Tarihî İpek Yolu Projesi Ve Doğu Türkistan – Aziz Dolu Atabey
Tarihî İpek Yolu Projesi Ve Doğu Türkistan
Çin’in, son dönemlerde büyük önem verdiği ve “İpek Yolu” adıyla anılan tarihin en ünlü
ticaret yolunu tekrar canlandırmak için başlattığı girişim neredeyse bütün Asya ülkelerini
heyecanlandırmışa benziyor. Ama biraz coğrafya bilgisi, biraz tarih bilgisi olan herkes açılması
düşünülen bu yeni ticaret yolunun Türkistan ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya uzanacağını bilir
ya da en azından öngörebilir. Hatta Türkiye’nin, İstanbul Boğazı’na yaptığı Yavuz Sultan Selim
Köprüsü’nün ileride bir gün özelleştirilmesi gündeme geldiğinde, en yüksek teklifin Çinli
firmalar tarafından verileceğini de…
Ticaret yolunun geçeceği ya da geçmesi olası güzergâhlar başlıca üç başlık altında
toplanabilir. Bu güzergâhların ilki Sibirya hattıdır. Çin’den başlayacak olan hattın Batı
Avrupa’daki anakentlere (metropol), limanlara uzaklığı 15 bin km’dir. Rusya’nın neredeyse
tek başına tekel oluşturması ve -en azından Asya’da- başka ülkelerin dolayısıyla bürokratik,
siyasî, iktisadî vd. sorunların en aza indirilmesi gibi bir yararı (avantaj) bulunmaktadır.
Yaramayan (dezavantaj) tarafı ise bu hattın geçeceği yerlerde uzun süreli kış etkisinin hâkim
olması; özellikle kış aylarında gözlemlenen aşırı kar yağışları ve soğuklar ve buna bağlı olarak
buzlanma, sis vb. olumsuzlukların ulaşım açısından büyük sıkıntılar doğuracağıdır. Bir diğer
husus ise bu hat boyunca yer alacak nüfus ve yerleşim yoğunluğunun çok düşük olmasıdır ki,
projeye taraf olmak isteyen ülkelerin de belirttiği gibi iktisadî yararları yanında kültürel
etkileşim, sonrasında taraf ülkelere barış ve huzur getirmesi gibi beklentileri bulunan -adı
üstünde- “Yol ve Kuşak” projesinin daha en başından güdük kalacağı açıktır. Çin’in, Rusya gibi
-şimdilik- güçlü bir ülkeye bağımlı kalmak istemeyeceği de hesaba katılmalıdır bu arada.
“Yol ve Kuşak” projesinde 2. seçenek Batı Türkistan ve Türkiye hattıdır. Çin-(Doğu Türkistan)-
Kırgızistan-Kazakistan-Özbekistan-Tacikistan-Türkmenistan bağlantı hatları ile Hazar
Denizi’ne ulaşılacaktır. Söz konusu bu 2. seçenekle ilgili tartışma konusu ise Hazar Denizi’nin
kuzeyinden yani Rusya Federasyonu’ndan (Başkurdistan Özerk Cumhuriyeti, Tataristan Özerk
Cumhuriyeti veya -pek olası görülmemekle birlikte- Dağıstan Özerk Cumhuriyeti…) mı yoksa
İran’dan mı geçeceği ile ilgilidir. Tam da bu noktada Türkmenistan tarafından gündeme
getirilen ve Türkmenistan-Azerbaycan arasında vapurlar yardımıyla oluşturulacak denizyolu
önerisinin yani Trans-Hazar bağlantı hattının kabul edilebilirliğini ise pek de olası
görmüyoruz. Burada göz önünde bulundurulacak olan değerlendirme ölçekleri en az ticarî
verimlilik kadar siyasî gerçeklilikleri de kapsayacaktır kuşkusuz. Hakimiyetini sürdürebilmek
için Kafkasya’nın buhrana (kaos) sürüklenmesine göz yuman hatta teşvik eden Rusya bu
noktada kendi ayağına sıkmış olmaktadır. Hal böyle olunca hattın Horasan, Tahran, Tebriz
ve/veya Bakü bağlantı hattını izleyerek Türkiye’ye ulaşacağı kesin gibidir. Türkistan hattının
en büyük yararı Çin-Batı Avrupa arasındaki mesafeyi 10 bin km’ye düşürecek olmasıdır. Yine
hat boyunca nüfus ve yerleşim yoğunluğu hem kültürel etkileşimi hem de büyük bir ticaret
birikimini (potansiyel) barındırmaktadır. Dahası Çin’in ihtiyaç duyduğu enerji ve hammadde
ürünlerini ucuz ve de en çabuk şekilde elde edebileceği tek yer demir, kömür, neft (petrol),
doğalgaz, buğday, pamuk diye giden oldukça zengin yeraltı ve yerüstü kaynaklarına sahip Batı
Türkistan’dır. 1952 yılından bu yana işgal altında tuttuğu Doğu Türkistan ise bu bölge ile
tarihî, kültürel ve coğrafî açıdan bir bütünlük sergilemektedir. Üstelik bu hattın uzunluğu,
Sibirya hattından 5 bin km daha kısadır. Burada bizi ilgilendiren bir diğer husus ise
Azerbaycan’ın ne şekilde projede yer alacağıdır. Kaldı ki “şehit” İsmail Enver Paşa, “gâzi”
Mustafa Kemal Atatürk, “şair” Mehmet Emin Resulzade, “sosyolog” Mehmet Ziya Gökalp,
“aydın” Mirza Feth Ali Ahundzade diye giden birçok Türk büyüğünün ülküsü ve de öngörüsü
olan Türkiye-Azerbaycan birliği bir gün mutlaka sağlanacaktır. Haliyle Bakü ve/veya Tebriz’in
bu projede yer alması uzun vadede Türkiye-Türkistan birliği açısından “olmazsa olmaz”
diyeceğimiz kadar önemlidir. Bir başka husus Afganistan Savaşı’nın, Rusya’daki Türkler
arasında millî bilincin (şuur) yükselmesine yol açmasına benzer bir durum yeni İpek Yolu
projesi ile de ortaya çıkabilir ve uzun vadede Türkistan’ın doğusu ile batısı arasında bir
birleşme, bütünleşme sağlanabilir. Projenin Türkler açısından olumsuz tarafına gelince; Rusya
parçalanır, buna karşılık -Almazbek Atambayev’in de sözünü ettiği- güçlü bir Türk Birliği
kurulamazsa kalabalık ve yoksul Çin nüfusunun “Yecüc-Mecüc” gibi Sibirya’ya ve Batı
Türkistan’a hatta Orta Doğu’ya doluşması işten bile değildir.
Projenin üçüncü ayağı Pakistan üzerinden Arap denizi kıyılarına kadar devam eden bir mal ve
enerji nakil hattı sistemidir. Bu hat, Doğu Türkistan’ın tarihî Kaşgar şehrinden başlayacak ve
doğudan, batıya kadar boydan boya 3 bin km. yol alarak Pakistan’ın, Belucistan eyaletinin
liman kenti olan Gwadar’a bağlanacaktır. Kaşgar-Gwadar güzergâhı, kara ve demiryolu ile
petrol ve doğalgaz taşıma (nakil) amaçlı kullanılacaktır. Ve tabi insan taşımacılığında… 2014
yılında bu projeyle ilgili olarak 2 ülke arasında toplam 48 milyar dolar tutarında 17 anlaşma
imzalanarak, altyapı çalışmalarına başlanmıştır. Kara ve demiryolu bağlantıları ile Hint
Okyanusu’na erişmek, buradan da denizyolu ile Kızıldeniz üzerinden Akdeniz’e ya da
Afrika’nın güneyinden Batı Avrupa’ya ulaşmak olarak ortaya konan bu seçenek ticarî ve –
projenin ruhu açısından- verimlilik açısından en düşük olasılığa sahip öneridir. Zira Çin ile Batı
Avrupa ülkeleri arasındaki mesafe 20 bin km’ye çıkmakta ve bu da zaman kaybı, maliyet artışı
anlamına gelmektedir. Hattın kültürel ayağının bölük-pörçüklüğü bir yana, Çin’in -kalabalık
nüfusu yüzünden- enerji, gıda, giyim ilgili gereksinim duyduğu hammaddeleri, ürünleri
karşılaması zorlaşacaktır. Bu öneriye İran’ı da dâhil etme çabaları tam da bu noktada masaya
sürülmüştür. Çünkü önerinin daha masaya gelmeden reddedileceği açıktır. Peki, Pakistan-
İran bağlantı yolu bir seçenek olabilir mi? Irak-Suriye hattından Akdeniz’e çıkılması
durumunda tabi ki olabilir. Böylece Çin, gereksinim duyduğu enerji kaynaklarına da
erişebilecektir. Kime rağmen? ABD ve Rusya’ya rağmen!.. Ortadoğu’daki hesaplaşmanın,
paylaşmanın bu tarafının da hesaba katılması gerekmektedir. Haliyle Ortadoğu’da kargaşa ne
kadar uzun sürerse bundan Amerika ve Rusya kazançlı çıkacaktır. Çin ise enerji ve hammadde
gereksinimlerini daha yüksek bedel (maliyet) ödeyerek sağlamaya devam edecektir. Ta ki
Türkistan-Türkiye hattı hizmete girinceye kadar!..
Türkiye’nin uzunca bir süredir Uzakdoğu’daki Çin ile ilişkilere ayrı bir önem verdiği sır
değildir. Hatta bu uğurda bizzat dönemin ANAP’lı başbakanı Mesut Yılmaz’ın emri ile Doğu
Türkistanlı kardeşlerimize terörist muamelesi bile yapılmıştır. Ve ne yazık ki halen de
yapılmaya devam edilmektedir. AKP hükümetlerinin, Yol ve Kuşak projesine -örtülü de olsa-
destek verdiği hatta projenin taraflarından biri olma niyetinin, erkinin (irade) ortaya
konulduğu da görülmektedir. Türkiye’nin, başlattığı devasa altyapı hamleleri ile projenin
Uzakbatı Asya’daki son ayağı olan İstanbul ve Çanakkale köprüleri ile daha şimdiden projeye
taraf olan ülkelerin aklını çelmeyi başardığını söyleyebiliriz. Bu noktada Türkiye’nin daha
yapacağı işlerin, altyapı hamlelerinin olduğu da bir gerçektir. Söz gelimi; Doğu Anadolu’dan,
Doğu Akdeniz’e yani İskenderun Körfezine erişimi sağlayacak bir demiryolu ağının mutlaka bu
projeye dâhil edilmesi gerekmektedir. Adana-Gaziantep-Diyarbakır-Mardin-Musul-Kerkük ara
bağlantısı ve Gaziantep-Halep-Şam bağlantısı tamamlanmalıdır. Bu noktada, Türkiye-Rusya
ve ABD’nin anlaştığı ve içsavaş sonrası Halep bölgesinin Türkiye’nin gözetimine bırakılacağı
ile ilgili haberler de çok önemlidir. Doğu Anadolu’dan hareketle Kayseri-Konya istikametinde
devam edip; buradan da Antalya, İzmir ve Eskişehir-Çanakkale bağlantıları ile Güney Anadolu
ayağı tamamlanmalıdır. Kuzey Anadolu hattı Erzurum-Ankara-Kocaeli düzleminde
düşünülmeli; bu hatta Batum, Trabzon, Samsun, Zonguldak gibi kentler de mutlaka
eklemlenmelidir.
İç hatlara yönelik olarak bizim önerimiz sekiz köşeli Türk yıldızı modelidir. Başkent
olmasından da kaynaklanan güvenlik tehlikesi (risk), ulaşım (trafik) yoğunluğu gibi olası
sıkıntılara karşı Ankara’yı rahatlatmak amacıyla Aksaray-Kırşehir taraflarını merkez kabul
ettiğimiz bu modelde iç içe geçmiş artı (+) ve çarpı (x) işaretlerine benzer bir düzlemde
Türkiye’nin bölgelerini ve belli başlı kentlerini demiryolu ağı ile birbirine bağlamak
gerekmektedir. Misal Türkiye turizminin başkenti olarak kabul edilen bir Antalya’da
demiryolu ağı bulunmaması dahası bu ilimizden Niğde, Nevşehir, Konya, Afyon, Denizli gibi
illere hızlı ve rahat ulaşım hizmeti verilememesi sosyoekonomik ve sosyokültürel açıdan bir
kayıptır. Antalya’yı ziyaret eden milyonlarca gezgine (tourist) Peribacaları, Mevlâna
türbesi/müzesi, Sandıklı termal kaplıcaları, Pamukkale travertenleri gibi doğal ve kültürel
değerler de birer seçenek olarak sunulmalıdır. İpek Yolu projesinin kültürel ayağının Asya-
Avrupa arasında bir köprü işlevi gören Türkiye’nin turizmine yapacağı katkı da büyük
olacaktır kuşkusuz.
“Kuşak Ve Yol” projesinin iktisadî açıdan bizi çok da fazla ilgilendirmediğini belirtelim. Bizi asıl
ilgilendiren Doğu Türkistan dahası bu ülkede yaşayan ve Uygur, Salur (Salgur), Sarı Uygur,
Kazak, Kırgız, Moğol diye çağrılan soydaşlarımızın varlığıdır. Bu soydaşlarımızın maruz kaldığı
soykırıma varan toplu kıyımlar (katl-i âm) işkenceler, baskılardır. Doğu Türkistan’ın yakın
tarihi şanla, şerefle ve bir o kadar da kanla, gözyaşıyla yoğrulmuştur. 1931’de başlayan Türk-
Çin Savaşı iki yıl kadar sürmüş ve 22 Kasım 1922 tarihinde Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti
kurulmuştur. Kurucuların ilk işi Ankara’ya, Gâzi Mustafa Kemal Atatürk’e “Gök bayraktan, al
bayrağa selâm olsun!” diye başlayan bir telgraf çekmek olmuştur. Bağımsızlık ilânı demek
olan bu telgrafı alınca, sevinçten gözlerinin parladığı söylenen Atatürk, “Al bayraktan, gök
bayrağa selâm olsun!” diye başlayan yanıtı bizzat kendisi dikte ettirmiştir. Bu devlet, işbirliği
yapan Rusların ve Çinlilerin baskıları sonucu fazla uzun ömürlü olamamıştır. Onun öncesinde
ise bağımsızlığını ilân ederek, İslâm halifesi Sultan Abdülaziz Han’a (bir başka deyişle Devlet-i
Âli’ye) bağlanan (biat) bir Kaşgar Devleti de söz konusudur. Devamla Doğu Türkistan’ın
geçmişi Karahanlılar, Uygurlar, Göktürkler, Hunlar daha da gerilere gidersek Vey, Chou gibi
Türk Hanedanlıklarına kadar giden bir derinliğe sahiptir.
Özgürlük ateşi hiçbir zaman küllenmeyen tarihî Türk ülkesinde 1944’te kurulan (hatta
Rusya’nın da desteğini alan) Doğu Türkistan Cumhuriyeti, Mao’nun Komünist devrimi
sonrasında Rusya ve Çin’in tekrar anlaşması ve eş zamanlı olarak saldırması yüzünden
1949’da Çin tarafından tekrar işgal edilmeye başlanmıştır. Bu işgali hiçbir zaman tanımayan
Doğu Türkistanlılar 1950-1952 yılları arasında -aslen Kazak Türklerinden olan- “Altay kartalı”
lâkaplı Osman Batur’un öncülüğünde ayaklanmışlar; aşağı-yukarı 30 bin kişiden oluşan,
çoğunluğu süvari olan üstelik de ateşli silahları yok denecek kadar az olan bir kuvvet ile işgalci
Çin ordusunu ülkelerinden kovmuşlardır. Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin günden güne
güçlendiğini gören dahası Türk Ordusunun ateşli silah ve cephaneden yoksun oluşunu fırsata
çevirmek isteyen Pekin yönetimi -Rusya’nın da desteğini alarak- 1952’de makinalı tüfekler
(mitralyöz) ve toplarla donattığı Çin Kızıl Ordusunu tekrar Doğu Türkistan’a saldırtmıştır.
Cephanesi biten; ne acıdır ki tahta parçalarına paslı çiviler çakarak (yaralanan Çinli askerlerin
tetanos olmaları en azından çabuk iyileşmemeleri için) savaşmak zorunda kalan Türk Ordusu
en büyük felaketi Osman Batur’un esir düşmesi ve -kulak, burun gibi kimi organlarının
kesilmesi gibi türlü işkencelere maruz kaldıktan sonra- asılarak şehit edilmesiyle yaşamıştır.
Osman Batur’un şehit edilmesi ile daha da bilenen, kinlenen Türklerin yüreğindeki özgürlük
ateşi hiç sönmemiş; Doğu Türkistan’da 1953, 1956-1959 (Türkler ve Tibetliler eş zamanlı
olarak..), 1962, 1969, 1970, 1978, 1980, 1988, 1990 yıllarında çeşitli çapta ayaklanmalar
olmuştur. Avrupa’daki özgürlük hareketlerinden etkilenen kimi genç direnişçilerin 1987’den
itibaren silahlı direniş yöntemini benimsedikleri ve 3 yıl içinde 200’e yakın bombalı eylem
gerçekleştirdikleri de söylentiler arasındadır. Çin yönetimi 1993, 1994 ve en son 1997’de,
Pekin’de meydana gelen bombalı eylemin de yine bu gençler tarafından gerçekleştirildiğini
ileri sürmektedir. Belki de bombalı eylemlerin etkisiyle, Çin yönetimi 1 Ekim 1995 tarihinde
Doğu Türkistan’a “Sinkiang (Sincan) – Uygur Özerk Bölgesi” konumu (statü) vermiştir.
Bununla birlikte biz, Çin Halk Cumhuriyeti’nde gerçekleşen bu tür eylemlerin tamamen Uygur
Türklerine mal’edilmesinin de yanlış olduğu kanaatindeyiz. Zira Tibet’te de Çin işgaline karşı
bir millî direniş söz konusu olup; önceleri pasif direniş gösteren bu hareketin de pekâlâ silahlı
direniş seçeneğine yönelmiş olabileceğini düşünüyoruz. Çin’in, karşı terör (kontr-terör)
eylemleri ve telkinleri (propaganda) yapma olasılığını da hakeza. Yeri gelmişken Uygurların
başını çektiği Doğu Türkistan Millî Kurtuluş Hareketini, ABD güdümünde bir kukla örgütlenme
gibi gösterenlere küçük bir hatırlatma yapalım. 1996-2000 yılları arasında bazı Doğu
Türkistanlı savaşçıların -özellikle- Afganistan ve Pakistan sınırlarını kullanarak Çin’e karşı
silahlı eylem gerçekleştirme girişimleri olduğu vakıadır. 11 Eylül saldırıları ve sonrasında
Afganistan’ın işgali, Şangay İşbirliği Örgütü’nün kurulması, Kuşak ve Yol” projesi gibi
gelişmeler bu tür silahlı kurtuluş eylemlerinin önünü tıkamıştır. Dahası Doğu Türkistan silahlı
direniş hareketinin komutanı olan Hasan Mahdum’un, ABD ordusunun 2002 yılında
gerçekleştirdiği bir hava saldırısında şehit olduğu da bilinmektedir. Şu durumda (hal-i
hazırda) Doğu Türkistan Millî Özgürlük Hareketinin başçılığını (leader), Uygur Türklerinden
olan ve ABD’de yaşayan Rabia Kadir üstlenmiş gözükmektedir.
Doğu Türkistan’da ana kütleyi Uygur Türkleri oluşturmaktadır. İkinci kalabalık Türk boyu
Kazaklardır. 1996 nüfus sayımına göre nüfusun % 64’ünü Türkler, % 36’sını Han Çinlileri
oluşturmaktadır. Uygurların, nüfusa oranı % 41 olup; geri kalan %23’lük kesim ise -Kazaklar
çoğunlukta olmak üzere- diğer Türk boylarındandır. Sarı Uygurların Çinlileşmesi ve Kalaçlar,
Vey Hanedanlığı, Chou Hanedanlığı gibi Türk toplulukları ile aynı kaderi paylaşması an
meselesidir. Yine Salurlar (Salgur) da kültürel açıdan baskı altındadır. Sonrasında, Uygurlar
tam anlamıyla bir tecrit, eritme ve yok etme siyasetiyle (politica) karşı karşıyadırlar. Ülkeye
durmadan Han Çinlisi taşıyan Pekin yönetiminin, önümüzdeki 50 yıllık süreçte 100 milyon
Han Çinlisi yerleştirmek suretiyle Uygur Türklerini önce azınlık durumuna düşürmek sonra da
eriterek (asimilation) tamamen Çinlileştirmek için eylem planı hazırladığına ilişkin haberler
gelmektedir. Faşizm ile Komünizm ideolojilerinin iç içe geçtiği bir ülke olan Çin, tam anlamıyla
bir açık hava hapishanesidir. Doğu Türkistan ise bu hapishanenin bahçe duvarları içinde
kalmış bir tecrit (isolation), eritme (assimilation) ve yok etme (destruction chamber) odasına
dönüştürülmüştür. Bugün Doğu Türkistan’da -büyük çoğunluğu Uygur olmak üzere- 1
milyondan fazla Türk’ün toplama kamplarında tutulduğu Birleşmiş Milletler kayıtlarına da
geçmiş bulunmaktadır.
Çin’in, uluslararası anlaşmaları hiçe sayarak Doğu Türkistan’da uyguladığı baskılara,
toplukıyımlara (katl-i âm) karşı uluslararası kurum ve kuruluşlar harekete geçirilmeli; Çin’in
insanlık dışı yönetim anlayışına ve her gün bir yenisi eklenen insan hakları ihlallerine “dur”
denilmelidir. Doğu Türkistan özgür olmalıdır. Doğu Türkistan’da yaşayan Kazak Türklerinin de
son dönemlerde benzer baskı ve zulümlere maruz kaldığı ve Kazakistan’ın, bizzat Nursultan
Nazarbayev aracılığı ile devreye girdiği bilinmektedir. Haliyle projenin kültürel boyutu
çerçevesinde Doğu Türkistan’a barış ve huzur gelmesi; Çin’in, insan hakları ihlallerine bir son
vermesi için Türkiye’nin de devreye girmesi gerekmektedir. Türkiye, Doğu Türkistan’ın yanı
sıra Güney Azerbaycan, Türkmeneli, Batı Trakya, Kırım diye giden Türk yurtlarındaki insan
hakları ihlallerini katıldığı uluslararası toplantılarda dile getirmeli; Türklerin, sosyo-kültürel ve
demokratik haklarını elde etmeleri için her türlü girişimde bulunmalıdır. Ama öncelikle Uygur
Türklerine reva görülen ve -neredeyse- soykırıma dönüşen toplu kıyımlara (katl-i âm) karşı
Çin ve Birleşmiş Milletler nezdinde harekete geçmelidir. Atatürk’ün, Japon elçiye söylediği
“Bir gün tüm Türk devletleri Çin Seddi’nde buluşacağız.” kehaneti ise Türk’üm diyen herkes
için bir vasiyet, bir ülkü, bir millî ant olmalıdır!.
Aziz Dolu Atabey
Serik-18.07.2018
https://azizdolu.wordpress.com/
