Karaçayların sürgünden dönüş günü 3 Mayıs 1957
Karaçay halkının Yeniden Doğuş Günü
Sovyetlerin ilk yıllarında Stalin’in “Yeni Ekonomi Planı” çerçevesinde gerçekleştirilen kolektivizasyon politikaları ve sonrasında 1937-1938repressiya döneminde rejimin çeşitli sindirme, katliam uygulamalarına maruz kalan halklardan biriydi Karaçaylar.
Buna rağmen İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte Hitler Almanyası’na karşı “ortak vatan”ın savunması için ön cepheye koşanlar da Karaçaylardı.
1939 sayımına göre 150 bin nüfuslu Karaçay Özerk Bölgesi’nde 70.301 Karaçay Türkü yaşıyordu. 1941’de İkinci Dünya Savaşı başladığında Karaçay bölgesinde de seferberlik başlatıldı ve ilk olarak 15.600 kişi ön cepheye, 3 bin kişi de arka cephede işçi orduları denilen gruba katıldı.
Sovyet arşiv verilerine göre savaşın ilk yıllarında Karaçay bölgesinden cepheye giden askerlerden 8 bini arkasında bir iz bırakmadan öldü veya kayboldu. Genç erkekler Almanlarla ön cephede savaşırken geride kalan Karaçay bölgesindeki insanlar da keçe, koyun derisi, kürk şapka, yün çoraplar ve askerlerin işine yarayacak muhtelif bireysel eşyalar toplayarak, toplamda 6 vagon malzemeyi savaş bölgelerine gönderdiler. Lakin Alman orduları karşısında tutunamayan Sovyet birlikleri geri çekilmeye başladı. 1942 yılının Ağustos ayında Alman orduları Kafkasya’ya kadar geldiler. Karaçay Özerk Bölgesini de işgal eden Alman orduları “Karaçay Ulusal Komitesi” adı altında bir komite kurdular. İşgal sırasında Almanların bölgeye yönelik ılımlı politikaları Stalin tarafından şiddetle karşılandı ve 5.5 aylık Alman işgali sonrası Karaçaylar yine Sovyet rejimi ile baş başa kaldılar. Stalin’e göre Karaçay Türkleri Almanlarla işbirliği yapmıştı ve bunun da cezası ödenmeliydi. Sadece işbirliği yapanlar değil, işbirlikçilerin küçük çocukları, anneleri, babaları ve tüm aile fertleri de cezalandırılmalıydı.
Cezalandırma SSCB İç İşleri Halk Komiserliği’nin (NKVD) raporuyla 12 Ekim 1943 tarihli SSCB Yüksek Sovyetler Birliği Başkanlığı kararı ile başlatıldı.Karara göre Karaçay Türkleri yaşadıkları bölgeden sürgün edilerek Kazakistan ve Kırgızistan Sovyet Cumhuriyetlerine yerleştirilecekti.
Kararın uygulanması 2 Kasım 1943’de başlandı ve 68,614 kişinin sürgünü için ordu birlikleri seferber edildi. 2 Kasım gecesi saat 2 sıralarında bölgeye gelen NKVD birlikleri ve askerler önce tutuklama işlemlerine başladılar ve ilk gün 1000 civarında Karaçay Türkünü tutukladılar.
Sürgün için hazırlanan vagonlara doldurulan Karaçayların Kırgızistan ve Kazakistan’a meşakkatli yolculuğu başlandı. 1943 yılının Aralık ayında Güney Kazakistan’a, Cambul bölgesine ve Kırgızistan’ın Frunze bölgesine 12.500 erkek, 19,444 kadın ve 36.670 çocuk olmak üzere eski Karaçay Otonom Bölgesi’nden 68.614 kişi yerleştirildi.
14 yıl süren sürgün hayatı, Stalin’in ölümünden sonra Komünist Parti’nin başına geçen Nikita Kruşçev’in sürgün edilen halkların geri dönüşünün başlatılması gerektiği konusundaki kararıyla 1956 yılında son buldu. Aynı yıl Moskova’da 10 Karaçay temsilcisi ile bir araya gelen Kruşçev, Karaçayların kendi topraklarına geri dönüşleri için gerekli işlemlerin yapılacağına ve onlara karşı işlenmiş olan haksızlıkların ortadan kaldırılacağına dair temsilcilere söz verdi.
Karaçay bölgesine ilk geri dönüş treni 3 Mayıs 1957 yılında geldi. 2 Mayıs hâlâ Karaçaylar arasında “Karaçay Halkının Yeniden Dirilişi Günü” olarak kutlanır.
Sürgün öncesinde Karaçay Özerk Bölgesi de idari yapı olarak lağv edildi ve geri dönen Karaçaylar kendilerini 12 Ocak 1957 yılında yeni idari yapı olan Karaçay Çerkes Özerk Bölgesi’nin sınırları içinde buldular.
1992 yılına kadar yaşayan Karaçay Çerkez Özerk Bölgesi, 1992 yılında Rusya Federasyonu’na bağlı Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti statüsü aldı.
Sürgüne uğramış diğer Sovyet halkları gibi Karaçaylar’ın hakları da resmi olarak 14 Kasım 1989’da tanındı. SSCB Yüksek Sovyeti tarafından “zorla yurtlarından sürülmüş halklara karşı yasadışı eylemlerin tanınması ve onların haklarının iadesi” ile ilgili bir deklarasyon imzalandı.
Son nüfus sayımına göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin 194 bini Karaçaylardan, 150 bini Ruslardan ve 56 bini Çerkeslerden oluşmaktadır.
Çeşitli dönemlerde Kafkas halklarına karşı yürütülen sürgün, soykırım ve asimilasyon politikalarından nasibini alan Karaçay Türkleri 1943’deki sürgünün travmasını hâlâ kendi bünyelerinde yaşıyor ve hafızanın diri tutulması için 2 Kasım gününü çeşitli tedbirlerle anıyorlar.
