Şefiqa GASPRALI ‘Babamdan Hatıralar’
Babam şeñ, qonuşqan ve küleryüzlü bir insan edi. Eglenceni de seve edi. Yaz aylarında bağçada şeñlikler tertip eter, çalğı, yır ve oyunlar ile musafirlerni alğışlay edi. Kelgenlerge başta çiberek ikram etile edi.
Qomşu qadınlar çibereklerni bağçanıñ bir köşesinde yapar ve pişirirdiler. Musafirlerniñ bazıları ocaq başında qaçamaq çiberek aşamağa seve ediler. Babamnıñ sevgen türküsi “Demirciler demir döger…” türküsi edi. Ara-sıra tüşüncelerge dalaraq, şu yırnı aytqanını hatırlayım.
Rahmetli, bağçasını pek sever, terekler yanında yerge serilgen kilimlerge uzanaraq, yer sofrasında aş aşar, soñra çalqa yataraq, tabiatqa berile edi. Tabiatnı pek sevgeninden yaz aylarında sıq-sıq piknikler teşkil etilir, bazıda qoruluqta qozu qızartması yapılırdı. Qozu qızartmanıñ ustası da Qırımda qız balalar içün ilk olaraq usul-cedid mektebini tesis etken qız qardaşı – ocapçe Selime hanım edi. Bu pikniklerniñ birinde babam maña ve qardaşım Refatqa Robinzon Kruzonıñ bir ikâyesini yavaş-yavaş tarif ettti, lâkin ikâyeni soñunace aytıp bitirmedi.
Qalğan qısmını sizlerge kelecek sene añlatırım, degen edi. Ve bu kitapnı iç bir yerden aramadan, ikâyeni oqumamaqnı tenbiledi. Bu qadar tenbi biz, balalarğa kâfi oldı ve bizler kelecek seneniñ yazını sabırnen bekledik. Kerçekten de babam yazda ikâyeni evimizniñ terasında yerge serilgen kilimler üzerine sırt üstü uzanaraq ve közlerini qap-qara qubbeniñ parlaq yıldızlarına tikerek, añlatıp bitirdi. Babamnıñ insan terbiyesinde eñ büyük emiyet berdigi ceet – sabır ve tevazi edi. Biz, evlâtlarına da er fursatta bularnıñ faziletini añlatıp, aş kelgende olarnıñ ciyezlerini tekmillep, evlendire edi. Dügünlerini eki kün devam ettigini hatırlayım. Şayet gece şeñlikler ziyade uzatılsa, çalğıcılardan usulcasına çalmaqnı rica eter edi. Anam ve alalarımnıñ qızmasına qulaq asmaz, itirazlarını külip qarşılar edi.
Ramazan bayramı, Mevlüt kibi müim adetlerimizge babam pek diqqat eter, şeerniñ ülema, münevverlerine ve maalle sakinlerine ayrı-ayrı iftar tertip eylerdi. Bundan da ğayrı bir furunnen añlaşır ve Ramazan boyunca yüz faqırğa pite dağıttırırdı. İftar sofralarında adet ve ananege uyğun er şeyniñ bulunmasına pek diqqat etti ve bu hususta qattı turdı. Bir defasında iftar sofrasında zeytun bulunmaması üzerine ev halqını adam aqıllı azarlağanı aqılımdan çıqmaz. Babam deñizni pek severdi. Uluğkul köyü civarında deñiz yalısında çadırlar qurulır, çoluq-çocuq, hızmetçiler, at araba ve ayvanlarımıznen birlikte bütün bir ev halqı anda toplanır, bir nevi çadır ayatı yaşanılırdı. Babam, Buhara hanınıñ ediyesi olğan çoq süslü çadırnı kendisine tahsis eter ve çadırnıñ qapısına da at kuyruğını bağlatırdı. Bu kamp ayatınıñ devamında eş, dost da mında qabul etilirdi. 1896 senesinde Çarnıñ tahtqa çıqması munasebetinen yapılğan merasimge babam da gazetacı sıfatında davet etildi. Merasimde iştirak etken babam, qaytqanda bir proyektor ve bir sürü de resim ketirdi. Bu resimlerniñ içinde Rusiyeniñ bir çoq şeer, Qırım, Kavkasya ve Orta Asiya manzaraları ve buralarnıñ halqlarını temsil etken tiplerge ait fotolar bar edi. Bularnıñ içinde bir danesi alâ daa hatıramda. Bu bir Rus knâzınıñ Qazan hanına bat merasimini tasvir etken resim. Han tahtında yanında hanımı ile birlikte oturmış, knâz ise hanım qarşısında tiz çökerek onı selâmlay. Resimniñ artında elleri ediyelernen tolu boyarlar sıralanğan. Bu resimler içinde Deli Petronıñ da bir çoq şekilleri bar edi. Söz sırası, bu proyektornı babam soñra Buhara hanına ediye etti. Rahmetli babam biz, evlâtlarını, ep oqumağa teşviq etti. Oquyacağımız kitaplarnı şahsen özü seçe ve satın alır, bilhassa klassik eserlerge ziyade emiyet berir ve bir sıra neşirlerge abune ola edi. Seçtigi eserleriniñ episi mündericeli ve milletseverlik duyğusını telqin etken eserler edi.
“EMEL” mecmuasından (1962 s., №12)
Бабам шенъ, къонушкъан ве кулеръюзьлю бир инсан эди. Эгленджени де севе эди. Яз айларында багъчада шенъликлер тертип этер, чалгъы, йыр ве оюнлар иле мусафирлерни алгъышлай эди. Кельгенлерге башта чиберек икрам этиле эди.
Къомшу къадынлар чибереклерни багъчанынъ бир кошесинде япар ве пиширирдилер. Мусафирлернинъ базылары оджакъ башында къачамакъ чиберек ашамагъа севе эдилер. Бабамнынъ севген тюркюси “Демирджилер демир дёгер…” тюркюси эди. Ара-сыра тюшюнджелерге даларакъ, шу йырны айткъаныны хатырлайым.
Рахметли, багъчасыны пек север, тереклер янында ерге серильген килимлерге узанаракъ, ер софрасында аш ашар, сонъра чалкъа ятаракъ, табиаткъа бериле эди. Табиатны пек севгенинден яз айларында сыкъ-сыкъ пикниклер тешкиль этилир, базыда къорулукъта къозу къызартмасы япылырды. Къозу къызартманынъ устасы да Къырымда къыз балалар ичюн ильк оларакъ усул-джедид мектебини тесис эткен къыз къардашы – оджапче Селиме ханым эди. Бу пикниклернинъ биринде бабам манъа ве къардашым Рефаткъа Робинзон Крузонынъ бир икяесини яваш-яваш тариф эттти, лякин икяени сонъунадже айтып битирмеди.
Къалгъан къысмыны сизлерге келеджек сене анълатыры, деген эди. Ве бу китапны ич бир ерден арамадан, икяени окъумамакъны тенбиледи. Бу къадар тенби биз, балаларгъа кяфи олды ве бизлер келеджек сененинъ языны сабырнен бекледик. Керчектен де бабам язда икяени эвимизнинъ терасында ерге серильген килимлер узерине сырт устю узанаракъ ве козьлерини къап-къара къуббенинъ парлакъ йылдызларына тикерек, анълатып битирди. Бабамнынъ инсан тербиесинде энъ буюк эмиет бердиги джеэт – сабыр ве тевази эди. Биз, эвлятларына да эр фурсатта буларнынъ фазилетини анълатып, аш кельгенде оларнынъ джиезлерини текмиллеп, эвлендире эди. Дюгюнлерини эки кунь девам эттигини хатырлайым. Шает гедже шенъликлер зияде узатылса, чалгъыджылардан усулджасына чалмакъны риджа этер эди. Анам ве алаларымнынъ къызмасына къулакъ асмаз, итиразларыны кулип къаршылар эди.
Рамазан байрамы, Мевлют киби муим адетлеримизге бабам пек дикъкъат этер, шеэрнинъ улема, муневверлерине ве маалле сакинлерине айры-айры ифтар тертип эйлерди. Бундан да гъайры бир фуруннен анълашыр ве Рамазан боюнджа юзь факъыргъа пите дагъыттырырды. Ифтар софраларында адет ве аньанеге уйгъун эр шейнинъ булунмасына пек дикъкъат этти ве бу хусуста къатты турды. Бир дефасында ифтар софрасында зейтун булунмамасы узерине эв халкъыны адам акъыллы азарлагъаны акъылымдан чыкъмаз. Бабам денъизни пек северди. Улугъкул кою дживарында денъиз ялысында чадырлар къурулыр, чолукъ-чоджукъ, хызметчилер, ат араба ве айванларымызнен бирликте бутюн бир эв халкъы анда топланыр, бир неви чадыр аяты яшанылырды. Бабам, Бухара ханынынъ эдиеси олгъан чокъ сюслю чадырны кендисине тахсис этер ве чадырнынъ къапысына да ат куйругъыны багълатырды. Бу камп аятынынъ девамында эш, дост да мында къабул этилирди. 1896 сенесинде Чарнынъ тахткъа чыкъмасы мунасебетинен япылгъан мерасимге бабам да газетаджы сыфатында давет этильди. Мерасимде иштирак эткен бабам, къайткъанда бир проектор ве бир сюрю де ресим кетирди. Бу ресимлернинъ ичинде Русиенинъ бир чокъ шеэр, Къырым, Кавкасья ве Орта Асия манзаралары ве бураларнынъ халкъларыны темсиль эткен типлерге аит фотолар бар эди. Буларнынъ ичинде бир данеси аля даа хатырамда. Бу бир Рус князынынъ Къазан ханына бат мерасимини тасвир эткен ресим. Хан тахтында янында ханымы иле бирликте отурмыш, княз исе ханым къаршысында тиз чёкерек оны селямлай. Ресимнинъ артында эллери эдиелернен толу боярлар сыралангъан. Бу ресимлер ичинде Дели Петронынъ да бир чокъ шекиллери бар эди. Сёз сырасы, бу проекторны бабам сонъра Бухара ханына эдие этти. Рахметли бабам биз, эвлятларыны, эп окъумагъа тешвикъ этти. Окъуяджагъымыз китапларны шахсен озю сече ве сатын алыр, бильхасса классик эсерлерге зияде эмиет берир ве бир сыра неширлерге абуне ола эди. Сечтиги эсерлерининъ эписи мундериджели ве миллетсеверлик дуйгъусыны телкъин эткен эсерлер эди.
“ЭМЕЛЬ” меджмуасындан (1962 с., №12)
