QIRIMLARNIÑ ŞAHSİY ADLARI, SOYADLARI VE LAĞAPLARI AQQINDA
Qırımlarnıñ şahsiy adları
Kırımlarnıñ zemaneviy adlarında (eñ evelâ soyadlarında) halqımıznıñ ve tilimizniñ uzun-uzadiye ve mürekkep tarihı saqlanılmaqtadır.
Qırımlarnıñ şahsiy adları peyda oluvı ceetten bir qaç qatlamlarğa ayırmaq mümkün:
– Qadimiy zamanlardan qalma adlar;
– Farsi tillerden kirgen adlar;
– İslâm dini vastasınen kirgen adlar;
– 1917-nci senesinden soñ kirgen adlar;
– 1991-inci senesinden soñ kirgen adlar.
Qırımlarnıñ qadimiy adları fars ve islâm adlarınen birlikte asırlar boyu yaşap keldiler ve bazıları bugün de keniş sürette qullanılalar, meselâ: Arslan, Bağış, Bolat, Bektemir, Yaşar, Beyader, Toğay, Atilâ, Aydın, Temirqaya; Sündüs, Totay…
Tilimizde qadimiy ve orta asırlarda Qırımda yaşağan greklerniñ adlarını da rastketirmek mümkün: Anit, Aris, Feyye, Mayye…
Milâdiyden soñ birinci biñ yılda Qırımda ve Qırım yanlarındaki çöllerde fars tilli qabileler (sarmatlar, alanlar…) yaşamaqta ediler. Olar halqımız arasında qarışıp ketti ve neticede tilimizge, şu cümleden has isimlerge, belli derecede tesir etti. Şu zamandan qalma ve biraz keççerek, fars edebiyatınıñ tesiri altında, tilimizge kirgen şahsiy adlardan şularnı köstermege mümkün: Dilâver, Server, Şain, Serdar, Reber, Perver, Dilâra, Gülnar, Gülizar, Niyar, Pakize, Şadiye, Feruze, Zade…
Halqımız islâm dinini qabul etken soñ arap adları, birinci nevbette dinge dair adlar, keniş sürette darqalmağa başladılar. İslâm dini vastasınen kirgen şahsiy adlarnı bir qaç gruppağa ayırmaq mümkün:
a) Allağa, Muhammed Peyğamberge ve imamlarğa bağışlanğan adlar: Abduraman, Abdulvaap, Abdulcemil, Abdureim, Abdulmecit; Muhammed, Nebi, Resul, Mustafa, Reuf, Mamut, Emin, Memet, Amet; Ali, Sadıq, Medi, Qasım, Asan, Riza…
b) yeudiy-hristian aleminiñ peyğamberlerine bağışlanğan adlar: Edem, Eyup, İbraim, İsa, Yusuf, Suleyman, Yaqub, İlyas, Zekerya, İsmail, İdris, Musa…
v) musulman taqviminiñ aylarına köre qoyulğan adlar:
Erecep, Ramazan, Muarem, Şaban, Aşır, Sefer…
g) arap tiliniñ cınıs sözlerinden peyda olğan şahsiy adlar eñ büyük gruppanı teşkil ete: Eşref, Enver, Ekrem, Veli, Emir, Arif, Edip, Azam, Vacip, Midat, Tair, Sabri, İsmet, Maqsud; Zair, Qadır, Quddus, Vedut, Basır, Ruşdi, Nedim, Muzafer, Nazim, Nuri, Selim; Safiye, Şefiqa, Fikriye, Zera, Zekiye, Meliya, Zemine, Zore, Melek, Mahbube, Şemsiye, Şemsinur, Halide, Üriye, Resmiye, Müsemma…
Tilimizge kirgen arap adlarınıñ böyle hususiyetlerini qayd etmege mümkün: halqımız kirill grafikasını qabul etkende (1938s.) h arifi tüşip qaldı ve adlarnı Ahmet yerine Amet, Abdurahman yerine Abduraman, Meliha yerine Meliya yazmağa ve aytmağa başladılar. Ekinci hususiyeti: mürekkep arap adları tilimizge çoqusı qısqartılğan şekilde qabul etildiler. Meselâ: Abdulaziz yerine Ablâziz, Abdulhamid yerine Ablâmit, Abdulla yerine Abla ve ilâhre.
1917-nci senesinden soñ tilimizge kirgen şahsiy adlarnı da bir qaç gruppağa ayırmaq mümkün:
a) çetel, esasen Ğarp Avropa halqlarınıñ adları: Emil, Ernest, Ervin, Artur, Rollan, Vilyam, Darvin; Elvira, Elmira, Susanna, Lilianna, Klara, Eleonora, Eliza, Evelina, İndira, Venera, Diana;
b) rus tilinden kirgen adlar, çoqusı qarışıq qorantalarda rastkeleler: Vadim, Vladimir, Yuriy, Leonid, Svetlana, Zoya, Tamilla, Lüdmila, Elvina, Alla;
v) V.İ.Lenin ve K.Marks şerefine qoyulğan adlar, meselâ: Lenur, Lenmar, Marlen, Marklen, Vilor; Lenure (Lenura), Leniyar, Lenziye, Lenuza;
g) Diger halqlarnıñ adları: Arsen, Alişer, Avtandil, Suren; Nargiza, Dilbar…
1991 senesi Sovet devleti dağılğan soñ, diniy cemiyetler meydanğa kelmege başladı, camiler açıldı. İslâm dinini kütken bazı vatandaşlırımız öz evlâtlarına ananeviy adlarımız yerine arap şeklindeki adlarnı qoymağa başladılar. Böyleliknen Emine yerine Amina, Ayşe yerine Ayşa, Abqadır yerine Abduqadır, Abselâm yerine Abdusalam kibi adlar darqadı.
Halqımızda ecdatlarnıñ, çoqusı qartbaba ve qartanasınıñ, ölgen doğmuşlarınıñ, ürmetli adamlarnıñ adlarını qoymaq adeti keniş sürette darqalğan. Bunıñle beraber balalarnı tarihiy şahslar, belli cemaat erbapları ve milliy qaramanlarımıznıñ şerefine adlandıralar: Alim (Alim Azamat oğlu şerefine), Seydamet (taraqtaşlı Seit oğlu Seydamet şerefine), Arzı (efsaneviy mishorlı Arzı qız şerefine), İsmail (İsmail Gaspralı şerefine), Bekir (Bekir Çoban-zade şerefine), Alime (Alime Abdennanova şerefine), Amethan (Amethan Sultan şerefine).
Öz balalarına ad qoyğanda bazı ana-babalar, balalarını bir arifnen başlanğan adlarnen adlandırmağa tırışalar. Meselâ: Ayşe, Asiye, Aliye; Şefiqa, Şaziye, Şakir; Sayme, Sayde, Saniye ve ilâhre.
Balanıñ adı onıñ ağa-apteleriniñ, yahud ana-babasınıñ adlarınen uyması ve baş qısımı, yaki soñu qafiyeleşmesi de çoq közde tutula. Bu adet de halqımız arasında yaşap kelmekte ve yañı doğğan balağa ad qoyulğanda büyük tesir etmekte. Oğlan balalarnıñ adları çoqusı ağalarınıñ adlarınen qafiyeleşeler. Meselâ: Amet – Memet, Enver – Server, Ali-Veli, Rustem – Ruslan, Ayder – Eskender, Bilâl – Celâl, Nasır – Basır, Ayyar – Seyyar – Tayyar, Dilâver – Sinaver, Refat – Reşat, Eldar – Elvis, Mamut – Marlen, Osman – Löman – Suleyman, Tair – Zair…
Qızlarnñ adları çoqusı apteleriniñ adlarınen qafiyeleşeler. Meselâ: Pakize – Levize – Afize – Nefize; Gulâra – Dilâra – Niyara; Gülnar – Safinar; Üriye – Sabriye – Nuriye – Suriye; Haniye – Şaniye – Leniye; Emine – Zemine; Alime – Selime, Üsniye – Zeniye.
Egizler içün ekseriyetle ananeviy adlar qullanılğanını köremiz. Egiz oğlanlarnı adet üzre Asan – Üsein, Amet – Memet, Suleyman – Smail dep adlandıralar. Egiz qızlarnı Ayşe – Fatma, Fatma – Zore, Hatice – Halide, Emine – Esma, dep adlandıralar. Eger de egizler oğlannen qız olsa, adlarını Dilâver – Dilâra, Refiq – Refiqa, Nail – Nayle, Asan – Fatma qoyalar.
Qırımtatar tilinde çoqusı şahsiy adlarnıñ çift formaları bar. Olarnıñ bir qısmı arap ve fars tillerinden azır şekilde alınsa, diger bir qısmı qırım tilinde peyda oldı.
Qadın adları er kişi adlarına – ye ve – a affiksleri qoşuluvı vastasınen meydanğa keldiler:
Üsni – Üsniye, Emin – Emine, Ali – Aliye, Sabri – Sabriye, Remzi – Remziye, Femi – Femiye, Zeki – Zekiye, Zeni – Zeniye, Fevzi – Fevziye, Lenur – Lenure (Lenura), Lennar – Lennara, Edip – Edibe.
Tilimizde mustaqil adlar yerine qullanılğan bir qaç ohşatuv-küçültüv şekilleri de bar, meselâ: Memet yerine Memiş, İbraim yerine İbriş, Ümiyeyerine Umuş, Urqiye yerine Urquş.
Qırım antroponimiyası bu künge qadar az ögrenilgen bir saadır. Şahsiy adlar, soyadlar ve lağaplarnıñ talil etilüvi em tilimiz, em medeniyetimiz, em tarihımız içün ğayet müimdir. Böyle tetqiqatlar halqımız aqqında yañı, meraqlı malümatlar bermekte. Misal içün: XIX asırnıñ ekinci yarısında qullanıl-ğan antroponimlerni talil etsek, bugünde-bugün sıq rastkelgen Ayder, Server, Enver, Seyran, Nariman, Refat, Safinar, Zarema kibi adlarnı tapmaq qıyın.
Aynı zamanda XIX asırda mot olğan ve keniş darqağan, ekseriyetle asıl qırım – türk olğan bir sıra adlarnıñ çoqsu bugün işletilmegenini köremiz.
Böyle mürekkep adlarnı bir qaç gruppağa ayırmağa mümkün:
– Şa (yani şah) sözü vastasınen yapılğan adlar: Seferşa, Temirşa, Muratşa, Selimşa, Batırşa, Bahtışa, Meñlişa, Memedşa, Niyetşa, Abdişa, Emirşa, Demirşa, Qutluşa, Ciyenşa, Velişa, Ümerşa, Arslanşa, Adilşa, Devletşa, Abilşa, Qatırşa, Bulatşa, Merdimşa, Şahtemir, Şahmurat…
– Can sözü vastasınen yapılğan adlar: Canmambet, Cantemir, Cancigit, Canğazı, Velican, Arifcan, Alimcan…
– Bay sözü vastasınen yapılğan adlar: Bayborü, Baykişi, Bayçora, Baymurza, Baymambet, Nurlıbay…
– Ğazı sözü vastasınen yapılğan adlar: Seferğazı, Memetğazı, Menğazı, Mevlütğazı, Ğazıborü, Suinğazı, Amanğazı, Temirğazı, İmamğazı, Cumağazı, Canğazı, Qurtğazı …
– Börü (bor) sözü vastasınen yapılğan adlar: Boramet, Bormambet, Börseit, İslâmborü, Bayborü, Börüaqay, Meñliborü, Qurtborü…
– Aqay sözü vastasınen yapılğan adlar: Acıaqay, Eraqay, Feraqay, Qurtaqay, Börüaqay, Seydaqay, Çoraqay, Nuraqay…
– Bek sözü vastasınen yapılğan adlar: Arslanbek, Emirbek, Bavbek, Alibek, Temirbek, Canbek, Ümerbek, Bektaş, Bekbulat, Bekmurza, Bektemir…
– Irs (irs) sözü vastasınen yapılğan adlar: İrsaqay, İrsmambet, İrsali…
– Nur sözü vastasınen yapılğan adlar: Nurmambet, Nurali, Nurlıbay, Nuray, Nuraqay, Nurlan, Nuramet…
– Temir sözü vastasınen yapılğan adlar: Temirbolat, Temirğazı, Bektemir, Temirbek, Qantemir, Temirşa, Qurttemir…
– Meñli (men, ben) sözü vastasınen yapılğan adlar: Menğazı, Meñliarslan, Meñliborü, Meñlişa, Beñlişa, Beñseit…
Bundan ğayrı XIX asırda qullanılğan, şimdiki zamanda ise rastkelmegen şahsiy adlar az degil. Meselâ, erkek adlarından: Mürsel, Muras, Qaya, Medet, Avaq, Omurzaq, Alp, Çomay, Cavqaytar, Boran, Tuley, Çora, Şitu, Bora, Boraqay… Qadın adlarından: Kencegul, Meta, Pati, Cumagul, Elşe… kibi adlarnı bugün rastketirmek qıyın.
Qırımlarnıñ zemaneviy soyadları peyda oluvı ceetten bir qaç gruppağa ayırmaq mümkün:
1. Etnonimlerni, yani halq ya da qabile adlarını köstergen soyadlar: Tatar, Çerkez, Türk, Arap, Kazakov, Kumukov, Gud, Naymanov, Nagayev, Bosna, Gürci, Arnaut, Dangalah, Bulğar…
Aynı şu gruppada genonimler, yani uruv adlarını köstergen soyadlar ayrı bir qısımnı teşkil eteler. Bular: Çağar, Qurti, Dadoy, Katay, Baim, Çurlu, Cetere, Kuba, Kataman, Kayko, Çağan, Çitak, Danda, Baraş, Pani, Kiraci, Dragon, Dudak, Tomaq, Kiyik, Poska, Kataman, Yazıcı, Baliç, Maştah, Harabiber, Fukala, Kafadar, Harahadı, Taku, Paşi, Kakura, Kanata, Bibiş, Patel ve diger soyadlardır.
2. Doğğan yernen bağlı olğan soyadlar. Olar şeer ve köylerniñ adlarına -lı, -li, -skiy, -skaya kibi affiksler qoşuluvı neticesinde yapılalar.
Meselâ: Aqçoqraqlı, Kermençikli, Eskiyurtlı, Albatlı, Özenbaşlı, Arpatlı, Manğıtlı, Beşevli, Gasprinskiy, Kabaçinskiy, Veyratskiy, Şirinskiy, Mansurskiy, Cambayskiy, Mesitskiy, Bayraşevskiy, Caminskiy, Kantuganskiy, Ayarthanskiy, Edilerskiy, Arginskiy, Yaşlavskiy, Airçinskaya, Tayganskaya ve başqaları.
3. Eski içtimaiy-siyasiy añlamlar esasında peyda olğan soyadlar: Murahas, Mırza, Efendi, Mesçan, Gradovoy, Onbaşev, Konsul, Qadıyev, Bay, Ustabaşı, Seymen, Çauş, Galava, Kaymakan, Molla, Aci, Afuz, Mazin, Sofu, Mütevelli, Derviş, Sohtayev…
4. Adamnıñ tışqı körünişini, yahud içki hususiyetlerini, tabiatını bildirgen lağaplardan peyda olğan soyadlar.
Meselâ: Çalbaş, Qara, Sarı, Soqurov, Sağır, Çolaq, Kösse, Şatalaq, Taslaq, Çandır, Kökgoz, Kafadar, Qaşqa, Qaraqursakov, Çiygoz, Çirkin, Taz, Bodur, Haraçıh, Topalov, Topuz, Kör, Çubar, Kambur, Altıparmaq, Qaraqaş, Qarabaş, Qaraköz, Aqsaqov, Saqat, Çalıq, Yalancı, Yuvaş…
5. Türlü zenaatlarnı bildirgen soyadlar: Demirci, Penirci, Aşçı, Berber, Kiyizci, Mıhçı, Beşikçi, Hutucı, Maşacı, Dağcı, Dülger, Arabacı, Avcı, Balıqçı, Pıçahçı, Qatrancı, Nalbandov, Nalcı, Dermenci, Altıncı, Kömürci, Kilci, Sünnetçi, Suvcı, Trupçı, Soğancı, Qalpaqçı, Mahsumacı, Gemici, Kürkçi, Furuncı, Davulcı, Dareci, Zurnacı, Kemaneci, Camcı, Baqqal, Qalaycı, Tavuhçı, Quyumcı, Sipirtkici, Moloçnikov, Lampovşçikov, Tütünci, Fesçi, Hattat, Çarıqçı, Çapçaqçı, Tanacı, Havacı, Hıyarcı, Terlikçi, Elekçi, Şapçı, Tuvarçı, Çoban, Adamanov, Tokmeci, Çilengir, Çomah, Taşçı, Balcı, Hurtçı, Haveci, Oca ve başqaları.
6. Şahsiy adlar esasında peyda olğan soydlarnı bir qaç qısımğa ayırmaq mümkün:
a) faqat şahsiy ad, bazıda şahsiy ad ve “oğlu” yahud “qızı” sözünen yapılğan qırım milliy şekilindeki soyadlar: Nedim, Mamut, Seydamet, İbriş, Şaban, Fahri, Abdulgaziz, Selâmi, Musa, Murat, Hayali, İbraim-qızı, Asan-qızı, Qurt-oğlu, Veli-oğlu…;
b) şahsiy adlarğa -ov (-ova), -yev (-yeva) affiksler qoşuluvı vastasınen yapılğan rus şekilindeki soyadlar: Bekirov, Osmanov, Aliyev, Cemilev, Settarova, Qurtseitova, Saliyeva, Veliyeva…;
v) – zade – zvlât sözü vastasınen fars şekilindeki soyadlar, bazı allarda olarnıñ birinci qısmı şahsiy ad degil de, lağap olabilir: Şemi-zade, Çoban-zade, Emir-zade, Lâtif-zade, Qutup-zade, Qadri-zade…;
g) – iç affiksi vastasınen yapılğan soyadlar: Haliliç, Haliç, Hapçiç, Veliç, Baliç, Kömiç, Kaşiç, Kasiç…
d) – ko ukrain affiksi vastasınen yapılğan soyadlar: Üsenko, Pinko…
Zemaneviy soyadlarımıznı talil etkende körüne ki, çöl tarafta yaşağan qırımlarnıñ soyadları Yalı boyunda yaşağan qırımlarnıñ soyadlarından biraz farqlıdır.
Çöl tarafta mürekkep soyadlar ziyadece rastkele (Menbariyev, Bekmambetov, Fetislâmov, Borametov, Şeyhaliyev, Acıasanov, Seitcelilov, Cantemirov, İrsmambetov, Qurtseitov, Kelmambetov). Yalı boyu tarafta soyadlar çoqusı lağaplardan peyda olıp, qısqa ve yañğıravuq olalar: Çaçi, Toroz, Poska, Egiz, Kuma, Okaz, Paday, Çubar, Çki, Dragon, Gral, Kuku, Duk, Yurdam, Çaşlı, Gutu, İrih, Mavu, Sarı, Maştah, Bozah, Dittan, Çakir, Çırçır, Kmır, Acı, Sivri…
* * *
Bu luğatqa şimdi qullanılğan ve Qırım tarihına em de edebiyatına dair menbalarda rastkelgen şahsiy adlar kirsetildi.
Eger isimniñ çift forması olsa, o sızıqtan soñ berile, meselâ: Adil – Adile, Sabri – Sabriye. Eger çift forması olmasa, isim yanında cınısnı bildirgen işaret qoyula, meselâ: Osman e., Pakize q. Eger isim em erkeklerde, em de qadınlarda işletilse, işaret qoyulmay, meselâ: İnayet, Seadet, Ürmet.
İsim manasınıñ izaatı em qırım, em de rus tillerinde berile. İzaatnıñ ögünde şu ad qaysı bir tilde peyda olğanını köstergen işaret qoyula, meselâ: a. – arap, f.- fars, q.t. qadimiy türk ve ilâhre.
Tabiiy ki, luğat tamlılıqqa talap etmey. Müellif luğatnıñ mükemmelleşüvine doğrultılğan bütün tenqidiy fikirler ve tekliflerni minnetdarlıqnen kabul etmege azırdır.
- Akçokraklı O. Staro-Krımskiye nadpisi. Simferopol, 1929.
- Asanin İ. Adalet küreşi saflarında. Tom I,II,III. A. 2002-2006
- Asanov Ş. A., Krımskotatarsko-russkiy slovar, Kiyev, 1988
- Baranov H. K. Arabsko-russkiy slovar. M. 1970.
- Baskakov N.A. Russkiye familii türkskogo proishojdeniya, M.1980.
- Bahçisarayskiy müzey. Pütevoditel. Simferopol, 1972.
- Brokgauz F. A., Yefron İ. A. Entsiklopediçeskiy slovar, SPB., 1903.
- BSE, t. 35, M, 1937.
- Bursali M. T. Kirim muelifleri, Ankara, 1990.
- Biblii Stokgolm, 1988.
- Gayvoronskiy A. Sozvezdiye Gerayev. S. – Dolâ. 2003.
- Gafurov A. Rasskazı ob imenah. Duşanbe, 1968.
- Gafurov A. İmâ i istoriya. Moskva, 1987.
- Gordlevskiy V. K liçnoy onomastike u osmantsev: İzbrannıye proizvedeniya. t. IV.
- M. 1968.
- Drevnetürkskiy slovar. L. 1969.
- Dron İ. V., Kuroglo S.S. Sovremennaya gagauzskaya toponimiya i antroponimiya.
- Kişinev, 1989.
- Dubrovin N. Prisoyedineniye Krıma k Rossii t.I.II.III.IV. SPB, 1885-1890.
- Civelek M. Kinayli F. Cagdas iaimler sozlugu. Istanbu,l 1997
- Kononov A. N. Bibliografiçeskiy slovar öteçestvennıh türkologov (dooktâbrskiy period). M., 1989.
- Koran M. 1963.
- Magazanik D. A. Turetsko-russkiy slovar M. 1945.
- Mustafayeva E. M., Şçerbinin V. G. Russko-turetskiy slovar. M. 1972.
- Ozdemir O. Turk kadin ve erkek isimlerinin manasi. Konya. 1959
- Özenbaşlı E. Qırımtatar adları. Krımskotatarskiye imena. A. – Tavriya 1992.
- Ozenbasli E. Qirim muacirleri (1860-1862) A. 2007
- Onomastika Kavkaza. Mahaçkala, 1976.
- Onomastika Sredney Azii t. I. M. 1978., t. II. Frunze, 1980.
- Onomastika Vostoka M. 1980.
- Petrovskiy N. A. Slovar Russkih liçnıh imen. M. 1980.
- Podhorodecki L. Chanat Krymski. Warszawa. 1987.
- Sadıkov Z. A. Liçnıye imena v azerbaycanskom yazıke. Avtoreferat kand. dissert. Baku, 1975.
- Satarov G. F. Tatar isemnere suzlege. Kazan, 1981.
- Spravoçnik liçnıh imen narodov RSFSR M.1979.
- Superanskaya A. V. Suslova A. V. Sovremennıye russkiye familii. M. 1981.
- Suslova A. V. Superanskaya A. V. O russkih imenah. L. 1978.
- Ulkusal M. Kirim turk-tatarlari. Istanbul. 1980.
- Şemi-zade E. Ömür ve yaratıcılıq. Taşkent. 1974.
Menba : http://leylaemir.org
Къырымларнынъ земаневий адларында (энъ эвеля сойадларында) халкъымызнынъ ве тилимизнинъ узун-узадие ве муреккеп тарихы сакъланылмакътадыр.
Къырымларнынъ шахсий адлары пейда олувы джеэттен бир къач къатламларгъа айырмакъ мумкюн:
– Къадимий заманлардан къалма адлар;
– Фарси тиллерден кирген адлар;
– Ислям дини вастасынен кирген адлар;
– 1917-нджи сенесинден сонъ кирген адлар;
– 1991-инджи сенесинден сонъ кирген адлар.
Къырымларнынъ къадимий адлары фарс ве ислям адларынен бирликте асырлар бою яшап кельдилер ве базылары бугунь де кениш суретте къулланылалар, меселя: Арслан, Багъыш, Болат, Бектемир, Яшар, Беядер, Тогъай, Атиля, Айдын, Темиркъая; Сюндюс, Тотай…
Тилимизде къадимий ве орта асырларда Къырымда яшагъан греклернинъ адларыны да расткетирмек мумкюн: Анит, Арис, Фейе, Майе…
Милядийден сонъ биринджи бинъ йылда Къырымда ве Къырым янларындаки чёллерде фарс тилли къабилелер (сарматлар, аланлар…) яшамакъта эдилер. Олар халкъымыз арасында къарышып кетти ве нетиджеде тилимизге, шу джумледен хас исимлерге, белли дереджеде тесир этти. Шу замандан къалма ве бираз кеччерек, фарс эдебиятынынъ тесири алтында, тилимизге кирген шахсий адлардан шуларны косьтермеге мумкюн: Дилявер, Сервер, Шаин, Сердар, Ребер, Первер, Диляра, Гульнар, Гулизар, Нияр, Пакизе, Шадие, Ферузе, Заде…
Халкъымыз ислям динини къабул эткен сонъ арап адлары, биринджи невбетте динге даир адлар, кениш суретте даркъалмагъа башладылар. Ислям дини вастасынен кирген шахсий адларны бир къач группагъа айырмакъ мумкюн:
а) Аллагъа, Мухаммед Пейгъамберге ве имамларгъа багъышлангъан адлар: Абдураман, Абдульваап, Абдульджемиль, Абдуреим, Абдульмеджит; Мухаммед, Неби, Ресуль, Мустафа, Реуф, Мамут, Эмин, Мемет, Амет; Али, Садыкъ, Меди, Къасым, Асан, Риза…
б) еудий-христиан алемининъ пейгъамберлерине багъышлангъан адлар: Эдем, Эюп, Ибраим, Иса, Юсуф, Сулейман, Якъуб, Ильяс, Зекерья, Исмаиль, Идрис, Муса…
в) мусульман такъвимининъ айларына коре къоюлгъан адлар:
Эреджеп, Рамазан, Муарем, Шабан, Ашыр, Сефер…
г) арап тилининъ джыныс сёзлеринден пейда олгъан шахсий адлар энъ буюк группаны тешкиль эте: Эшреф, Энвер, Экрем, Вели, Эмир, Ариф, Эдип, Азам, Ваджип, Мидат, Таир, Сабри, Исмет, Макъсуд; Заир, Къадыр, Къуддус, Ведут, Басыр, Рушди, Недим, Музафер, Назим, Нури, Селим; Сафие, Шефикъа, Фикрие, Зера, Зекие, Мелия, Земине, Зоре, Мелек, Махбубе, Шемсие, Шемсинур, Халиде, Урие, Ресмие, Мусемма…
Тилимизге кирген арап адларынынъ бойле хусусиетлерини къайд этмеге мумкюн: халкъымыз кирилл графикасыны къабул эткенде (1938с.) h арифи тюшип къалды ве адларны Аhмет ерине Амет, Абдураhман ерине Абдураман, Мелиhа ерине Мелия язмагъа ве айтмагъа башладылар. Экинджи хусусиети: муреккеп арап адлары тилимизге чокъусы къыскъартылгъан шекильде къабул этильдилер. Меселя: Абдульазиз ерине Аблязиз, Абдульhамид ерине Аблямит, Абдулла ерине Абла ве иляхре.
1917-нджи сенесинден сонъ тилимизге кирген шахсий адларны да бир къач группагъа айырмакъ мумкюн:
а) четэль, эсасен Гъарп Авропа халкъларынынъ адлары: Эмиль, Эрнест, Эрвин, Артур, Роллан, Вильям, Дарвин; Эльвира, Эльмира, Сусанна, Лилианна, Клара, Элеонора, Элиза, Эвелина, Индира, Венера, Диана;
б) рус тилинден кирген адлар, чокъусы къарышыкъ къоранталарда расткелелер: Вадим, Владимир, Юрий, Леонид, Светлана, Зоя, Тамилла, Людмила, Эльвина, Алла;
в) В.И.Ленин ве К.Маркс шерефине къоюлгъан адлар, меселя: Ленур, Ленмар, Марлен, Марклен, Вилор; Ленуре (Ленура), Ленияр, Лензие, Ленуза;
г) Дигер халкъларнынъ адлары: Арсен, Алишер, Автандил, Сурен; Наргиза, Дильбар…
1991 сенеси Совет девлети дагъылгъан сонъ, диний джемиетлер мейдангъа кельмеге башлады, джамилер ачылды. Ислям динини кутькен базы ватандашлырымыз озь эвлятларына аньаневий адларымыз ерине арап шеклиндеки адларны къоймагъа башладылар. Бойлеликнен Эминеерине Амина, Айше ерине Айша, Абкъадыр ерине Абдукъадыр, Абселям ерине Абдусалам киби адлар даркъады.
Халкъымызда эдждатларнынъ, чокъусы къартбаба ве къартанасынынъ, ольген догъмушларынынъ, урьметли адамларнынъ адларыны къоймакъ адети кениш суретте даркъалгъан. Бунынъле берабер балаларны тарихий шахслар, белли джемаат эрбаплары ве миллий къараманларымызнынъ шерефине адландыралар: Алим (Алим Азамат огълу шерефине), Сейдамет (таракъташлы Сеит огълу Сейдаметшерефине), Арзы (эфсаневий мисхорлы Арзы къыз шерефине), Исмаиль (Исмаиль Гаспралы шерефине), Бекир (Бекир Чобан-задешерефине), Алиме (Алиме Абденнанова шерефине), Аметхан (Аметхан Султан шерефине).
Озь балаларына ад къойгъанда базы ана-бабалар, балаларыны бир арифнен башлангъан адларнен адландырмагъа тырышалар. Меселя: Айше, Асие, Алие; Шефикъа, Шазие, Шакир; Сайме, Сайде, Сание ве иляхре.
Баланынъ ады онынъ агъа-аптелерининъ, яхуд ана-бабасынынъ адларынен уймасы ве баш къысымы, яки сонъу къафиелешмеси де чокъ козьде тутула. Бу адет де халкъымыз арасында яшап кельмекте ве янъы догъгъан балагъа ад къоюлгъанда буюк тесир этмекте. Огълан балаларнынъ адлары чокъусы агъаларынынъ адларынен къафиелешелер. Меселя: Амет – Мемет, Энвер – Сервер, Али-Вели, Рустем – Руслан, Айдер – Эскендер, Билял – Джелял, Насыр – Басыр, Айяр – Сейяр – Тайяр, Дилявер – Синавер, Рефат – Решат, Эльдар – Эльвис, Мамут – Марлен, Осман – Лёман – Сулейман, Таир – Заир…
Къызларньнъ адлары чокъусы аптелерининъ адларынен къафиелешелер. Меселя: Пакизе – Левизе – Афизе – Нефизе; Гуляра – Диляра – Нияра; Гульнар – Сафинар; Урие – Сабрие – Нурие – Сурие; Хание – Шание – Ление; Эмине – Земине; Алиме – Селиме, Усние – Зение.
Эгизлер ичюн эксериетле аньаневий адлар къулланылгъаныны коремиз. Эгиз огъланларны адет узьре Асан – Усеин, Амет – Мемет, Сулейман – Смаиль деп адландыралар. Эгиз къызларны Айше – Фатма, Фатма – Зоре, Хатидже – Халиде, Эмине – Эсма, деп адландыралар. Эгер де эгизлер огъланнен къыз олса, адларыны Дилявер – Диляра, Рефикъ – Рефикъа, Наиль – Найле, Асан – Фатма къоялар.
Къырымтатар тилинде чокъусы шахсий адларнынъ чифт формалары бар. Оларнынъ бир къысмы арап ве фарс тиллеринден азыр шекильде алынса, дигер бир къысмы къырым тилинде пейда олды.
Къадын адлары эр киши адларына – е ве – а аффикслери къошулувы вастасынен мейдангъа кельдилер:
Усни – Усние, Эмин – Эмине, Али – Алие, Сабри – Сабрие, Ремзи – Ремзие, Феми – Фемие, Зеки – Зекие, Зени – Зение, Февзи – Февзие, Ленур – Ленуре (Ленура), Леннар – Леннара, Эдип – Эдибе.
Тилимизде мустакъиль адлар ерине къулланылгъан бир къач охшатув-кучюльтюв шекиллери де бар, меселя: Мемет ерине Мемиш, Ибраим ерине Ибриш, Умие ерине Умуш, Уркъие ерине Уркъуш.
Къырым антропонимиясы бу куньге къадар аз огренильген бир саадыр. Шахсий адлар, сойадлар ве лагъапларнынъ талиль этилюви эм тилимиз, эм медениетимиз, эм тарихымыз ичюн гъает муимдир. Бойле теткъикъатлар халкъымыз акъкъында янъы, меракълы малюматлар бермекте. Мисаль ичюн: XIX асырнынъ экинджи ярысында къулланыл-гъан антропонимлерни талиль этсек, бугуньде-бугунь сыкъ расткельген Айдер, Сервер, Энвер, Сейран, Нариман, Рефат, Сафинар, Зарема киби адларны тапмакъ къыйын.
Айны заманда XIX асырда мот олгъан ве кениш даркъагъан, эксериетле асыл къырым – тюрк олгъан бир сыра адларнынъ чокъсу бугунь ишлетильмегенини коремиз.
Бойле муреккеп адларны бир къач группагъа айырмагъа мумкюн:
– Ша (яни шах) сёзю вастасынен япылгъан адлар: Сеферша, Темирша, Муратша, Селимша, Батырша, Бахтыша, Менълиша, Мемедша, Ниетша, Абдиша, Эмирша, Демирша, Къутлуша, Джиенша, Велиша, Умерша, Арсланша, Адильша, Девлетша, Абильша, Къатырша, Булатша, Мердимша, Шахтемир, Шахмурат…
– Джан сёзю вастасынен япылгъан адлар: Джанмамбет, Джантемир, Джанджигит, Джангъазы, Велиджан, Арифджан, Алимджан…
– Бай сёзю вастасынен япылгъан адлар: Байборю, Байкиши, Байчора, Баймурза, Баймамбет, Нурлыбай…
– Гъазы сёзю вастасынен япылгъан адлар: Сефергъазы, Меметгъазы, Менгъазы, Мевлютгъазы, Гъазыборю, Суингъазы, Амангъазы, Темиргъазы, Имамгъазы, Джумагъазы, Джангъазы, Къуртгъазы …
– Борю (бор) сёзю вастасынен япылгъан адлар: Борамет, Бормамбет, Борсеит, Ислямборю, Байборю, Борюакъай, Менълиборю, Къуртборю…
– Акъай сёзю вастасынен япылгъан адлар: Аджыакъай, Эракъай, Феракъай, Къуртакъай, Борюакъай, Сейдакъай, Чоракъай, Нуракъай…
– Бек сёзю вастасынен япылгъан адлар: Арсланбек, Эмирбек, Бавбек, Алибек, Темирбек, Джанбек, Умербек, Бекташ, Бекбулат, Бекмурза, Бектемир…
– Ырс (ирс) сёзю вастасынен япылгъан адлар: Ирсакъай, Ирсмамбет, Ирсали…
– Нур сёзю вастасынен япылгъан адлар: Нурмамбет, Нурали, Нурлыбай, Нурай, Нуракъай, Нурлан, Нурамет…
– Темир сёзю вастасынен япылгъан адлар: Темирболат, Темиргъазы, Бектемир, Темирбек, Къантемир, Темирша, Къурттемир…
– Менъли (мен, бен) сёзю вастасынен япылгъан адлар: Менгъазы, Менълиарслан, Менълиборю, Менълиша, Бенълиша, Бенъсеит…
Бундан гъайры XIX асырда къулланылгъан, шимдики заманда исе расткельмеген шахсий адлар аз дегиль. Меселя, эркек адларындан: Мурсель, Мурас, Къая, Медет, Авакъ, Омурзакъ, Алп, Чомай, Джавкъайтар, Боран, Тулей, Чора, Шиту, Бора, Боракъай… Къадын адларындан: Кенджегуль, Мета, Пати, Джумагуль, Эльше… киби адларны бугунь расткетирмек къыйын.
Къырымларнынъ земаневий сойадлары пейда олувы джеэттен бир къач группагъа айырмакъ мумкюн:
1. Этнонимлерни, яни халкъ я да къабиле адларыны косьтерген сойадлар: Татар, Черкез, Тюрк, Арап, Казаков, Кумуков, Гуд, Найманов, Нагаев, Босна, Гурджи, Арнаут, Дангалах, Булгъар…
Айны шу группада генонимлер, яни урув адларыны косьтерген сойадлар айры бир къысымны тешкиль этелер. Булар: Чагъар, Къурти, Дадой, Катай, Баим, Чурлу, Джетере, Куба, Катаман, Кайко, Чагъан, Читак, Данда, Бараш, Пани, Кираджи, Драгон, Дудак, Томакъ, Кийик, Поска, Катаман, Языджы, Балич, Маштах, Харабибер, Фукала, Кафадар, Харахады, Таку, Паши, Какура, Каната, Бибиш, Патель ве дигер сойадлардыр.
2. Догъгъан ернен багълы олгъан сойадлар. Олар шеэр ве койлернинъ адларына -лы, -ли, -ский, -ская киби аффикслер къошулувы нетиджесинде япылалар.
Меселя: Акъчокъракълы, Керменчикли, Эскиюртлы, Албатлы, Озенбашлы, Арпатлы, Мангъытлы, Бешевли, Гаспринский, Кабачинский, Вейратский, Ширинский, Мансурский, Джамбайский, Меситский, Байрашевский, Джаминский, Кантуганский, Аяртханский, Эдилерский, Аргинский, Яшлавский, Аирчинская, Тайганская ве башкъалары.
3. Эски ичтимаий-сиясий анъламлар эсасында пейда олгъан сойадлар: Мурахас, Мырза, Эфенди, Месчан, Градовой, Онбашев, Консул, Къадыев, Бай, Устабашы, Сеймен, Чауш, Галава, Каймакан, Молла, Аджи, Афуз, Мазин, Софу, Мутевелли, Дервиш, Сохтаев…
4. Адамнынъ тышкъы корюнишини, яхуд ички хусусиетлерини, табиатыны бильдирген лагъаплардан пейда олгъан сойадлар.
Меселя: Чалбаш, Къара, Сары, Сокъуров, Сагъыр, Чолакъ, Коссе, Шаталакъ, Таслакъ, Чандыр, Кокгозь, Кафадар, Къашкъа, Къаракъурсаков, Чийгоз, Чиркин, Таз, Бодур, Харачых, Топалов, Топуз, Кёр, Чубар, Камбур, Алтыпармакъ, Къаракъаш, Къарабаш, Къаракозь, Акъсакъов, Сакъат, Чалыкъ, Яланджы, Юваш…
5. Тюрлю зенаатларны бильдирген сойадлар: Демирджи, Пенирджи, Ашчы, Бербер, Кийизджи, Мыхчы, Бешикчи, Хутуджы, Машаджы, Дагъджы, Дюльгер, Арабаджы, Авджы, Балыкъчы, Пычахчы, Къатранджы, Налбандов, Налджы, Дерменджи, Алтынджы, Комюрджи, Кильджи, Сюннетчи, Сувджы, Трупчы, Согъанджы, Къалпакъчы, Махсумаджы, Гемиджи, Куркчи, Фурунджы, Давулджы, Дареджи, Зурнаджы, Кеманеджи, Джамджы, Бакъкъал, Къалайджы, Тавухчы, Къуюмджы, Сипирткиджи, Молочников, Ламповщиков, Тютюнджи, Фесчи, Хаттат, Чарыкъчы, Чапчакъчы, Танаджы, Хаваджы, Хыярджы, Терликчи, Элекчи, Шапчы, Туварчы, Чобан, Адаманов, Токмеджи, Чиленгир, Чомах, Ташчы, Балджы, Хуртчы, Хаведжи, Оджа ве башкъалары.
6. Шахсий адлар эсасында пейда олгъан сойдларны бир къач къысымгъа айырмакъ мумкюн:
а) факъат шахсий ад, базыда шахсий ад ве “огълу” яхуд “къызы” сёзюнен япылгъан къырым миллий шекилиндеки сойадлар: Недим, Мамут, Сейдамет, Ибриш, Шабан, Фахри, Абдулгазиз, Селями, Муса, Мурат, Хаяли, Ибраим-къызы, Асан-къызы, Къурт-огълу, Вели-огълу…;
б) шахсий адларгъа -ов (-ова), -ев (-ева) аффикслер къошулувы вастасынен япылгъан рус шекилиндеки сойадлар: Бекиров, Османов, Алиев, Джемилев, Сеттарова, Къуртсеитова, Салиева, Велиева…;
в) – заде – звлят сёзю вастасынен фарс шекилиндеки сойадлар, базы алларда оларнынъ биринджи къысмы шахсий ад дегиль де, лагъап олабилир: Шемьи-заде, Чобан-заде, Эмир-заде, Лятиф-заде, Къутуп-заде, Къадри-заде…;
г) – ич аффикси вастасынен япылгъан сойадлар: Халилич, Халич, Хапчич, Велич, Балич, Комич, Кашич, Касич…
д) – ко украин аффикси вастасынен япылгъан сойадлар: Усенко, Пинько…
Земаневий сойадларымызны талиль эткенде корюне ки, чёль тарафта яшагъан къырымларнынъ сойадлары Ялы боюнда яшагъан къырымларнынъ сойадларындан бираз фаркълыдыр.
Чёль тарафта муреккеп сойадлар зиядедже расткеле (Менбариев, Бекмамбетов, Фетислямов, Бораметов, Шейхалиев, Аджыасанов, Сеитджелилов, Джантемиров, Ирсмамбетов, Къуртсеитов, Кельмамбетов). Ялы бою тарафта сойадлар чокъусы лагъаплардан пейда олып, къыскъа ве янъгъыравукъ олалар: Чачи, Тороз, Поска, Эгиз, Кума, Оказ, Падай, Чубар, Чки, Драгон, Грал, Куку, Дук, Юрдам, Чашлы, Гуту, Ирих, Маву, Сары, Маштах, Бозах, Диттан, Чакир, Чырчыр, Кмыр, Аджы, Сиври…
* * *
Бу лугъаткъа шимди къулланылгъан ве Къырым тарихына эм де эдебиятына даир менбаларда расткельген шахсий адлар кирсетильди.
Эгер исимнинъ чифт формасы олса, о сызыкътан сонъ бериле, меселя: Адиль – Адиле, Сабри – Сабрие. Эгер чифт формасы олмаса, исим янында джынысны бильдирген ишарет къоюла, меселя: Осман э., Пакизе къ. Эгер исим эм эркеклерде, эм де къадынларда ишлетильсе, ишарет къоюлмай, меселя: Инает, Сеадет, Урьмет.
Исим манасынынъ изааты эм къырым, эм де рус тиллеринде бериле. Изаатнынъ огюнде шу ад къайсы бир тильде пейда олгъаныны косьтерген ишарет къоюла, меселя: а. – арап, ф.- фарс, къ.т. къадимий тюрк ве иляхре.
Табиий ки, лугъат тамлылыкъкъа талап этмей. Муэллиф лугъатнынъ мукеммеллешювине догърултылгъан бутюн тенкъидий фикирлер ве теклифлерни миннетдарлыкънен кьабул этмеге азырдыр.
- Акчокраклы О. Старо-Крымские надписи. Симферополь, 1929.
- Асанин И. Адалет куреши сафларында. Том I,II,III. А. 2002-2006
- Асанов Ш. А., Крымскотатарско-русский словарь, Киев, 1988
- Баранов Х. К. Арабско-русский словарь. М. 1970.
- Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождения, М.1980.
- Бахчисарайский музей. Путеводитель. Симферополь, 1972.
- Брокгауз Ф. А., Ефрон И. А. Энциклопедический словарь, СПБ., 1903.
- БСЭ, т. 35, М, 1937.
- Bursali M. T. Kirim muelifleri, Ankara, 1990.
- Библии Стокгольм, 1988.
- Гайворонский А. Созвездие Гераев. С. – Доля. 2003.
- Гафуров А. Рассказы об именах. Душанбе, 1968.
- Гафуров А. Имя и история. Москва, 1987.
- Гордлевский В. К личной ономастике у османцев: Избранные произведения. т. IV.
- М. 1968.
- Древнетюркский словарь. Л. 1969.
- Дрон И. В., Курогло С.С. Современная гагаузская топонимия и антропонимия.
- Кишинев, 1989.
- Дубровин Н. Присоединение Крыма к России т.I.II.III.IV. СПБ, 1885-1890.
- Civelek M. Kinayli F. Cagdas iaimler sozlugu. Istanbu,l 1997
- Кононов А. Н. Библиографический словарь отечественных тюркологов (дооктябрьский период). М., 1989.
- Коран М. 1963.
- Магазаник Д. А. Турецко-русский словарь М. 1945.
- Мустафаева Э. М., Щербинин В. Г. Русско-турецкий словарь. М. 1972.
- Ozdemir O. Turk kadin ve erkek isimlerinin manasi. Konya. 1959
- Озенбашлы Э. Къырымтатар адлары. Крымскотатарские имена. А. – Таврия 1992.
- Ozenbasli E. Qirim muacirleri (1860-1862) А. 2007
- Ономастика Кавказа. Махачкала, 1976.
- Ономастика Средней Азии т. I. М. 1978., т. II. Фрунзе, 1980.
- Ономастика Востока М. 1980.
- Петровский Н. А. Словарь Русских личных имен. М. 1980.
- Podhorodecki L. Chanat Krymski. Warszawa. 1987.
- Садыков З. А. Личные имена в азербайджанском языке. Автореферат канд. диссерт. Баку, 1975.
- Сатаров Г. Ф. Татар исемнэре сузлеге. Казань, 1981.
- Справочник личных имен народов РСФСР М.1979.
- Суперанская А. В. Суслова А. В. Современные русские фамилии. М. 1981.
- Суслова А. В. Суперанская А. В. О русских именах. Л. 1978.
- Ulkusal M. Kirim turk-tatarlari. Istanbul. 1980.
- Шемьи-заде Э. Омюр ве яратыджылыкъ. Ташкент. 1974.
