Bakının azad olunmasında Qafqaz islam ordusunun rolu
Bakının azad olunmasında Qafqaz islam ordusunun rolu
Abidova Səriyyə Elşən qızı
“Quba şəhərində Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin
Elmi Araşdırmalar, Ekspozisiya və fondu-əməkdaşı
Qafqaz İslam Ordusu Birinci dünya müharibəsinin son mərhələsində Qafqazda müsəlman Azərbaycan türklərinə qarşı işgəncə, zülm və təzyiqləri aradan qaldırmaq üçün yaradılmış ordudur. Orduya İslam titulu verilməsinin səbəbi, orada qeyri-müsəlman ünsürlərin olmaması və komandanlıq səviyyəsindən əsgərə qədər hamısının müsəlman olmasıdır. Qafqaz İslam Ordusunun qazandığı Azərbaycan Qələbəsi Osmanlı ordusunun Birinci dünya müharibəsində qazandığı üç qələbədən biridir. Qafqaz İslam Ordusu Ənvər Paşa tərəfindən Osmanlı İmperiyasının müttəfiqi olan almanlardan gizli şəkildə yaradılmışdır. Çünki almanlar türk ordusunun Qafqaza çatmasını istəmirdilər. Qafqaz neftinin ingilislər və ruslarla bölüşdürülməsi uğrunda gedən mübarizədə türklərin bölgə ilə irqi, dini və tarixi əlaqələrinin təsirinə məruz qalmasını istəməyən almanlar, ruslarla bəzi müqavilələr imzaladılar. Azərbaycan Xalq Cümhüriyyəti hökumətinin başlıca vəzifəsi də Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası, eləcə də Bakını işğaldan azad etməkdən ibarət idi. Çünki müstəqil Azərbaycan Bakısız “başsız bədənə” bənzəyirdi.1918-ci il iyunun 4-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Osmanlı dövləti arasında “Qarşılıqlı yardım və dostluq haqqında” müqavilə imzalandı. Qafqaz İslam Ordusunun yaranmasında və mübarizə aparmasında məqsəd Osmanlı İmperiyasının öz torpaqlarını müdafiə etmək və ya başqa bir ölkəni işğal etmək deyildir. Məqsəd tamamilə müsəlman türk olan azərbaycanlılara qarşı törədilən soyqırımı aradan qaldırmaq və Azərbaycan türklərinin öz istiqlaliyyətlərini almasını təmin etmək idi.
Azərbaycan müstəqil dövlət kimi dünya siyasi səhnəsinə çıxmağa nail olub. Lakin bir çox şəhərlər, xüsusən də Bakı hələ də bolşevik, erməni və ingilislərin işğalı altındadır. Bakı şəhəri düşmənlərdən təmizlənməsə, gənc Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin davam etməsi çətin olacaqdı. Azərbaycan dövlətinin Bakını işğal edən bu üçtərəfli koalisiyaya qarşı güc tətbiq etmək mövqeyi yoxdur. 1918-ci il iyunun 4-də Batumidə Azərbaycan dövləti ilə Osmanlı dövləti arasında bağlanan müqavilə ümumilikdə on bir maddədən ibarət idi. Bu müqavilə ilə Osmanlı İmperiyası Azərbaycan dövlətinin varlığını və müstəqilliyini tanımış, iki hökumət arasında siyasi, hüquqi, iqtisadi və mədəni sahələrdə əməkdaşlıq imkanları irəli sürülmüşdür. Sözügedən müqavilənin 4-cü maddəsi son dərəcə əhəmiyyətlidir və “Azərbaycan Respublikasının tələbi ilə daxili asayişin və təhlükəsizliyin bərpası və qaytarılması üçün Osmanlı hökuməti lazımi silahlı qüvvələrlə köməklik göstərəcək” maddəsi son dərəcə əhəmiyyətlidir.
O dövrdə Osmanlı İmperiyasının idarəçiliyində az qala tək olan Ənvər Paşa artıq uzun müddət Qafqazla yaxından maraqlanırdı. Gəncədə yaradılmış Azərbaycan Milli Məclisinin sədri olan Nəsip bəy Yusufbəyli Osmanlı ordusundan kömək istəmək üçün İstanbula elçi göndərirdi. Türklər öz məqsəd və vəzifələrini xoş niyyətlə yerinə yetirdilər. Təbii ki, ordusuz və zəif görünən işlər böyük çətinliklərlə yavaş-yavaş gedirdi. Kənardan güc almaq üçün başqa millətə, dövlətə müraciət etsəydik, nəticə olmazdı. Nuri Paşa 1918-ci il aprelin 8-də İstanbuldan Qafqaza yola düşdü. İlk çatan yer Gəncə oldu. Çünki o zaman Bakı ilə Gəncə arasında ermənilər və bolşeviklər var idi. Qafqaz İslam Ordusunun maddi-texniki təchizatı Xəlil Paşanın komandanlığı altında 3-cü, 6-cı və 9-cu ordulardan ibarət Şərq Orduları Qrup Komandanlığı tərəfindən həyata keçiriləcəkdi. Nuri Paşanın komandanlığı ilə 6-cı və 3-cü Ordudan olan zabit və əsgərlərdən ibarət ordunun yaradılması üzərində sürətlə işə başlayan Ənvər Paşa, xidmət edəcək bu orduda iştirak edəcək əsgərlərin maaşlarını artırdı. Qafqazda onlara fəxri rütbə verərək daha yüksək rütbəyə. buraxacağını açıqladı. Qafqaz cəbhəsində müharibə bitmişdi, lakin Bakını azad etmək üçün yeni fəthlərə ehtiyac vardı. Mövcud cəbhələrdə təcrübəli, lakin iddialı zabitlər öz yerlərini daha az təcrübəli olanlara buraxaraq, Qafqaz İslam Ordusunda iştirak etmək üçün Qafqaz yolunu tutmağa başladılar.
Ənvər paşa Nuri paşaya Qafqaz İslam Ordusunun təşkili və vəzifələri haqqında 12 bəndlik göstəriş verib, onu İstanbuldan yola saldı. Sözügedən 12 bənddən ibarət göstəriş belədir:
1-ci Ənvər paşa ordunun əsas məqsədinin qafqazlıların quracaqları ordunun əsasını təşkil etmək, onları yetişdirmək, Qafqazda islami maraqları bərqərar etmək idi.
2-ci Ordunun komandanı olan Nuri Paşa İslam Xilafətinin Qafqazdakı ən böyük nümayəndəsi idi.
3-cü ordunun komandiri yalnız hərbi işlərlə məşğul olacaq və başqa işlərə qarışmayacaqdı.
4-cü Ordu komandiri siyasi məsələlər şöbəsi vasitəsilə siyasi məsələləri idarə edəcək.
5-ci Ordu komandiri lazım bildiyi zaman Baş Qərargah rəisinin və Siyasi İşlər Şöbəsinin fikirlərini alaraq qərar verə biləcək.
6. Ordunun idarəsi və təchizatı işlərini Hərbi Nazirliyin özü idarə edəcək.
7. İslami, siyasi və iqtisadi məsələlər vəzifəli şəkildə Hərbi Nazirliyə təqdim ediləcək.
8-ci Ordunun əsgərləri yerli olaraq təmin ediləcək orduya tabe olacaq, yalnız Osmanlı şəxslərinin əməliyyatları Nazirlik tərəfindən təmin ediləcək.
9-cu Ordunun ərzaq, silah-sursat və digər texnikası hələlik Müharibə Nazirliyi tərəfindən qarşılanacaq.
10. Qafqaz Ordusunun üzvləri arasında baş verəcək hüquqi işlər və cəza sanksiyaları Osmanlı ordusunun qanun və qaydaları ilə həll olunacaq. Yalnız yerli əsgərlər üçün ordu komandiri yerli vəziyyətə uyğun olaraq cəzanı artıra və ya azalda biləcək.
11. Yüksək rütbəyə layiq görülmüş zabitlər Qafqazda olduğu müddətdə bu rütbənin səlahiyyətinə malikdirlər. İstanbuldakı
12-ci Ordunun şəxsi işləri və ailələri ilə münasibətləri şərq işləri şöbəsi tərəfindən həyata keçiriləcək.
Şaumyanın tabeliyində olan Cənubi Qafqaz Komissarlığı bir müddət sonra ləğv edildi və 1918-ci il yanvarın 22-də Cənubi Qafqaz Seyminin (məclisinin) yaradılması qərara alındı. Buna görə də bütün yerli məclislər bu Seymin nəzdində birləşəcəkdi. Sözügedən Qafqaz Məclisi ilk iclasını 1918-ci il fevralın 25-də Tiflisdə keçirdi. Bu məclisdə Azərbaycan türklərini təmsil edən 44 nəfər Müsavat Partiyasının sədri Məmməd Əmin Rəsulzadə ilə birlikdə iştirak edib. Sonradan qurulan hökumətdə dörd Azərbaycan türkü iştirak edirdi. Lakin bu qurulmuş strukturla yanaşı, Bakıda yerləşən başqa bir inzibati struktur da var idi. “Bakı Soveti” adlanan bu inzibati vahid bolşevik Rusiyası ilə bilavasitə bağlı idi və Qafqaz Seyminin Bakının idarə olunmasında heç bir təsiri yox idi. Sovet rejimi neftə görə Bakını Qafqaz Seyminin idarəçiliyinə vermədi, bölgəyə nəzarəti öz əlində saxlamağa üstünlük verdi.
1918-ci il may ayının 16-da Naxçıvana, 25-də Gəncəyə çatan Qafqaz İslam Ordusu gəncəlilər tərəfindən böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılandı. 1914-cü il rus salnamələrinə görə Gəncənin quberniya əhalisi 1.387.501 nəfər idi. Bu əhalinin 177.596 nəfəri erməni, 1.107 nəfəri gürcü, 34.798 nəfəri rus, 1.174.000 nəfəri müsəlman idi. Bu vəziyyətə görə Gəncə quberniyasının 85 faizi müsəlmanlardan ibarət idi. Nuri Paşanın gördüyü ilk iş Azərbaycan-türk əsgərlərindən ibarət Gəncə dəstəsi ilə Gəncədəki erməni quldur dəstələrini zərərsizləşdirmək oldu. Silahlı ermənilərin gizləndiyi məhəllələrə gələn Nuri paşa muzdlulara əvvəlcə təslim olmalarını və silahlarını yerə qoymalarını desə də, ermənilər bu çağırışa məhəl qoymadıqları üçün 11 iyun 1918-ci ildə toqquşma baş verdi; lakin erməni məhəllələrinə daxil olmaq mümkün olmadı. Erməni məhəllələrinə son çağırış 1918-ci il iyunun 12-də təslim olmaq üçün edilib və beş erməni, bir erməni keşiş, bir zabit və bir komissar əllərində ağ bayraq olmasına baxmayaraq, müsbət cavab veriblər. lakin ümumi təslim olmadı. Həmin gün erməni məhəllələri bombalandı. 1918-ci il iyunun 13-14-də ermənilər tamamilə təslim oldular. Qafqaz İslam Ordusu erməni məhəllələrində lazımi təhlükəsizlik texnikasını götürərək Gəncədə sakitliyi tamamilə bərqərar edib. Uzun müddət yoxsulluq və aclıqdan tükənmiş erməni xalqı da bu münasibətlə xilas oldu. Hətta bəzi ermənilərin Nuri paşanın yanına gələrək ona təşəkkür etdikləri deyilir. Gəncənin Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən tutulmasından sonra Bakını rus-ingilis və ermənilərdən ibarət işğalçı qüvvələrdən azad etməyin vaxtı çatmışdı. Bu arada Bakıdakı erməni qüvvələrinin komandanı Şaumyan və Daşnak terror təşkilatına mənsub dəstələr Gəncəyə doğru irəliləyərkən getdikləri müsəlman kəndlərində təqiblərini davam etdirirdilər. İki ordu 17-30 iyun 1918-ci il tarixləri arasında Göyçay qəsəbəsi yaxınlığında qarşılaşdı. Yayın istisində və imkansızlıqda mübarizə aparan Qafqaz İslam Ordusu, nəhayət, bolşevik-erməni ordusunu dəf etməyə müvəffəq oldu və Bakı yolunda irəliləməyə davam etdi. Daha sonra istiqamətin Salyan məntəqəsində ikinci döyüş baş verdi və 1918-ci il iyulun 2-dək davam edən mühasirələrdə düşmən qüvvələri 600 itki ilə geri çəkilməli oldu. Daha sonra 1918-ci il iyulun 12-də 450 əsgər, 12 pulemyot, iki top ibarət Türk Salyan dəstəsi düşmənə qarşı yeni hücuma keçdi və çoxlu itki verən düşmən gəmiyə minərək xilas oldu. Bu arada Qafqaz İslam Ordusu isti və susuzluqla mübarizə apararkən, digər tərəfdən də vəba epidemiyası ilə mübarizə aparmalı oldu. Bu qələbələrdən sonra Göyçay-Bakı avtomobil yolu və dəmir yolu ilə Bakı istiqamətində yoluna davam edən Qafqaz İslam Ordusu hücum edən tərəf, bolşevik-erməni ordusu isə müdafiədə idi.
Bakısız Azərbaycanın başsız bədəndən heç bir fərqi yox idi. Bakının Xəzər dənizinin sahilində yerləşməsi və zəngin neft ehtiyatlarına malik olması bu şəhəri daha da qiymətli edib. Lakin türk ordusunun Bakıya təşkil etdiyi ekspedisiya heç vaxt maddi qazanc üçün edilən istismar səfəri olmayıb. Ənvər paşa və digər türk sərkərdələri Bakı və Azərbaycan məsələsini öz soydaşlarının və dindaşlarının zülmdən azad edilməsi kimi qiymətləndirirdilər. Bu arada, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, almanlar Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya yaxınlaşmasını istəmirdilər. Əslində, 1918-ci il avqustun 27-də Almaniya ilə Rusiya arasında imzalanan müqavilə ilə Rusiya hökuməti Gürcüstan dövlətini qəbul etdi və Almaniyanın bir növ tabeliyində olan Gürcüstanı hüquqi cəhətdən tanıdı. Bundan əlavə, Rusiya hökuməti Bakı neftinin hasilat gücünü artırmağa və Donetsk hövzəsindən gələn neftin dörddə birini almanlara verməyə zəmanət verdi. Ancaq qəribəsi odur ki, o zaman Bakı neft mədənləri rusların əlində deyildi. Başqa sözlə, Rusiya özündə olmayanı verəcəyinə söz vermişdi.
Bu müqavilə ilə almanlar neftə görə müttəfiqi olan Türkiyəni kürəyindən bıçaqlayırdılar. Müqavilə gizli deyildi, açıq idi və imzalandıqdan bir neçə gün sonra təqdim edildi. Müqavilə bağlanan zaman Qafqaz İslam Ordusu Bakını mühasirəyə alır və ikinci Bakı hücumuna hazırlaşırdı. Almanların türk tərəfindəki təzyiqlərinin təsiri altında olan Ənvər Paşa guya Qafqaz İslam Ordusunun irəli əməliyyatının dayandırılmasını tələb etdi. Amma Nuri paşaya yazdığı şəxsi məktublarda Bakının azad edilməsi üçün irəliləmə əməliyyatının tezliklə davam etdirilməsi tapşırılırdı. Yəni, Ənvər paşa müttəfiq Almaniya dövlətini dalana dirəyir, Bakının işğalı üçün vaxt udmağa çalışırdı. O zaman almanlar gürcülərin yanında idilər. Qafqazda onların müttəfiqi ola biləcək yeganə xalq gürcülər olduğu üçün Almaniyanın Qafqazdakı qərargahı da Tiflisdə yaradılmışdı. Almanların məqsədi gürcülərin yerli qüvvələrindən faydalanmaq, gürcülərin məqsədi isə almanların sayəsində Bakı neftindən pay almaq idi.
Nuri Paşa bildirir ki, Tiflisi işğal edən general Von Kressin komandanlığı altında olan alman qoşunları Osmanlı İmperiyası ilə müttəfiqliklərindən asılı olmayaraq, gürcülərlə yanaşı onlara qarşı da düşmənçilik nümayiş etdirmiş, işğal etdikləri yerlərdə alman və gürcü bayraqlarını asmışlar. Bunun üzərinə Nuri paşa yerli qüvvələrlə birlikdə bu bayraqları endirib almanları Kür çayının o biri tərəfinə keçməyə məcbur etdi. Bu arada almanlar hətta türk dəstəsinin dəmir yolu ilə Gəncəyə çatmasına mane oldular; Türk əsgərləri quru yolu ilə Gəncəyə çatmalı oldu. Bütün maneələrə baxmayaraq, 1918-ci il avqustun 5-də saat 04.25-də başlayan Bakının mühasirəsi 14 min əsgərdən ibarət Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən erməni, ingilis və ruslardan ibarət 10 minlik orduya qarşı uğurla davam etdirildi. Bu arada Şaumyan hakimiyyətdən getdi və onun yerinə Sentrokaspi hökuməti quruldu. 5 avqust hücumunda Sentrokaspi qoşunları iki mindən çox itki verdi. Digər tərəfdən, ilk hücum Qafqaz İslam Ordusunun geri çəkilməsi ilə nəticələndi. Bu hücumun uğursuzluğu İstanbulda ruh düşkünlüyünə səbəb olub. Məmməd Əmin Resulzadə hər nə yolla olursa olsun şəhərin ələ keçirilməsi zərurətini dilə gətirərək məktub yazaraq bu andan sonra baş verəcək uğursuzluğun orada yaşayan türklər üçün ağır nəticələrə səbəb ola biləcəyini bildirərək bunu Azərbaycanın xarici işlər naziri Hacınskiyə göndərdi. Bakıya ilk hücum onları ruhdan salsa da, ümidlərini itirmədi; İkinci hücum 14 sentyabr 1918-ci ildə başladı. Bakının alınması ilə bağlı əməliyyatda şəxsən iştirak edən Xəlil Paşa deyir: “İslam Ordusunun Bakıya qarşı tutduğu mövqe möhkəmlənmiş düşmən mövqeyinə artilleriya atəşi ilə üstünlük təşkil edirdi. Möhkəmləndirmə üçün gətirilən ağır və yüngül batareyalar yerləşdirildi. İngilis qüvvələri Bakı istehkam mövqeyinin sol tərəfində, yəni mövqenin şimal tərəfində yerləşirdilər. Onların varlığını batareyalarının atəşindən bilirdik. Səhər başlayan müharibə axşama qədər davam etdi.
Şərq qoşunlarının komandanı Xəlil Paşanın Bakını yüksək effektiv mühasirəyə alması qısa zamanda öz nəticəsini verməyə başladı. Düşmənin təyyarələri və yanacaq çənləri tamamilə məhv edildi, Bakı az qala yanğın yerinə çevrildi. Vəziyyətin ağırlığına görə ingilis qoşunları əlliyə qədər gəmi dolduraraq Bakını tərk etməyə başladılar. İngilislər Bakını tərk etdikdən sonra yerdə qalan bolşevik-erməni qoşunları kazarmalara yığışaraq türklərin atəşi ilə məhv edildi. Digər tərəfdən erməni-bolşevik qüvvələri tapdıqları müsəlman türkləri qırmağa və türklərin başından qüllələr tikməyə davam edirdilər. Bu arada Ənvər Paşa Osmanlı Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi məktubda 14 sentyabr 1918-ci il tarixli sənədə əsasən türk ordusunun Qafqazda təkcə ermənilər və bolşeviklərlə deyil, ingilislərlə də döyüşdüyünü, bolşevik-erməni kəndləri müsəlmanların kəndlərini dağıtmağa başladılar, onların vəhşiliklər törətdiklərinə və təqiblərə məruz qaldılar. Şərq Orduları komandanı Xəlil Paşa və Qafqaz İslam Orduları komandanı Nuri Paşa bu dəfə işi şansa buraxmaq istəməyərək yenidən mühasirə və hücum planları qurdular. Şəhərdə gecə-gündüz atəş səsləri davam edir, digər tərəfdən də şəhərdə böyük yanğınlar baş verirdi. Nuri Paşa sentyabrın 14-də axşam saatlarında verdiyi əmrlə ertəsi gün ediləcək son hücumla şəhərin tamamilə azad edilməsini istədi(BAL, Halil, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Kuruluş Mücadelesi ve Kafkas İslam Ordusu, İdil Yayıncılık, İstanbul 2010, s. 309).
Musa Qasımlı, “Bolşevik Rusiyasının Güney Qafqas Siyaseti”, Azerbaycan Xalq Cümhuriyyeti ve Qafqas İslam Ordusu (Bakı 2008)” adlı əsərində yazır ki, “ Sentyabrın 15-də saat 15.00-dək davam edən türk hücumu nəticəsində erməni-bolşevik istehkam mövqeləri darmadağın edildi və düşmən qoşunları darmadağınla limana doğru qaçmağa başladılar. Bu əsnada türklərin hücumlarına qarşı durmağın əvvəldən mümkün olmadığını söyləyən İngilis qüvvələri komandiri Dunsterville əsgərlərini də yanına alaraq gəmilərə minərək Ənzilə tərəf qaçmağı bacarıb. Məlumdur ki, bu qaçışdan sonra Danstervil işdən çıxarılıb və yerinə Tomson adlı general gətirilib. Qafqaz İslam Ordusunun hücumundan canını çətinliklə xilas edən Şaumyan “Türkmən” adlı gəmiyə minərək Xəzər dənizində Krasnovodskda dayanmış və bir çox erməni zabitləri və təşkilatçıları ilə birlikdə bu liman şəhərində bolşevik müxalifləri tərəfindən güllələnmişdir. Bu mühasirə zamanı Bakıya ilk girən Nuri Paşa ingilis və bolşevik dövründə yerli əhaliyə işgəncə verən 43 ermənini şəhər meydanında asdırmışdı. Ermənilərin törətdiyi bütün vəhşiliklərə məhəl qoymayan və sonradan türk ordusuna qoşulan bəzi alman zabitləri bu mənzərəyə etiraz edərək öz vəzifələrindən istefa verdilər. Xəlil Paşanın sözlərinə görə, alman zabitlərinin bu etirazlarının səbəbi Tiflis yolundakı körpünün partladılması səbəbindən almanların bu qələbədə iştirak edə bilməməsi olub. Türk ordusu 1918-ci il sentyabrın 15-də şəhərə tamamilə hakim oldu; Küçələrdə onlarla vuruşmağa davam edən erməniləri apardı və düşmənin mərhəmət diləməsi nəticəsində şəhərin onlara təslim olmasının şərtlərini müzakirə etməyə razı oldu. Atəşkəş şərtlərinə görə; Bakı qeyd-şərtsiz təhvil veriləcək; şəhəri tutan düşmən əsgərləri təslim olacaq; hər cür silah, sursat, dövlət əmlakı və tikililər gətiriləcək; Nargin adasındakı türk, alman və avstriyalı əsir əsgərlər təxliyə ediləcək; Silah anbarları, ləvazimatlar, avtomobillər, yük vaqonları, zirehli avtomobillər və təyyarələr və bütün avadanlıqlar tam həcmdə çatdırılacaq. Bundan əlavə, Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığının göndərdiyi nümayəndə heyətinə xalqın can və mal təhlükəsizliyinin təmin ediləcəyini bildirən bəyannamə verildi; Beləliklə, küçə toqquşmalarının və daha çox insan tələfatının qarşısı alındı. Mayın sonunda Gəncədə başlayan irəliləmə əməliyyatı nəhayət, 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakının alınması ilə nəticələndi. 1918-ci ilin avqustundan 1918-ci il sentyabrın 15-də yekun qələbə qazanılana qədər 5-ci Qafqaz diviziyasının itkiləri təxminən 1130 nəfər idi, onlardan 30-u zabit idi. İkinci Bakı Hücumunda azərbaycanlı könüllülərdən ibarət Müştəvi dəstəsinin itkisi 11 şəhid və 44 yaralı oldu. Gəncədə yaranan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti təxminən dörd ay sonra yeni paytaxtına sahib oldu və hökumət mərkəzini Bakıya köçürdü. Bakının azad edilməsi müsəlmanların mübarək Qurban bayramına təsadüf etdi və ikiqat bayrama səbəb oldu.Şəhərə daxil olan Xəlil və Nuri Paşalar və onları müşayiət edən əsgərlər qəhrəmanlara layiq şənliklə qarşılandı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Baş naziri Fəthəli xan Xoyski 1918-ci il sentyabrın 19-da Nuri Paşaya mesaj göndərərək deyirdi: Sizin komandanlığınızdakı igid türk əsgərimiz tərəfindən Azərbaycanın paytaxtı Bakının düşməndən təmizlənməsi münasibəti ilə millətimə, sizlərə, ən cəsur türk oğullarına fəxrlə minnətdarlığımı bildirirəm”.
M.Rəsulzadə Osmanlı maliyyəsindən Azərbaycanın qurtuluşu üçün ayda 50 min lirə ayrıldığını və Ənvər Paşaya qısa zamanda Azərbaycan milli ordusunun yaradılması işi tapşırılaraq, Azərbaycan xalqının türklər arasında pul toplayaraq qurduğu türk şəhidliyini xatırladıb.
Beləliklə, Sentyabrın 16-da parlaq qələbə münasibətilə türk-Azərbaycan hərbi hissələrinin paradı keçirildi. Paradda Nuru Paşa, Xəlil Paşa, general Əliağa Şıxlinski, polkovnik Həbib bəy Səlimov, Azərbaycan parlamentinin, hökumətinin üzvləri, Bakı və ətraf kəndlərin sakinləri iştirak edirdilər. Türk ordusunun Bakını bolşevik-daşnak işğalından azad etməsi şəhərdə əsl bayrama səbəb olmuşdu. Məşhur milyonçu və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev Qafqaz İslam Ordusunun şərəfinə təntənəli ziyafət təşkil etdi. Ziyafətdə H.Z.Tağıyev türk ordusunun komandanı Nuru Paşaya və onun qəhrəman sərkərdələrinə hədiyyələr təqdim etdi. Paraddan sonra adları çəkilən şəxslər və hökumət rəsmiləri qoşun bölmələrinin müşayiətilə Bakıya daxil oldular. Möhtəşəm və tarixi qələbədən sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin paytaxtı sentyabrın 17-də Gəncədən Bakıya köçürüldü. Bununla da Azərbaycanda dövlət quruculuğunun əsas mərhələsinə start verildi.
