Amdi Geraybaynıñ ayatı – Tarihiy minber – Cafer Seydamet

Amdi Geraybay 1901 senesi fevral on dörtte, Kefeniñ Yeñi Sala köyünde doğdı. 1910 senesinde Qarasuvdaki iptidaiy mektepni alâ bitirdi. 1913 seneden şiir yazmağa başladı. 1915 senesi “Öksüz qart Ali”, “Yaz”, “Qış”, “Baar” serlevalı küçük şiirler yazdı. 1917 senesi Aqmescidde açılğan Ruşdiye mektebine kirmek içün ilk arzualını berdi ve birinci olaraq mektepke qabul olundı. Mektepte talebe cemiyetini teşkil etti ve qıraathane (oquv salonı) açtı.




Qırımdaki siyasiy sarsıntılar ve cenkler neticesinde tasilini devam etip olamağan Amdi Geray, 1921 senesi bolşeviklerniñ Qırımğa kirmesi neticesinde açılğan İşçi Fakultetinde ve gimnaziyada oqudı. 1921—1922 senesiniñ açlığı vaqıtında kene de tasilini yarı yolda bıraqıp, Millet İşleri Komissarlığında çalışmağa başladı. Qırımnıñ büyük bir qısımını ve bir çoq köylerini dolaştı, halqnen yaqınca tanış oldu. 1921 senesi Qırım Cumhuriyeti ilân etken toplaşuvda genç bitaraf vekil olarak iştirak etti. 1922 senesi Qırımtatar Topraq İstisal Şirketine kirdi. Qırım milliy darulfununında talebeler kooperativini açtı ve onıñ müdiri oldu, aynı zamanda Şarq fakulteti talebe derneginiñ de reisi seçildi. 1923 senesine qadar bu fakultette derslerini devam etti. Faqat şu, onıñ ilimge olğan sevgisini qandırmadı ve 1923 senesi bir gemi ile İstanbulğa keldi. İstanbulda universitetniñ edebiyat fakultetine kirdi. Üç senede bu fakultetni bitirgen Amdi Geraynıñ “Qırım tarihı” adlı dissertatsiyası bütün professorlarnıñ taqdirini qazandı… Bu şiirler mecmuasınıñ başına kirsetilgen aşağıdaki qırımtatar edebiyatına ait muqademesi de kendisiniñ qıymetli dissertatsiyasında ilâve etilgen edi. 1926 senesi noyabr sekizde Qırımğa ketken Amdi Geray 1930 senesi sentâbr on üçte bolşevikler tarafından şeit etildi.

Amdi Geray kim edi?..

Ayatını hulâsa etken Qırımnıñ genç tarihçısı, bir çoq bahıtsız Qırım gençleri kibi, yüksek zekâsınıñ, müstesna qabiliyetiniñ, sağlam duyğularınıñ tercimanı olacaq esas eserini berip olamayıp kurban ketti.

Merhum Qırım faciasını yalıñız qafası ile degil, bütün ruhu ile añlağan ve menimsegen bir milletçi edi. Qırım gençleri arasında samimiyeti, yigitligi, fedakârlıgı ile tanılğan ve sevilgen Amdi Geraynıñ vasıfları (kvalifikatsiya) ve sağlam milliy imanı bütün şiirlerinde, qıymetli tarihiy eserinde, atta mektüplerinde bile çoq temiz, çoq yüksek bir şekilde yaşar. Milliy ceryanımızda sağlam iz bıraqqan merhum qırım gençleri arasında eñ çoq sayılğan ve sevilgenlerden birisi edi.

1923 senesi İstanbulğa kelir-kelmez, eşyası koltuğında meni kelip taptı. Bir mağazanıñ küçücik odasında oturıştıq. Men onı diñley ve kendisini tedqiq ete edim. O, toqtalmayıp ep söyley. Köylülerimizniñ, münevverlerimizniñ, arqadaşlarımıznıñ başına kelip keçken facialarını añlata, künniñ sıqıntılarını, yarınnıñ ümütlerini aydınlata ve er şeyge rağmen Qırımda iqtisadiyetniñ inkişafında imkân bulunacağını tekrarlay edi.

Bir arada kendisini Qırımda körüp olamağanımnı soradım. 1917-de inqilâbiy küreşler arasında bir qaç mektepli genç ile İcra Komitetine kelerek, menden iş istegenlerini ve menim olarğa ökumalarını tevsiye etkenimni, buña rağmen kendileriniñ bizim programmamıznıñ ve adlarnıñ cedvelini şeerniñ eñ uzak soqaqlarındaki evlerge ketirip dağıtacaqlarını añlatqan edi. Bu vakia menim afızamdan silinmegen o gençlerni ve küçücik Amdini hatırlata edi. Kendisine: “O zaman siz bizim müelliflerimizge qarşı olğan mırzalar ile bir taqım mollalarnıñ cedvelini halkımızğa dağıtmaqnı vade eterek, yaqqan degil ediñizmi?” — dedim.

Onıñ nurlu közleri birden parıldadı, eyecanı büs-bütün arttı. “Unutmadıñız, demek… Bizim o küçücik işimizni de unutmadıñız, demek…” — diye titrey edi. Kendisine milliy tarihımıznıñ inkişafını, milliy işlerimizniñ anda keçkenini, eyilikniñ, fenalıqnıñ, dostluqnıñ, duşmanlıqnıñ episiniñ anda yazılğanını söyledim. Halkımızdaki milliy vicdannıñ uyanıqlığını ve yapılğan fedakârlıqlar qadar duşmanlıqlarnı da ağızdan ağızğa bütün Qırımğa yayğanlarını misallerde özüne añlattım…

Amdi Geray ile saatlarce qonuşır edik… Yurd, arqadaş, aile ayırılığı ve yañığı ile yanğan yüregim onı diñlemekten, onıñle Qırımda dolaşmaktan neqadar zevq bula edi… Bu körüşüvler menim o sene Şveytsariyağa ketmeme qadar devam etti. Lozannada ondan alğan mektüplerim menim yorğun qafamnı tınçlandırırdı, oña ve gençlerimizge olğan ümütlerimni quvvetlendirirdi…




1924 senesiniñ 16 yanvarda yazğan tarihiy mektübinde “Qırım Milliy Edebiyatınıñ tarihını yazmağa tüşüngeni aqqında bildire edi. Men özüne Qırım tarihına dair bir dissertatsiya yazmasını tevsiye ve bunıñ emiyetini iza etken edim.

Aylar keçtikçe Amdi Geraynıñ mektüpleri yalıñız üslübiniñ güzelligi ile degil, ilmiy ceetten ciddiy tedqiqleriniñ quveti ile de menim ümütlerimni sağlamlaştıra edi…

1925 senesi İstanbulğa kelgen soñra, artıq kendisi ile daa sıq körüşe edik. Qadınımle nişanlı olğanımdan sebep, menim o zamandaki vazifeme binaen saatlerce kendisinen körüşebilmemizge başqa türlü imkân olmağanından, kendisi bizge kele edi. Er aqşam Qırım tarihı, milliy ceryanımız, edebiyatımız… mevzularına dair kendisi ile qonuşa ve dertleşe edim… Bütün bu subetlerimiz neticesinde Amdi Geraynı, gençlerimizniñ eñ zekkiysi, eñ çalışqırı, eñ ciddiyi, eñ cesaretlisi, eñ imanlısı olaraq tanıdım ve bu qanaatımda onıñ iç bir işi, iç bir sözü sarsılmadı.

1926 senesi neçün Qırımdan ketken edi?

Bu seyaat merumnıñ ilmi ve siyasiy arzu ve qanaatlarınıñ tabiy ve zaruriy bir neticesi edi. Qırım tarihını candan sevgen ve ayatını buña bağışlamağa qarar bergen Amdi Geray İstanbul kitaphanelerindeki Qırımğa ait eserlerni tedqiq ete edi. Ancaq cever vesiqalarnı körmegen edi. Olarnıñ Qırım tarihı içün pek büyük emiyeti olğanını añlayaraq, anda çalışmaga qarar bermese de, müessisedeki vesiqalarnıñ tasnif (klassifikatsiya), olunmaması ötrü, onıñ bu arzusı akim kala edi.

Men kendisiniñ Lehistan menbaalarını tedqiq etmesini ve bir müddet de Almaniyada qalaraq, ilmiy esaslarda milliy tarihnıñ yazılması usullarını araştırmasını teklif etken edim.

O, Qırımda ve Rusiyede bulunğan eser ve vesikalardan kullanuvınıñ emiyetini bile edi. Kendisiniñ bu qararğa kelmesine müim bir sebep de, Qırımda yetişken gençlikke ve canlanğan ilmiy, edebiy ayatqa yardım etmek ümüdi edi. Onıñ bütün mektüpleri ve hatırlavlarında eñ ziyade üzerinde turğan mevzu halqımıznıñ ilerilemesi ve quvetlenmesi edi. Asırlar boyunca Şarqqa yalıñız istismar fikiri ile yaqlaşqan ğarb imperialistlerine onıñ işançı yoq edi. Kene, asırlar boyunca türk aleminden uzaq qalğan türk qardaşlarımız bizim derdlerimizni tamamı ile menimseyceklerine ve bu faciada bizge yardım eteceklerine de onıñ ümüdi yoq edi.

O, Rusiyeden ayırılmaq istegen seksen millionlıq kütlege ve bilhassa otuz millionlıq türk aleminiñ aynı faciada çırpınmalarına büyük emiyet bere edi.

Siyasiy sarsıntılardan qullanılacaq tüşünce ise, bolşeviklerle añlaşaraq, milliy, medeniy ayatımıznı quvetlendirmege çalışmamıznı devirniñ eñ esaslı vazifesi dep baqa edi… Halqımıznı azırlamaq meselesi ıntılışlarına, o, er şeyden ziyade emiyet berir edi ve siyasiy imkânlardan qullana bilecegimizde bu azırlıqlarğa nasip olacaqtır, der edi… “Rus inqilâbı senelerce uzayabilir, biz halqımız arasında çalışmaqtan ve onıñ yañı esaslarda canlanğan ilimi, edebiy ayatını quvetlendirmekten nasıl uzaq qala bilirmiz?” – suali onı çoq tüşüncege daldıra edi.

Amdi Geraynıñ bütün bu qanaatleri ve bu ümütleri ep bolşeviklerniñ bizge çalışmaq imkânını bereceklerine inanmasından teşkil olunır edi. O, o zamanlarda Qırımda iş başında olğan Veli İbraimovnıñ kendisini Qırımda çalışmağa davet etmesinden ve ne de İstanbuldaki sovet konsullığında bulunğan terciman Mihailovnıñ sözlerine inanğanından tolayı, Qırımğa ketmegen edi.

“Men faqır bir aileniñ balasım, öz işimnen ayatımnı qazandım ve oqudım, bolşeviklerge qarşı iç bir siyasiy curuyümde bulunmadım. İstegen şeyim de, çarlıqnıñ zulumı ile medeniyetten uzaq bıraqılğan halqımıznıñ medeniy seviyesini yükseltmektir. Bizim halq edebiyatımıznı toplamamızğa, teatromıznı quvetlendirmemizge, muzıkamıznı notağa qoymamızğa ve zenginleştirmemizge, tarihımıznı işlemememizge, keçmişni ögrenmemizge olar neden mani olsunlar?.. Olar bizim bu saalardaki üriyetimizni resmen qabul ve ilân etmedilermi? Olar bizge mani olmaq degil, yardım etecekler. Bugün Qırımda çıqqan “İleri” ve “Oquv işleri” kibi mecmualar yalıñız Qırım tarihında degil, bütün türk aleminde ne zaman körüldi? Bizge yapılğan zulumlar, inqilâb devriniñ taşqınlığından ileri keldi. Bolşevikler bizim faciamıznı añladıqça, biz de olarğa yaqlaştıqça bu zulumlar bitecek ve olar yalıñız Qırımdaki halqımızğa imkânlarnı bermek ile qalmaycaqlar, atta Romaniyadaki qardaşlarımıznıñ Qırımğa kelgenlerini de temin etecekler…” – der edi.

O, bu imanında o qadar samimiy edi ki, yalıñız kendisiniñ degil, atta menim bile Qırımğa ketip çalışmam fikirinde bar edi.

“Bolşevikler bütün milliy fırqacılar içün umumiy afu sorav ilân etmedilermi? Bütün arqadaşlarımız anda bitaraf olaraq, yani kommunist fırqasına kirmeyip, ilmiy ve idare işlerinde çalışalarmı?..” – der edi.

Bu arzu-hayalları ile Qırımğa ketken Amdi Geray bir qaç ay apshanede bulunğanından soñra, serbest bıraqılğan edi. O, da şu yerde ilmiy işlerinen oğraşa edi. Kendisiniñ bolşevik idaresine qarşı iç bir vaziyette olmağanınıñ eñ büyük delili, bu hayalları ve ümütleridir. Elimizde olğanını ögrengenimizge köre, Qırımda eñ qoyu kommunistler bile, kendileriniñ milliy teatrosında ve ilmiy müessiselerde çalışmaqtan başqa, iç bir işke qarışmağanları, tereddut etmegenleri zein merkezindedir.

O alda Amdi Geraynı ne içün öldürdiler?

Bu sualni, tarih, bölşeviklerden daa esaslı ve daa er bir taraflı şöylece soramaqta edi: