Reşit Rahmeti Arat 29 Nobayr 1964’de Vefat Etti
Reşid Rahmeti Arat Qazan tatarıdır, ürmetli ilim adamı, İstanbul Universiteti eski türk tili professorı.
Qazanğa yaqın Eski Ücüm köyünde, İsmetullah adlı bir baba ile Mahbeder adlı anadan doğdı. İlk mektepten soñ, bugünki Qazahistannıñ toprağında olğan Qızıljar (Petropavlovsk) şeerinde türk-tatar mektebinde, soñ rus gimnaziyasında tasil aldı. O devirde bolşeviklerge qarşı küreşken admiral Aleksandr Kolçak ordusına mektep talebeleri de alınğan edi.
Rahmeti bey de başta askerlik kurslarına, soñ cebege yollandı. Kolçak ordusı mağlüp olıp dağalanda Rahmeti bey yaralanıp Mançjuriyanıñ Harbin şeerine ketti. Harbinde türk-tatar aileleri, bularnıñ imamları, mektepleri ve cemiyetleri bar edi. Bularğa qafileler alında kelgen ihtilâl muacirleri de qoşulıp cemiyet ayatı tekamül etken. Rahmeti bey, mında yarıda qalğan gimnaziyası tamamlap 1922-de yüksek tasil içün Almaniyağa ketti.
Harbin ve Berlinde bulunğan vaqtında, Harbin imamı İnayet Ahmedi beyden maddiy ve maneviy yardım kördi. Rus ihtilâlinden soñ, Berlinge, bolşevik idaresi altında qalğan Türk memleketlerinden, Türkistan, Edil-Ural ve Azerbaycandan muacir gençler bar edi. Lehistan tatarlarından Yaqup Şinkeviç de Berlinde büyük türkşınas Vilhelm Bangnıñ talebesi olğan edi. O, özüniñ şevqnen çalışqanı türk tili saasına Rahmeti beyni de celp etti. Berlin ilimler akademiyasında yığılı eski türk medeniyetine dair uyğur, mani ve diger yazılarnen yazmaların tasnifi içün alman alimlerinen beraber (bu cümleden A. V. Gabain) Rahmeti bey de vazifelendirildi. Rahmeti bey, Berlin Universitetini 1927-de bitirgen zamanı akademiya yayınları arasında yer alğan uyğur metinlerini de neşirge azır şekilge soqqan. Tasilini bitirgence Berlin Universiteti, Şarq tilleri seminarı, Qazan lehçesi (yani Tatar tili) lektorlığına alınğan. Titiz çalışmalarınen, Bangnıñ halefi olaraq belirmişse de, yabancı olğanı buña mani oldı. Qader oña daa büyük qapını açtı. Atatürkniñ yañılıqları arasına milliy medeniyet ve til davası da bar edi. O zamannıñ Türkiye Maarif naziri Reşit Galip “Uyğurca suv kibi bilgen” genç alim Rahmeti bey Türkiyege çağırdı. İstanbulğa kelgeninde “Uyğur Tababetine Dair” eki fasiküllük bir eseri ve ‘Oğuz Qağan Destanı’ ve ‘Türkische Turfantexte VI’ (Vilhelm Bang, A. fon Gabainnen birlikte) adlı eserleri yayınlanğan bir türkşınas edi.
Tibbiyet tasili yapmaq içün Uzaq Şarqtan özünen beraber Berlinge kelgen Rabia hanım ile 1927-de evlengenler. Rabia hanım Permli bir tuccarnıñ tek qızı edi, ana-babası, onı rus gimnaziyasında oqutqanlar ve ihtilâlden soñraki qarğaşalıqtan qurtarmaq içün Sibirge tibbiyet tasili almağa yollağanlar. Kommunistlerniñ anda da sarqmaları üzerine, bu genç qız da bir qafile ile birlikte Uzaq Şarqnıñ Harbin şeerine ketken edi. Anda Rahmeti beynen tanışqan ve beraberce Berlinge ketkenler.
Millet oğrunda er hızmetke azır olğanı yanında, büyük acılar içindeki halqınıñ yaşaması içün bağlanğan türkçülik idealini o, er zaman ilim ve medeniyet saasına soqmağa muvaffaq olğan. “Türk şiveleriniñ tasnifi” serlevalı lehçe tasniflerini toplağan yazısında, türk lehçeleriniñ ilmen bir-birine çoq yaqın olğanını kösterip, bu şuurnı aşılamağa çalışqan. Kerçekte “şive” tabiri, ilk türkiyatçılardan biri olğan ve ‘pantürkistlik’ isnadinen ruslar tarafından öldürilgen Bekir Çoban-zadege ait bir tabir edi.
Nazariy çalışmalarınıñ eñ eyisi doktorlıq dissertatsiyası olaraq azırlağan “Die Hilfsverben und Verbaladverbien im Altaischen” (Ungarische Jahrbücher Bd VIII – 1-4, Berlin 1928)dir. Bu eser, Avropanıñ merkezinde, Berlin Universitetinde türk tiline dair Yakup Şinkeviçniñ Rabğuziyniñ Sintaksı adlı doktorlıq dissertatsiyasından soñ ekinci olaraq berilgen müim bir eser edi. Türkiyedeki çalışmalarından, İstanbul kitaphanelerinden tapıp çıqarğanı bazı uyğurca yazılğan yazılar üzerindeki yayınları, Avropadaki uyğur metinleri çalışmalarına eşitti ve daa az emiyette degil edi. O, bularnen, Anadolunı fetih etken olğan türklerniñ uyğur yazısını bilgenlerini ve qullanğanlarını ve bu yazı sistemasınıñ elifbesiniñ bazı kitaphanelerde bulunğanını, Qaşğarlı Mahmudnıñ Divanü Luğati’t-türkünde keçken elifbe sırasına köre tanzim etilgenini ve Fatih Sultan Mehmedniñ bir yarlığını uyğur ariflerinen qalemge alğanını ve ya yazdırğanını ortağa qoyğan.
Reşid RAHMETİ ARAT (Kazan 1900- İstanbul 1964)
