DEVLET GERAY HAN’IN MOSKOVA SEFERİ
Halq tarafından “Taht alğan” adı berilgen Devlet Geray Han Mayıs 1571 yılında Moskova’nı elge keçirgen edi.
Moskova tarafından Qazan (1552) ve Astarhan (1556) Hanlıqları zapt etilgenden soñ Qırım ile Moskova arasında meydanğa kelgen şiddetli askeri ve siyasi zıddiyet doruq noqtasına bardı. Aslında bu karşıtlıq çoq daha erte başlağan edi. 1236-1240 yıllarında Avrupa’nıñ Cenübi Şarq topraqları Batu Han komutanlığındaki Mogol Orduları tarafından feth etilerek Altın Ordu Devleti quruldı. Horezm, İtil Bulgar Devleti, Şimali Kavkaz, Qırım kibi eski etnokültür bölgeler de bu devletnin içine dahil olundı. Bundan sebeptir ki, Altın Ordu Devleti’niñ hemen hemen 200 yıllıq hakimiyetinin (1243 – XV asırnıñ birinci yarısı) neticesinde Sibirya’nıñ Garbından Dnepr özenine qadar uzanğan keniş topraqlarda aynı ekonomik düzen, mentalitet, kültür ve dinğe sahip olğan bir millet oluşamadı.XV-nci asırnıñ birinci yarısında Altın Ordu’nıñ tam olaraq dağılmasından sonra yerine Qırım, Qazan, Astarhan, Sibir ve Ulu Ordu kibi bağımsız hanlıqlar ortağa çıqtı. Ulu Ordu hanları özlerini Altın Ordu mirasçilarından sanaraq XV asırnıñ ekinci yarısı devamında Cuçi Ulusu’nıñ bütünligini yañıdan qurulması üzere askeri ve diplomatik girişimlerde bulunsalar da yañı bağımsızlıqlarını qazanğan devletlerniñ ket kete artqan direnişleri ile qarşılaşmaqta idi. Bu dönemde Moskova knyazlığında (prensliginde) ayrımcılıq girişimleri küçlenidi.
Qırım ile Ulu Ordu arasında askeri zıddiyet denişken bir başarı ile kelişmekte idi. 1474 yılında Moskova knyazı İvan III ile Qırım Hanı Mengli Giray arasında ittifaq antlaşması imzalandı.
Qırım ve Rus ordularınıñ ortaqlaşa askeri harekatları neticesinde Rus knyazlığı Ulu Ordunıñ vasallıgından qurtuldı. 1502 yılında Qırım Hanlığı Ulu Ordu’nıñ varlıgına soñ berdi. Rus tarihinde bu vakiâ kısaca şöyle bir ifade körgendir: “Aynı yıl, iyun ayında Qırım Hanı Mengli Giray, Ulu Ordu Hanı Şeyh-Ahmet Hanı yenerek Ordusunı aldı”. Bu ğalebeler sayesinde Qırım Hanlığı Dnepr ile İtil özenleri arasında topraqlarnı öz kontrolü altına aldı. Şunu da belirtmek kerek ki, Qırım Hanlığı gönüllü olaraq Osmanlı İperatorluğınıñ eğemenliği altına kirdi ve Osmanlı Sultanlarnıñ destegini qazanaraq milletlerara politikada öz pozitsiyasını pekitken oldu.
1480 yılında Mengli Giray Han Qazan hükümdarları Halil (1462-1467) ve İbrahin (1467-1479) Hanlardan tul qalğan Hursultan Hatun’ğa evlendi. Bu evlenmeden hem Qırım hem de Qazan veliahdı Sahib Geray (1481-1551) doğdu. Böylece Qırım Hanı eki Hanlıq’ta hükümranlıqlarını sürdürgen hanedanlarnı birleştirerek merkezi Qırım’da olmaq üzere yañı bir devlet kurmaq girişiminde bulundu. Ortaq düşmanları (Ulu Ordu) bozgunğa oğratılgandan soñ müteffik olğan Qırım ve Moskova arasındaki münasibetler yavaş yavaş kerginleşmege başladı. Moskova Knyazları İvan III (1462-1505) ve Vasiliy III , Qırım Hanlarınıñ birleştirme politikasına farqlı olaraq tahtta bulunğan Moskova yanlısı hükümdarlarnı destekleyerek atak politikasını alıp bara ediler. Bunıñ üzerine Mengli Geray Han’nıñ buyük oğlu Muhammed Geray Han (1515-1523) kence qardaşı Sahib Geray’nı Qazan tahtına (1521-1524) yerleştirerek Qırım ve Qazan Ordularını birleştirip 1521 yılında Tarih Edebiyatında belli olğan Moskova seferi yaptı.
1524 yılında Qazan Hanlığı daha önce Qırım Hanlığı yaptıdığı kibi Osmanlı İmperatorluğunıñ protektorasını tanıdı. O dönem Osmanlı İmperatorlığınıñ kelişken ve küdret sahibi olğan Kanuni Sultan Süleynan III dönemi idi.
Bundan soñra Qazan Hanlığınıñ topraqlarına birde bir yabancı ordusunıñ müdahalesi Osmanlı İmperatorluğuna qarşı yapılğan düşmanca bir akt olaraq sayılır idi.
Osmanlı Sultan, Qazan tahtına Sahip Giray’nıñ yegeni Safa Geray’nı getirdi (1524-1531; 1533-1546; 1546-1549). Safa Geray tanınğan Qazan Pernsesi Süyüm Bike ile evli idi.
Rus knyazları Vasiliy III ve Qorkunç İvan IV (1533-1584) Qırım ile Qazan’da mevcut olğan değişik gruplar arasındaki taht qavğalarını öz askeri ve politik amaçlarında qullanabildiler.
1551 yılında Devlet Giray (1512-1577) Qırım Hanı olaraq tayın etildi. Taht qavgalarını tohtatmaq içün Devlet Giray Han emcesi Sahip Giray’nı (1532-1551) ve onıñ ailesini oldürti. Qırım’daki bu qanlı vaqialardan faydalanaraq Qorkunç İvan IV (1533-1584) çok uzun sürgen bir quşatmadan sonra 1552 yılında Qazan’nı, 1556-da ise Astarhanı zapt etti. (“Qazan’nıñ tüşmesinden soñ İtil özeni boyunda X-asırnıñ 20-nci yıllarında qurulğan bir İslam Devleti yoq etilgen oldu).
1558-1559 yıllarında Rus Orduları Kazaklar’nen birlikte Qırım ve Azav’ğa akın yaptı. Bu da sadece Qırım ile değil Osmanlı İmperatorluğınen direkt çatışmaga girmek demek idi. Faqat savaşıp Qazan ve Astarhan’nı keri almaq içün Qırım’nıñ küçü yoq idi artıq.
Ancaq 1568 yılında Osmanlı İmperatorluğı başqa devletler ile yaptığı savaşlardan bir az soluq alğandan soñ Qazan ve Astarhan’nı keri alma tedbirlerge başlandı. İtil ile Don nehirlerini bir birine bağlaycaq ve gemilerin işlemesine elverişli olğan bir kanalnın qazıması zarur köründi. Türk Donanması bu kanaldan keçip İtil nehirine ulaşaraq Qazan ve Astarhan’nı keri qazanıp Hazar Denizi’ne çıqacaq idi.
1568 yılında kanalnıñ içte biri qazılğan edi. Faqat Türk-Tatar Ordu’su qışnıñ şiddetli ayazından saqınıp qazuv işlerini kelecek senege biraqtı. Ne var ki bu planlar kerçekleşemedi.
1571 yılınıñ Mart ayında Osmanlı Sultannıñ emiri üzerine 120 bin asker ve toplu yeniçeri destegi ile Devlet Giray Han Moskova seferine çıktı. Bu vakiâ haqqında Rus Piskaröv vakanüvisi şöyle yazğan idi: “Tanrının emri ile hristiyanlarnıñ günahları içün Qırım çarı keldi Rus topraqlarına. Başta Tula’ğa keldi. Butün qasabalarnı ateşke berdi. Tula’dan Oka özenine kelip Serpuhov’ğa yetişti, andan Oka’nı keçip Moskova’ğa keldi. Şehernin yanındaki qasabalarını yaqtı.
Çarımız ve ulu knyazımız İvan Vasilyeviç Serpuhovğa ketecek edi, ama Qırım çarı Oka özenine kelgenini bilip Kirilov’ğa qaçtı. Qırım çarı Moskova’ğa keldi de bütünini üç saate yaqtı, bir çoq insan da yandı”.
Devlet Giray Han qaçqan Qorkunç İvan IV-ke elçilerini yolladı. Qırım elçileri Rus çarını Moskova’ğa qaytarken Bratovtşına köyünde bularaq hannıñ mektubını taqdim ettiler. Mektupta şöyle denile: “Qazan ve Astarhan içün her yerinni yaqıp yoq etem. Butün dünya servetlerinni Allah’nıñ azametine inanıp yernen yoqsan etem. Men saña keldim, şeherinni yaqtım, senin tacınnı ve başınnı istedim; ama sen kelmedin, bizge qarşı turmadın, özün ise Moskova hükümdarıyım dep maqtanasın! Sende utanç ve cüssedarlıq olsa idi sen kelip bizge qarşı turar idin. Bizim ile dostluq içinde yaşamağa istersen Qazan ve Astarhan’nı qaytar. Bizge hazine ve dünya para servetlerinni bermege istesen – biz istemeymiz. Özümüzin yurtumız Qazan ve Astarhanı isteymiz…” (Solovyev S.M., e III s.607-608). Böylece 24 mayıs 1571 yılında Qırım-Türk orduları tarafından yapılğan Moskova’nın zaptı neticesinde Qırım ile Rus Devleti arasındaki zıddiyet doruq noqtasına barğan oldu. Bu qarşıtlıq 200 yıldan ziyade sürgendir.
kaynak :
İbrahim Abdullah.
Qırım Sedası
