AYNADAKI ADAM VƏ YA AYNALAR VƏ ADAM – Prof.Dr Lütviyyə Əsgərzadə
Prof.Dr Lütviyyə Əsgərzadə
AYNADAKI ADAM VƏ YA AYNALAR VƏ ADAM
Şeir oxumaq mənim üçün ehtiyacdır, mənəvi istirahətdir. Hələ o şeirdə fəlsəfi düşüncə varsa,… Oxuduğum şeir haqqında düşünmək, şairin duyğularını oxumaq, mənəvi aləminə yolçuluq etmək cəhdi mənim üçün bir zövqdür, mənəvi təlabatdır.
Son günlərdə publisist və şair Rahil Tahirlinin “Aynadakı adam” şeirlər kitabının təqdimatı keçirildi. Dəvətlilər arasında mən də var idim (dəvətə görə, Rahil Tahirliyə və kitabın redaktoru, “Mədəniyyət” qəzetinin redaktor müavini Fariz Yunisliyə xüsusi təşəkkür edirəm). Mütamadi yağan yağışlar səhhətimdəki problemləri qabartsa da, öz-özümə söz verdim, mütləq bu imza gününə və təqdimata gedəcəyəm. Və getdim. Nə yaxşı ki getdim. Rahil Tahirlinin sayəsində ömrümüzə bayram havasında bir gün yazıldı. Rahil Tahirlinin əlindəki kitabı mənə təqdim etməsi mənə gözəl hədiyyə oldu. Kitabı vərəqlədim. Kitabın “Ön söz”süz nəşr edilməsi diqqətimi çəkdi. Bu şairin özünə və sözünə böyük inamından xəbər verirdi. Diqqətimi çəkən digər bir məsələ isə tədbirə alim, aşıq, şair, sufizm haqqında elmi tədqiqatların müəllifi Fəxrəddin Salimin aparıcılıq etməsi oldu. Tədbir boyu şairin anası Gülnaz xanım, qardaşı “Naxçıvan Muxtar Respublikası Televiziya və Radio Verilişləri” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin sədri Sahil Tahirlinin, bacısı Naxçıvan Dövlət Universitetinin müəllimi Gülay xanımın təqdimatda iştirak etməsini, əsil Azərbaycan ailəsinin birliyini, səmimiyyətini və məhəbbətini izlədikcə, hələ bu dünyada yaşamağa dəyər, dedim. Bu tablo həm də gözəl nümunə idi. Bütün bunlar öncədən təqdimatın hansı ruhda keçəcəyindən xəbər veriridi. Yüksək səviyyədə keçən təqdimatdan mənə müəllifin imzaladığı “Aynadakı adam” kitabı, xoş təəssürat qaldı.
Neçə gündür şairin oxuduğum və təsirindən çıxa bilmədiyim şeirləri haqqında düşünürəm. Rahil Tahirlinin sufiyanə fikirləri düşündürücüdr. Şairin yaradıcılığı haqqında düşüncələrim, daha doğrusu, Rahil Tahirlinin fəlsəfi düşüncələri, Tanrı, insan, dünya, kainat, ölüm haqqındakı fikirləri məni yazmağa məcbur etdi. Ən çox da diqqətimi çəkən və məni düşündürən kitabın adı oldu, “Aynadakı adam”.
Ayna və adam… Adam sözünün izahı açıq ensiklopediyada belə verilir, “Şüurlu davranmaq, danışmaq və düşünmək qabiliyyəti olan ictimai varlıq, yəni insan və ya adam.” Əsasən, insanların arasından əxlaqı, təfəkkürü, davranışı, comərdliyi ilə seçilən şəxslərə adam deyilir. Ayna isə ta qədimdən bir çox cəmiyyətdə diqqət çəkmiş bir obyektdir. Bütün dinlərdən öncə yaranan, türkün düşüncə sistemi sayılan şamanizmdə, vəhdəti-vücud fəlsəfəsində aynaların önəmli missiyası var. İnanca görə, şaman aynaya baxaraq gələcəkdən xəbər verir, öz ruhunu görə bilir. Folklorumuzda, sehrli aynaların gələcəkdən xəbər verməsi, uzaq yerləri göstərməsi, insanlarla danışması haqqında fikirlər var. Zaman-zaman aynaya dərin və fərqli mənalar yüklənmiş, ayna ruhlar aləminə açılan pəncərə kimi qəbul edilmişdir. Aynalar həm də bu dünya ilə o biri dünya arasında sərhədi simvolizə edir. Vəhdəti-vücud fəlsəfəsində aləm aynadır. Vəhdəti-vücud arifləri varlıq və yoxluq arası əlaqələrin izahında tez-tez sufizmin məşhur ayna metaforuna müraciət etmişlər. Məsələn, İbn Ərəbiyə görə, “Aləm Haqqın aynası”, M.Şəbüstəriyə görə, “Ədəm mütləq varlığa aynadır”. Aləm əks etdirdiyi Tanrı surətinin aynasıdır.
Aynaların tarixi çox qədimdir. İlk aynalar qədim Şumerlərdə, Hindistanda və Misirdə, ilk şüşə aynalar isə Murano adasında yaşayan Venesiya ustaları tərəfindən düzəldilib (XII əsrdə). Maraqlıdır ki, venesiyalılar 200 il aynaların düzəlməsi sirrini gizli saxlayıblar. Ayna haqqında fəlsəfi düşüncə Azərbaycanın dahi şairi Nizami Gəncəvinin poeziyasında geniş şəkildə əks olunub. Biz isə məqalədə şair, publisist Rahil Tahirlinin aynalarla həsbi-halını, aynaların ona, onun aynalara anlatdıqlarına ayna tutmağa çalışacayıq. Rahilin şeirlərinin təhlilindən öncə aynanın vəhdəti-vücud fəlsəfəsində və türkün ən qədim inanc sistemi sayılan Şamanizmdəki yerindən aynalardan, aləmdən onun sehrindən bəhs etməyimiz, şairin kitabına “Aynadakı adam” adını olaraq seçməsi kimi, təsadüf deyil. Çünki Rahil Tahirli ruh adamıdır, şaman kimi üzü göylərədir, anlamaq və anlatmaq istədikləri mənəvi müstəvidədir. Şeirlərin ruhu, daha doğrusu, şairin ruhu, düşüncəsi məni ki, XIII əsrdə yaşamış məşhur sufi mütəfəkkir Mövlana Cəlaləddin Ruminin dini-mistik fəlsəfi dünyasına götürdü, düşüncə sistemini qələmə aldığı “Məsnəvi”ni, neyi xatırlatdı.
Qeyd edim ki, “Məsnəvi”nin ilk on səkkiz beytində “Ney” birinci yerdədir. Köhnə təfsirçilərə görə, bu on səkkiz beytdəki ney “Kamil insan”dır. Neydən çıxan hər bir səs Allahın iradəsini bildirir. “Dinle, bu ney neler hikayet eder, / Ayrılıklardan nasıl şikayet eder.” Ruminin “Neyi dinlə ki nələr, nələr söyləyir”, – sözlərindəki məna nə idi? Mütəfəkkirin dinləməmizi istədiyi ney nə deyir? Ney Allahın gizli sirlərini açır. Üzü saralmış, başı kəsilmiş, içi boşalmış, bağrı yandırılaraq deşiklər açılmış və neyzənin nəfəsinə tərk edilmiş ney “Xuda, Xuda deyir”.
Axtarışda olan şairin, “aynadakı adam”ın şeirləri Tanrı, insan, dünya, kainat, ölüm haqqındakı düşüncələrinin poetik ifadəsi, “ney” kimi anlatmaq istədikləridir. “Bu dünya ilə xırda ilişiyi qalan”, “Aynadakı adam”ın da bizə anlatmaq istədikləri ruh dünyasında yaşadıqları, aynaya (aləmə) baxdıqda gördükləri, “Göy üzündə qalan Xuda”sına pıçıldadıqlarıdır:
Beləcə durub baxıram,
Lap qıraqda dayanmışam.
O mənim evimdir-yanıb,
Mən də içində yanmışam.
Xəbərim yox yer üzündən,
Göy üzündə Xudam qalıb.
İndi hamı çıxıb gedib,
Aynadakı adam qalıb.
“Hamı çıxıb gedib, göy üzündə Xudası ilə aynadakı adam qalıb”. Rahilin şeirlərini oxuduqca Rumini xatırlamamaq mümkün deyil. Onun “Mən də içində yanmışam”, – sözləri Ruminin məşhur “Xamdım, yandım, bişdim”, – sözlərini xatırladır, şairin dünyagörüşünün hansı mərhələdə olmasından xəbər verir. Rahilin şeirlərini oxumaq, onun dünyagörüşünü oxumaq, fəlsəfi düşüncələrini oxumaqdır. Onun özünüdərkə qədəm qoyduğunu, özündən-özünə səyahətini izləməkdir.
Bütövlükdə, Rahil Tahirlinin aynalarla söhbəti, mənəvi dünyasına səyahəti özündən – özünə səyahətdir. Özündən-özünə səyahət məşhur “Şeyx Sənan” hekayəsində belə anladılır: “Quşlar özlərinə şah seçmək qərarına gəlirlər. Bu zaman vaxtı ilə Süleyman peyğəmbərin elçisi olmuş Hüdhüd quşu deyir ki, onlara ancaq Qaf dağının arxasında gizlində yaşayan Simruğ şah ola bilər. Hüdhüdün məsləhəti ilə Simruğun yanına yola düşməyə hazırlaşan quşlar bu səfərdə hüdhüddən onlara bələdçi olmağı xahiş edirlər. Uçuş başlanır. Yol çox uzun və əziyyətli olduğundan quşlar bir az tərəddüd edirlər, bəziləri geri qayıtmaq istəyirlər. Hüddüd quşların geri dönmək istəyində haqlı olmadıqlarını sübüt etmək üçün onlara əsasən, təsəvvüfi həqiqətlərö özündə əks etdirən hekayələr nağıl edir. Əziyyətli yolda quşların bəzisi yorğunluqdan, bəzisi aclıqdan ölür, yalnız 30 quş “dərgahın” qapısına çatır. Birisi gəlib qapını açır və onlara geri qayıtmalarını söyləyir. Sonra biri gəlir və onları içəri dəvət edir. İçəri girən quşların qarşısına yazılı kağızlar qoyulur, təklif olunur ki, oxusunlar. Quşlar kağızda bütün etdiklərinin yazıldığını görüncə heyrətə düşürlər. Bu anda Simruğ “təcəlla” edir. Onların gördükləri Simruğ özlərindən başqası deyildi. Simruğda özlərini, özlərində isə Simruğu görən quşlar Simruğun ard-arda “təcəlla”etməsini görüncə heyrətdə qalırlar. Bu zaman bir səs duyurlar: “Siz buraya “Si mürğ” gəldiniz.” Yolçular bundan sonra inanırlar ki, onların axtardığı gizli padşah – Simruğ elə özləridir. Yəni quşlar özlərindən özlərinə səyahət etmişlər. Rahilin də aynalarla söhbəti, özündən – özünə səyahətidir. Və bu səyahət üçün ən önəmli obyekt aynadır. Şairin aynanı obyekt olaraq seçməsi təsadüfi deyil. Biz, yəni insan hər şeyi, yeri-göyü, Ayı, Günəşi, ulduzları, bütövlükdə təbiətdəki bütün gözəllikləri görürük. Bizi-bizə göstərən isə aynalardır. Digər tərəfdən, aləm eyni anda həm ayna, həm də əksdir. Surət, ayna və əks arası bu incə məqamları nəzərə alan Türk-İslam fəlsəfəsində xüsusi yer və dəyərə sahib olan Sədrəddin Konəvinin fikrincə, ayna özündə əks olunanın həqiqəti üçün yox, onun bənzəri və görüntüsü üçün mahaldır. Aləm vahid varlıq və varlığa sahib yeganə vücudun, Tanrının aynasıdır. Bu qədər müqəddəs missiya yüklənən ayna, eyni zamanda, bizə özümüzü göstərir, özümüzü xatırladır. Hətta anlayana savablarını, günahlarını da göstərir. Bir növü insanın nəzarətçisi rolunu oynayır. vəhdəti-vücudda aləm sayılan (aləm həm də aynadır) aynada özünə baxmaq, özünü görmək, mənfiləri düzəltmək, özünütərbiyə etməyə çalışmaq insanın kamilləşmə prosesinin başlanğıcıdır. Rahili də özündən-özünə səyahətə götürən, özünü və aləmi xatırladan aynalardır:
Arzum yolda qalmasa,
Məni fikir almasa.
Aynalar da olmasa,
Unudaram özümü…
Kainat, aləm sirlərlə doludur. İnsan hər zaman bu sirləri araşdırmağa, öyrənməyə çalışır. Bütün dövrlərdə aktual olan dünyanın dərki fəlsəfənin, elmin digər sahələrinin, həmçinin ədəbiyyat və incəsənətin tədqiqat predmeti olub. Dünyanı hiss etmək, dünyanı dərk etmək, özünüdərkdən keçir. Özünü dərk edən dünyanı və Onu dərk edir. Şairin də arzusu budur, “Dünyanı hiss et”.
Səs eşitcək özün get,
Öz hayına özün yet,
Durub dünyanı hiss et
Dünya bürünsün sənə.
Deyirlər ki, mövlana Şəms Təbrizi Bağdadda Şеyx Əvhədəddin Kirmaninin yanına gеdib, ondan soruşur: “Nə iş görürsən?” O, cavab vеrir: “Tеştdə aya baxıram”. Şəms dеyir: “Boynunda çiban yoxdursa, nə üçün ayı göydə görmürsən?”
Dünyanı hiss etmək, onun gizlinlərini anlamaq, haradan gəlib haraya gedəcəyini və bu dünyadakı missiyasını bilmək hər adamın işi deyil. Hər payız ölüb, hər yaz dirilən ağacın, təxminən bizdən 150 milyon km məsafədə yerləşən Günəşin bizi istiməsini, Yerdən parlaq ağ rəngdə görünən Ayın sehrinə düşmək, ulduzlarla danışmaq, məzarları torpağın yaxasını açmaq kimi (aç yaxanı mən gəlim, torpaq) dəyərləndirmək və bütün bunları poetik şəkildə təqdim etmək üçün yalnız şairlik kifayət deyil. Bu yalnız fəlsəfi və elmi düşüncə ilə mümkündür. Doğrudur, bütün bunların hamısı, məsələn hər payızda ölən və hər yazda dirilən ağacların yarpaqlarını tökməsi təbiətin qanunudur. Lakin şair içində yaşadığı təbiətin ruhunu, dilini anlamırsa, o zaman şair nə qədər istedadlı olursa olsun, şeirində fəlsəfi qat olmur. Fəlsəfi düşüncə olmayan şeir yavan şeirdir. Rahil Tahirli təbiəti dərk edir. Onun şeirlərində yarpaqların budaqdan torpağa düşməsi, torpağa qarışması ilə, insanın “torpağın yaxasını açıb geyməsi” eyni məhiyyətdədir. Rahildə şairliklə mütəfəkkirlik vəhdətdədir.
Yarpağı düşər budağın,
Yolu aşılar bu dağın,
Öpüb, qoxlayıb… torpağın
Yaxasın açıb geyərəm.
Olumla başlayıb ölümlə sonlanan həyat adlandırdığımız ömür payını, bu dünyadakı missiyasını və bu dünya ilə yanaşı, başqa bir dünyanın da olduğu qənaətində olan Rahilin dediyi dünya bu deyil. Ruhumuzun aid olduğu məkan, Tanrı dərgahıdır. Şair “Adam da günəş kimidir” şeirində özünün dünya, əcəl və əzəl haqqındakı fəlsəfi düşüncələrini poetik şəkildə ifadə edir:
Baxma nəsə etmirəm,
Edəcəyəm, darıxma.
Özümü burda qoyub,
Gedəcəyəm, darıxma.
Zatən qonaq olduğumuz bu dünyadan gedən ruhumuz, torpağa qovuşan tənimiz olacaq. Özünü bu dünyaya aid olaraq görməyən şair yazır: “Mənim dediyim dünya / Heç bu dünya deyilmiş.” Sanki düşüncəsinə təəccüblənənlərə də cavab verir:
Güya başqa nə olur?…
əcəl və əzəl olur.
Adam da günəş kimi
Üfüqdə gözəl olur.
İnsanın mənəvi yüksəlişini günəşlə paralelləşdirən Rahil Tahirlinin düşüncəsi maraqlıdır. Günəş yüksəkdədir və dünyanı işıqlandırır. Bəs insan? İnsan bu dünyanı tərk edərkən onun ruhu göyə yüksələcək. Ruhun aid olduğu yerə yüksəlməsini şair günəşə və üfiqdən (Üfüq- açıq yerdə Yer səthinin dairə şəklində görünən hissəsidir ki, bu hissədə göy qübbəsinin kənarları yerə bitişmiş kimi görünür) gözəl görsənən günəşə bənzədir.
Hara getsə, əli şamlı
Qəmi izləməkdir ömür.
Var-gəl eyləyə-eyləyə
Ölüm gözləməkdir ömür.
Şairin ölümdən yazması düşündürücüdür. Ölümün fəlsəfəsini anlamaq, ölmədən öncə ölmək hər adamın işi deyil. Dünyaya gəlmək, doğulmaq, həyata girişsə, ölüm çıxışdır. Eyni zamanda yeni bir başlanğıcdır. Ölümlə bu dünyadakı səyahətimiz başa çatır, ruhumuz aid olduğu yerə, tənimiz yarandığı torpağa qovuşur. Dünyanın əvvəli və axırının, başlanğıc və sonunun simmetriyası bu günədək xalqımızın adət-ənənələrində də yaşayır. Gəlin köçürülərkən qabaqda ayna aparılması (həyatın, yaranışın başlanğıcı), insanın ölən zaman üzərinə ayna qoyulması (həyatın sonu) qədim dünyagörüş ilə bağlıdır. İslam inancına görə, görə, dünyanın əvvəlindən sonuna kimi baş vermiş və baş verəcək hər şey, bütün hadisələr, əməllər, sözlər, savab və günahlar, o cümlədən, insanın qədəri “lövhi-məhfuz” da qeyd edilir. İnsan ölümüylə dünyaya gəlir. Bu baxımdan şairin “Son şəkli ölüm çəkir” şeiri çox düşündürücüdür:
Hara getsə, əl şamlı
Qəmi izləməkdi ömür.
Var-gəl eləyə-eləyə
Ölüm gözləməkdən ömür.
Son şəkli ölüm çəkər
Adam gəlib düşür bəndə…
Tanrıya qayıdır bəndə.
Sən bilməzsən, ruh bədəndə
Ömür boyu zülm çəkər,
Son şəkli ölüm çəkər.
İnsanın yaşaya-yaşaya öləcəyini bilməsinə hər kəs fərqli müstəvidən yanaşır. Kimi dünyadan gedəcəyini bildiyi üçün üzülür. Kimi də ölümü Tanrıya qovuşmaq, varlıqda yox olmaq, “bədəndə əzab çəkən ruhun” aid olduğun yerə dönməsi kimi qəbul edir. Atasının ölümünə, ruhun aid olduğu yerə dönməsinə, şair üzülür, amma üsyan etmir:
Soraq gəldi qəbirdən,
Ürək durdu qəfildən.
Atam, ölüm bir də mən,
Üsyan yoxdur, hüzn var.
Rahil yolçudur. Yolu da bilir, yolun onu haraya götürəcəyini də bilir və əminliklə deyir: “Açın qapını mən gəlim.”
Vardır çoxlu günahım,
Çoxlu savab əməlim.
Bu günüm necədirsə,
Elə idi əvvəlim,
Aç qapını mən gəlim.
Bütövlükdə, min illərdir insanlığı düşündürən ənənəvi mövzulara Rahil Tahirlinin yanaşması fərqli, düşüncələri fəlsəfidir. Bu qədər ağır suallara cavab axtaran, yoxluğun, və ya çoxluğun içində yalnız qalan şair, düşüncələrini “Aynadakı adam”la bölüşür. “Ruh-vücud hesabatı” verir. Hər dəfə ayna qabağına keçəndə yalnız öz varlığını deyil, bu varlığı ona verən Tanrını görür. Rahil üçün ayna, aləmi görməkdir. Aləm isə əks etdirdiyi Tanrı surətinin aynasıdır.
Rahil Tahirlinin “Aynadakı adam” kitabında qələmə aldığı şeirlər “Bir də məndən bax özünə” başlığı altında təqdim olunur. Əgər bəhs etdiyimiz şeirlərdə şairin Tanrı, insan, dünya, tale haqqında axtarışları, düşüncələri ağırlıq təşkil edirsə, “Bir də məndən bax özünə” şeiri şairin cavabsız suallarının və yer üzündə yaşananların Allaha ünvanlanmasıdır. Bu dəfə aynanın missiyasını üstlənən şair, mütəfəkkircəsinə Allaha müraciət edir: “Bir də məndən bax özünə”.
Gəlib qaranlıq içində
Qara bürünürsən Allah.
Bir də məndən bax özünə,
Necə görünürsənn, Allah.
Şair misralarda arda-arda istəklərini (“Və xoşbəxt ola bilməyən / Adamlar yaratma, Allah”) və təbiətdə yaşanan təzadları sadalayır: “Gün göstərib çiçəklədib, / Sonra qar yağdırma, Allah”. Onu narahat edən problemləri (insanın namərdliyini), “adına dərd deyilən ayrılığı dilə gətirir. “İnsanlar, kiçik tanrıdırlar” (Qotfrid Leybnits), çünki insan özündə Tanrının zərrəsini yaşadır. “İnsan özünü həqiqətin zirvəsinə qaldırdığı kimi, həqiqəti öz səviyyəsinə endirir” (Rene Qenon), bir də onun gözündən özünə, “Ol” deyərək yaratdığı Dünyaya və insanlara baxmasını istəyir. Bu zaman onu düşündürən önəmli bir məsələyə toxunur, “namərd dünya” məsələsinə. Namərd insanlar dünyanın dəngəsini pozur. İnsanın namərdliyi dünyaya yüklənir. Bir tərəfdən də, Allahın yaratdıqlarının əməllərindən xəbərdar olduğunu, “bezdiyini” ifadə edir:
Nədir bizdə bu ayrılıq,
Adına da dərd deyirlər.
Namərdliyi insan edir,
Dünyaya namərd deyirlər.
“Ol” dedin, oldu adamlar,
Dilin gəlmir dağıtmağa.
Bilirəm Sən də bezibsən.
Əlin gəlmir dağıtmağa.
Dünaynı gözəlləşdirən də insandır, dəngəsini pozan da. İnsanlar Xeyirə, gözəlliyə xidmət edəndə dünya da gözəlləşir. Maraqlıdır ki, Şərə xidmət edən, pis əməlləri ilə dünyanın dəngəsini pozanlar heç vaxt özlərini deyil, Şəri lənətləyir. Bütövlükdə insan yaşadıqları yaxşılıqlar üçün hər zaman Allaha təşəkkür edir, etdiyi şəri, pislikləri şərə-şeytana yükləyir, onu lənətləyir. Kimsə özünü, əməllərini mühakimə etmir. Halbuki insanın bir küll olaraq maddənin bütün formalarının məcmusu olan kainatda düzəldəcəyi və düzəltməli olduğu tək bir şey varsa, o da özüdür.
Daş atan atır daşını,
Şeytana, Tanrıya bilmir.
Hərdən adamın özü də,
Özünü tanıya bilmir.
Deyirlər ki, Xeyir (insan) Şərə (Şeytana) qalib gəlsə, dünyanın qızıl dövrü başlanacaq. Bunun üçün insan şər deyil, xeyirə xidmət etməli, əməlləri və fikirləri ilə dünyanın qızıl dövrünün reallaşmasının mümkünsüz olmadığını göstərməlidir. Təəssüf ki, hələ ki dünyada Şər baş roldadır. Hətta insanları buna sövq edən filosoflar da var. Məsələn, F.Nitsşe əsərlərində insanı və insani keyfiyyətləri öldürməyi öyrədir. Onun qurmağı, yaratmağı dağıtmaqdan, məhv etməkdən başlayır. İlk dağıtmaq istədiyi Tanrını öldürmək olur. Və Tanrı öldüyünü elan edir. İçindəki Tanrını öldürən insan Şeytanın quluna çevrilir. İnsanlar üçün uçurumlar yaradılır, düyünlər atılır. Digər tərəfdən, insanlar üçün düyünləri yaradan Tanrıdır. Nədən? İnsanı da, təbiəti də yaradan Tanrı nədən insanları düyünlərlə imtahan edir? Nədən içində Tanrı nuru gəzdirən insan xoşbəxt ola bilmir.
Dünya imtahan yeridir fikiri səbəbsiz formalaşmayıb. İnsanın həyatı və ya ömrü Tanrının insanlara bəxş etdiyi düyünləri açmaqla keçir. Bir düyünü həll edirsən, digər bir problem yaranır. Elə düyünlər də var ki, açılması müşküldür. Və elə insanlar da var ki, ağıl və zəkası ilə ən müşkül düyünü açmağı bacarır. Məsələn, Makedoniyalı İsgəndərin Qordion tərəfindən vurulmuş müşkül bir düyünü açması kimi. “Qədim yunan əfsanəsinə görə Finikiyada Zevs məbədinin kahini xəbər verir ki, ilk kim şəhər qapısından içəri daxil olarsa, o da ölkənin ən möhtəşəm hökmdarı olacaqdır. Şəhərə ilk öz arabasında naməlum kəndli Qordion daxil olur və onu Finikiya hökmdarı elan edirlər. Bu hadisəyə şükranlığını bildirmək üçün Qordion öz arabasını Zevs məbədinə bəxşiş edir. Öz arabasını zoğal ağacının liflərindən hazırlanmış kəndirlə çox mürəkkəb bir düyünlə paytaxtın qala divarlarına bağlayır. Rəvayətə görə, hər kim ki, bu düyünü açmağa nail olardısa, Asiya qitəsinin sahibi olacaqdı”. E.ə. 334-cü ildə böyük sərkərdə Makedoniyalı İsgəndər şəhəri işğal edir. Düyünün yanına gələn İsgəndər onu açmaq məqsədilə xeyli baş sındırır və nəhayət səbri tükənir. Gənc sərkərdə qılıncının zərbəsi ilə düyünü kəsir. Kahin buna belə bir məna verir: “O, cahana sahib olacaq! Amma siyasət (diplomatiya) ilə deyil, qılınc gücünə”. Günümüzdə də “Qordi düyünü” dedikdə hər hansı müşkül, “qordi düyününü açmaq” dedikdə isə müşkül bir məsələni həll etmək kimi anlaşılır. Günümüzdə bir çox dövlət başçıları qarşılarına çıxan düyünləri diplomatiya ilə deyil, silah gücünə həll etməyə çalışırlar. Rahilin “Düyün” şeiri də bu baxımdan əhəmiyyətlidir. Şairin fikrincə, “Dünyamız düyündür göyün üzündə”. İnsanın ömrü düyün altından çıxan düyünləri açmaqla kesə də, Allahın açılmasını istəmədiyi, “düyün üstünə düyün vurduğu düyünlər” də var.
Yox, biz sıxılmırıq, düyünlər sıxır,
Dünyamız düyündür göyün içində.
Hər düyün altından bir düyün çıxır,
Adam düyün düşür düyün içində.
Biz altdan yuxarı baxırıq göyə,
Elə hamı düşür göyün üstünə.
Elə düyünlər var açmayaq deyə,
Allah düyün vurmuş düyün üstünə.
Rahil bir çox şeirlərində mütəfəkkir kimi qarşımıza çıxır. Anam deyərdi ki, ağaca salam ver, canlıdır”. Tanrı yalnız adama deyil, ağacına da düyün verib:
Bilmirəm, özümdə yaşadım kimi,
Odamda bildiyim odamda yoxdu.
Eynən bu dünyada ağaclar kimi,
Düyünü olmayan adam da yoxdu.
Hər addımı düyün, yolları düyün olan, taleyinə düşüən düyünləri açmaq o qədər də asan deyil. Bu düyünlərin müşkülündən, şairin “gözündən başlanan yanağı boyunca axan çayın qolları da düyün, qaşı da düyün”.
Taleyimə düşən bu paya bir bax,
Hər addımı düyün, yolları düyün.
Gözümdən başlanan bu çaya bir bax,
Yanağım boyunca qolları düyün.
Nolar ki, açıla yaşın düyünü,
Ömrümə bir ömür toxuya biləm.
Deyirəm açıla qaşın düyünü,
Alnımın yazısın oxuya biləm.
Bəzən “qədər” mənasında da işlədilən alın yazısını, oxumaq olarmı? Allah-Təala keçmişi, bu günü və gələcəyi eyni anda görən əzəli və hüdudsuz elmi ilə insanın nə zaman doğulacağı, nə vaxt öləcəyi, nələr edəcəyi də daxil olmaqla hər şeyi qabaqcadan bilir və bunları “Lövhi-Məhfuz”da ən incə təfərrüatına kimi qeyd edir.
Qədər anlayışı bütün varlıqları (canlı-cansız) əhatə etsə də, “alın yazısı” qədərin insanla bağlı tərəfini ifadə edir. İnanca görə, insan hələ dünyaya gəlməmişdən tale yazısı yazılır. Dini ədəbiyyatda bu təsdiqlənməsə də, mən fatalist olduğum üçün “alın yzısı”na və insanın yazılanı yaşadığına inanıram. Şair də “alın yazısı”na inanır, alnına yazılan düyünün açılmasını da bu səbəbdən istəyir, qədərini oxumaq üçün.
Rahil Tahirlinin şeirlərini bir məqalədə küll halında təhlil etmək, “Qələm çürüdü qəmdən”, “Yaş aparır göz yükünü”, “Dərd köynəyim uzun gələr”, “Döydüyüm qapılar üzümə bağlı”, “Qərib bir adam”, “Adan baxır gözündən”, “Yox”, “Hər şey adiləşir hamıda bir gün” “Torpaq ağzını açanda”, “Adam bu dünyaya yox demədikcə” və s. təbii ki mümkün deyil. Ancaq “Gəlib sahilinə çatdığım dəniz” şeirinə da toxunmadan olmaz. Çünki Rahilin “Dəniz” şeiri onun fəlsəfi düşüncələrini öyrənməkdə açar rolunu oynayır.
Qədim zamanlardan sonsuz sevginin simvolu olan dənizə saysız-hesabsız şeirlər yazılıb, nəğmələr bəstələnib. Rahilin “Gəlib sahilinə çatdığım dəniz” şeirinə də mahnı bəstələnib. Təqdimatda mahnını Fəridə xanım Mirişovanın həzin və gözəl ifasında dinlədik. Gözümüzün önündə dəniz intəhasızlığı, dalğalar maviliyi və gözəlliyi ilə bütün gözəlliyi ilə canlandı. Mahnıdakı bu misra yaddaşıma həkk olundu: “Düşüb göz yaşımın izinə bir vaxt / Gəlib sahilinə çatdığım dəniz.” Şair mahnıda romantik duyğularından çox fəlsəfi düşüncəsini pıçıldayırdı.
Ədəbiyyatda gözəlliyin, ənginliyin, huzurunu, maviliyin simvolu kimi işlənın dəniz, Rahil Tahirlinin şeirində mistik bir məna kəsb edir. Təsəvvüfdə mistik əhval-ruhiyyə dəniz metaforası ilə ifadə olunur. Mistik mənada dəniz birlik, damcılar və dalğalar çoxluqdur. Rahilin “göz yaşlarının izinə düşərək gəlib sahilə çatması” fəna-fillah mahiyyətindədir. İzahlı dini termlər lüğətində yazılır: “Fəna-fillah öz cismani vücudunu və maddi … insanın da bədəni sanki sahil, varlığı isə dəniz kimidir. Fəna Allahda fani olmaq. Bəndənin bəşəri xüsusiyyətlərindən və pis arzulardan uzaqlaşıb, ilahi vəsflərə qərq olması halıdır”. Füzuli yazır: “Məndə olan aşikar sənsən / Mən xod yoxam ol ki, var sənsən”. Rahil isə yazır:
Düşüb göz yaşımın izinə bir vaxt
Gəlib sahilinə çatdığım dəniz.
Özümə yazdığım məktubu salıb
Şüşənin içinə atdığım dəniz.
Dənizin sahilinə çatmaq, bədəni bəşəri xüsusiyyətlərdən arındırmaq və ilahi vəsflərə qoşmaq üçün öncə birlik və çoxluğun simvolu olan dənizə baş vurmaq gərəkdir. Artıq Rahilə şair deməkdə acizlik hiss edirəm. Rahil mütəfəkkircəsinə mərifət dənizinə baş vurur, arınır, ilahi vəsflərə qərq olur. Bu, damlanın dənizə qatılaraq itməsidir. Sahilə çatan onun bədənidir.
Sənin duyduğundan çoxunu duyub,
Səndəki sevdiyim qoxunu duyub,
Gəlib içindəki qorxunu duyub
Uzanıb yanına yatdığım dəniz.
Şair və diplomat Oktavia Pas yazır ki, “Poeziya seçilmişlərin çörəyidir, çətin udulan loxmadır. Poeziya həm ayırır, həm də birləşdirir. Poeziya ilhamdır, nəfəsdir, bədənin tərbiyəsidir, səhrada duadır, mövcud olmayanla ünsiyyətdir, duadır, peşmanlıqdır, epifaniyadır, fenomendir, ovsundur, cadudur, magiyadır.”
Beləliklə, “Aynadakı adam”ın misralarına pıçıldadıqları onun fəlsəfi düşüncəsinin inikasıdır, Ney kimi inləyən könlünün təlatümüdür, anlatmaq istədikləridir, mövcud olmayanla ünsiyyətidir, ruhunun aynasıdır. Rəqəmlər sonsuz olduğu kimi, təfəkkürün sonu heyrət, heyrətin sonu vəhdəti-vücuda – Tanrıya yüksəlməkdir! Yüksəlişin mübrək olsun, Rahil!
