DAN YILDIZI

Sənan Qılıncarslan Qacar/Kırımınsesi/Azerbaycan

Yeni Türk Əlifbası Gürcüstan Mərkəzi komitəsinin nəşriyyatı

1922-ci ildə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi yanında Yeni Əlifba Komitəsi (AYTƏK) təşkil edildi. Komitənin yaradılmasında məqsəd dilimizi, yazı və oxu sistemimizi sadələşdirmək məqsədilə ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsi prosesini tənzimləmək və həyata keçirmək idi. Komitənin ilk tərkibi 5 nəfərdən ibarət idi. Səməd Ağamalıoğlu, Fərhad Ağazadə, Xudadat Məlik Aslanov, Abdulla Tağızadə və Əhməd Pepinov.

Komitənin dəqiq yaranma tarixi, ilk tərkibi, sədrin seçilməsi və bir sıra başqa məsələlərlə bağlı konkret arxiv materiallarına rast gəlmədik, olan materiallar arasında isə xeyli uyğunsuzluqlar var. Müxtəlif mənbələrdə komitənin yaranma tarixi olaraq müxtəlif tarixlər göstərilir. Komitənin keçirdiyi iclasların protokolları da bu tarixlərin hansının doğru, hansının yanlış olduğu haqqında dəqiq mənzərə yaratmır.

Komitənin ilk sədrinin kimliyi haqqında da qarışıq məlumatlar var. Məsələ ilə bağlı dərc olunmuş bütün mənbələrdə komitə sədrinin Səməd Ağamalıoğlu olduğu göstərilsə də, arxiv materialları bü məsələyə tam aydınlıq gətirir. Komitənin 1922-ci ildə müxtəlif təşkilatlarla çoxsaylı yazışma sənədlərindən, o cümlədən, Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlunun özünün imzası ilə aparılmış yazışmalardan tam aydın olur ki, 1922-ci ilin noyabr ayının 20-nə qədər komitənin sədri Fərhad Ağazadə olmuş, Səməd Ağamalıoğlu isə komitənin fəxri və siyasi sədri olmuşdur. 1922-ci ilin noyabrın 20-dən etibarən (Fərhad Ağazadənin ayağının təşrih olunması ilə bağlı), sədr vəzifəsini müəyyən müddət Abdulla Tağızadə icra etmiş və təxminən 1923-cü ilin mart ayında Səməd Ağamalıoğlu komitəyə sədr seçilmişdir. Bundan sonra Fərhad Ağazadə komitənin sədr müavini, nəşriyyat şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışmışdır.

Komitənin yaranmasıyla, yeni əlifba hərəkatı daha sistemli, daha planlı şəkildə həyata keçirilməyə başladı.

AYTƏK-nin 14 iyul 1922-ci ildə Fərhad Ağazədənin sədrliyi ilə keçirilən iclasında Azərbaycanın rayonlarında və Azərbaycandan kənarda komitənin bir sıra yerli təşkilatlarının yaradılması məsələsi müzakirə edilir və çox keçmir ki, komitənin aşağıdakı yerli təşkilatları yaradılır.

1922-ci ildə Şuşada, Qazaxda, Tovuzda, Gəncədə, Şəkidə, Ağdamda, Şəmkirdə, Zaqatalada, Göyçayda, Ağdaşda, Sabirabadda, Salyanda, Şamaxıda, eləcə də Azərbaycandan kənarda Türküstanda, İrəvanda, Tiflisdə, 1923-cü ildə Qubada, Cəbrayılda ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsində bu komitə həlledici rol oynadı və Yeni Türk əlifbasının düzülüşü müəyyənləşdirildi. Bu əlifba qəbul edilərkən təqdim edilən 4 layihədən Abdulla Ta-ğızadə və Mirəziz Seyidovun layihəsi daha çox istifadə edilmişdi (Qalan 2 layihə Abdulla Əfəndizadə və Məhəmməd Şaxtaxtlının layihələri idi). Burada bir məqama diqqət yetirək. 1919-cu ildə Maarif Naziri yanında yaradılan komissiyada müzakirə edilən 3 layihədən biri məhz Abdulla Tağızadə və Mirəziz Seyidovun birlikdə təqdim etdikləri layihə idi. Lakin o zaman bu layihə deyil, Abdulla Əfəndizadənin layihəsi əsas olaraq götürülmüşdü. Göründüyü kimi, keçən 2 il ərzində Abdulla Tağızadə və Mirəziz Seyidov hər biri öz layihəsini hazırlamış, “latınçılar” komissiyasında öz layihələrinin əsasən qəbuluna nail ola bilmişdilər. Ümumiyyətlə, latınlaşma uğrunda mübarizə bir hərəkat şəklini aldığı vaxtdan, bu prosesin sonuna qədər bir sıra şəxslər, o cümlədən, Fərhad Ağazadə, Məhəmməd Ağa Şaxtaxtlı, Həmid bəy Şaxtaxtlı, Abdulla Əfəndizadə, Abdulla Tağızadə, Mirəziz Seyidov müxtəlif layihələr təklif etməkdə daha fəal olmuşlar. Adı çəkilənlərdən hər birinin öz əlifba layihəsi olmuşdur.

Aparılan işlər nəticəsində “Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1923-cü il 20 oktyabr tarixli qərarı ilə yeni əlifba, ərəb əlifbası ilə bərabərhüquqlu və 1924-cü il 27 iyun tarixli qərarla məcburi və dövlət əlifbası hesab olundu”.

Bundan başqa, Azərbaycan SSR 1925-ci ildə qəbul etdiyi “Yeni türk əlifbası haqqında IV Ümumazərbaycan Sovetlər qurultayının” qərarını qeyd edə bilərik. Yeni türk əlifbası haqqında olan qərarda, 1925/26-cı tədris ilindən bütün 1-ci pilləli məktəblərdə yeni türk əlifbası tətbiq edilsin ki, hər il növbəti qruplara keçdikcə səkkizillik müddətin sonunda, yəni 1932/33-cü tədris ilində, bütün 1-ci, 2-ci pilləli məktəblərdə tədris yeni türk əlifbası üzrə aparılması qeyd olunmuşdu. Yeni əlifbaya keçidin baş tutmadığı qruplarda səkkizillik müddət ərzində tədrisin köhnə əlifba üzrə aparılması da həmin qərarda qeyd olunmuşdu.

Həmin qərarın sonrakı bəndlərində göstərilirdi ki, yeni əlifba üzrə aparılan nəşriyyat işinin gücləndirilməsi üçün bu işlə məşğul olan bütün müəssisələrə öz nəşrlərinin müəyyən faizini (hissəsini) yeni əlifba ilə buraxmaq və bütün mətbəələrə müəyyən miqdarda yeni türk şrifti almaq təklif edilsin. Bundan başqa, qərarın digər bölmələrində Azərbaycan mərkəzi dövlət müəssislərində və qəzalarda dəftərxana işlərinin (kargüzarlığın) yeni əlifba üzrə aparılması məqsədilə dövlət müəssisələri üçün bu əlifbanın öyrənilməsi üzrə kurslar təşkil etmək və digər hazırlıq işlərinin aparılması kimi məsələlərdə də öz əksini tapmışdı.

Həmçinin, qeyd olunan qərarda bütün Azərbaycan türk mətbuatının (nəşriyyat işinin) yeni əlifbaya gələcək keçidi məsələsi və yeni əlifba qarşısında duran mühüm vəzifələri nəzərə alaraq, Azərbaycanın mərkəzində Bakı şəhərində hərftökmə müəssisəsinin təşkil edilməsi kimi məsələlər qeyd olunmuşdu.

Lara Vəfa
Araşdırmaçı yazar