Çufut Qale
Çufut Qale – Bağçasaray yanında qadimiy şeer viranesidir.
Çufut Qaleniñ tarihiy adları – Qırq Yer, Cever Kermen, Fullı.
Qırq Yerniñ ilk sakinleri – alan-sarmatlar – mında VI asırda yaşağan ediler. Qaraylarnıñ yerleşkeninen qaleniñ yañı qubbeleri qurulğan ve qapıları yasalğan edi. Qaleniñ bulunğan yerini diqqatqa alğan I Hacı Geray han XV asırnıñ ortalarında qale yanında öz qonağını qurdurdı ve telükeli vaqıtlarda qalede buluna edi.
XV asır soñlarında Çufut Qale tolusınen qaraylarnıñ idaresine keçe. Qaleniñ soñki sakinleri onı 1852 senesi terk ettiler.
Qalege şarq qapılarından kirgende, oñ tarafta qaya içinde yağmur suvunı toplamaq içün bir havuz oyulğan. Bayırda yel degirmeni bulunmaqta edi. Yolnıñ başqa tarafında dağ ormanı içinde eski qaray mezarlığı bar.
Qapını keçkeninen ziyaretçiler qaray şeerniñ başqa, yañı qısmına kireler. Şimal ve cenüpten şeerni uçurımlar qaplap ala. Şeerde bir esas yol (soqaq) olıp başqa soqaqlar ona çıqa edi. Esas soqaqnıñ cenüp tarafında belli qaray alimi, seyaatçı şarqşınas Avrağam Firkoviçniñ (1786-1874) evi tura. Şeer küçük ve ealisiniñ sayısı çoq olğanından evler bir-birine sıqıştırılıp qurula edi, evlerniñ çoqu eki qatlı edi. XVI asır soñunda Çufut Qalede 4-5 biñ adam yaşay edi ve 400-den ziyade ev bar edi. Qayanıñ şimal tarafında birden körülmegen bir qapıdan qoba ve qullelerge çıqıla. Mından qaraylar duşman ücümine qarşı ateş aça ediler.
Orta qapıdan şeerniñ eski qısmındaki meydan acıla. Meydannıñ sol tarafında taş quyu, oñ tarafında – 1346 senesi hristian mabediniñ qalımtılarında qurulğan caminiñ yıqıntıları bar. Bundan soñra Nenekecan Hanım dürbesi körüle. Bu meydandan üç esas soqaq: Burunçaq (Şarq) soqağı, Orta ve Kenassa soqaqları uzana (soqaqlarnıñ adları şartlı olaraq qoyulğan). Kenassa soqağında qaraylarnıñ eki ibadethanesi – Büyük ve Kiçik Kenassalar – bar. Olar XIV ve XVIII asırlarda qurulğan edi. Kenassa soqağı Kiçik Qale qapısınen bite. Çufut Qale – Qoba şeerler sırasına kire. Yıqıntılar arasında Nenekecan Hanımnıñ dürbesi yüksek tura. Dürbe içinde baştaşta arap yazısınen böyle sözler oyulğan “Bu dürbe Altın Ordu hanı Toqtamış hannıñ qızı Nenekecan Hanımnıñ dürbesi. Vefatı 841 s. icriy, ramazan ayı”. Nenekecan Hanım aqqında bir çoq efsane, rivayetler bardır. Bir efsanege köre, o, qalede yaşap, bir asker tümenniñ başında bulunıp, cenk vaqtında duşman tarafından öldürilgen edi. Babası onıñ adına dürbe qoydurğan eken. Başqa rivayetke köre Nenekecan Hanım, onı sevgilisinen körgen babasınıñ açuvdan saqlanaraq özüni uçurımdan atqan edi. Böylece uçurım başında dürbe peyda olğan eken. Qaleniñ bu tarafından Qırım tabiatınıñ acayip manzarası açıla.
