyordu.

Eserleri

Gazeteler

    Tercüman (Bahçesaray, 1883-1918)
    Alem-i Nisvan (Bahçesaray, 1906-1910)
    Alem-i Sıbyan (Bahçesaray, 1906-1912?)
    Al-Nahdah/The Renaissance (Kahire, 1908)
    ha! ha! ha! (Bahçesaray, 1906-?)


Kitaplar

    Russkoye Musulmanstvo (Rus İslam) Bahçesaray, 1881 
    Salname-i Türki (Bahçesaray, 1882)
    Mirat-ı Cedid (Bahçesaray, 1882)
    Hace-i Sıbyan (Bahçesaray, 1884; 3.bas. 1892; 7. bas. 1898)
    Avrupa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene (Bahçesaray, 1885)
    İslamlara dair Nizamlar ve İmtiyazlar (Bahçesaray, 1885)
    Rusya Coğrafyası (Bahçesaray, 1885)
    İki Bahadır (Bahçesaray, 1886)
    Kıraat-i Türki (Bahçesaray, 1886; 2. bas. 1894)
    Maişet Muharebesi (Bahçesaray, 1886)
    Kolera Vebası ve Onun Deva ve Darusu (Bahçesaray, 1887)
    Bahtiyar Nazım (Bahçesaray, 1889)
    Atlaslı Cihanname (Bahçesaray, 1889)
    Medeniyet-i İslamiye (Bahçesaray, 1889)
    Garaib-i Adat-i Akvam (Bahçesaray, 1890)
    Arslan Kız (Bahçesaray, 1894)
    Mektep ve Usul-i Cedid Nedir? (Bahçesaray, 1894)
    Risale-i Terkib (Bahçesaray, 1894)
    Russko-vostochnoe Soglashenie (Bahçesaray, 1896)
    Hesab. Muhtasar Ilm-i Hesab ve Mesa’il-i Hesabiye (Bahçesaray, 1897)
    Her Gün Gerek Zakonlar (Bahçesaray, 1897)
    Rehber-i İslamiye (Bahçesaray, 1898)
    Şara’it al-Islam (Bahçesaray, 1897)
    Rehber-i Mu’allimin (Mu’allimlere Yoldaş) (Bahçesaray, 1898)
    Türkistan Uleması (Bahçesaray, 1901)
    Mevlud-i Cenâb-ı Hazret-i Ali (Bahçesaray, 1900)
    Beden-i İnsan (Bahçesaray, 1901)
    Iran. Resimli Mecmua (Bahçesaray, 1901)
    Mebadi-yi Temeddün-i İslamiyan-i Rus (Bahçesaray, 1901)
    Meşhur Payitahtlar (Bahçesaray, 1901)
    Usul-i Edeb (Şark ve Garb Kaideleri) (Bahçesaray, 1901)
    Zoraki Tabib (Bahçesaray, 1901)
    Malumat-i Nafia (Bahçesaray, 1901)
    Tashih-i Akaidden (Bahçesaray, 1901)
    Temsilat-i Krilof (Bahçesaray, 1901)
    Asya’da Komşularımız (Bahçesaray, 1903)
    Dârü-r Rahat Müslümanları (Bahçesaray, 1906)
    Müslüman Kongresi (Bahçesaray, 1909)

Makaleler

    “Türk yurducularına” (Türk Yurdu 1: 190-95, 1328 1912)
    “Hind yolundan” (Türk Yurdu 1: 307-10, 1328, 1912)
    “Hind’den dönerken” (Türk Yurdu 1: 369-71, 1328, 1912)
    “Muhaceret muntazama” (Türk Yurdu 1: 706-13, 1328, 1913)

Kaynak http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/guncel-yazilar3/170-gasp%C4%B1ral%C4%B1-ismail