Romanya Tatarlarin cerlerı Milli Tatar Areketınde – Güner AKMOLLA
III Bolum milli
Romanya Tatarlarin cerlerı Milli Tatar Areketınde
III. 1. Uluslararası politik metin
Tatarların Milli Areketlerın doğımı ve kelışmesı Romanya da Bırıncı dünya harbın sonunda bolğan raporlarda karalacaktır, ış metınlerge kore ve oların kelışmelerıne bağlı, çünkü, ex Sovyetten kop tatar çeşit yerden kaştı Türkiye ge, son Romanya dan, Polonya dan da. Nasıl Türkiye de toplaştıkop tatar Rusiye okupatsiyasından, ve mında taptılarkardeşlıknı, olar merkezi teşkilat kurdular ve milli areket ke kırdıler erteden guruplar yasap, mende inceledım bağlantılarnı Türkiye ve Polonya, Romanya ara sında. Romanya tatarların ilerı kelgenlerı, Türkiyedekı kardaşlarıman kardeşçe bağlantı kurdular, anlaştılar sovyetkekarşılıklı bolıp, ve çalışıp Polonya da, Fransya da, Almanyada ve Finlandya da. Bo yerlerge de uzattık bılgenlerımıznı, bırleşmeknı anlamak uşun. Romanya da bolğan Milli Tatar Areke tın kelışmesın, bılıp oların ilk maksadın, yaniQırım ın kurtuluşun ve serbest devlet kuruluşun Yeşıl Adada, bo ış bolıp anca sovyetın cığılmasından sonra, maksatınyaradılışı Mustafa K.Atatürkun bolşevik Rusiyemen ilişkilerınkelışmesıne baylı ekende. Aynı duşmanları bolıp, Turkiyenınbağımsızlığı kızıl Rusiyenın yardımıman yasalğanda, Mart 1921 de yasalğan anlaşmadan son.(1) Sonra, Aralık 1925 teprotocol imzası bola ekevın arasında, Türkiye ve Rusiye Batıemperyalismağa karşı bırleşe, (2)zamanman yakşı anlaşıp vebır-bırıne yardımlar etıp. Engilteremen Türkiyenın arası fenabolğanı uşun, Yunan sebebınden, ağır zamanda tapmağan bolşevik Rusiyeden başka yardım.1921 de Moskova da 5 ayrı anlaşma imzalana Türkiye, İran ve Afganistan arasında; İran man bolğan anlaşma (20 Şubat), Afganistanman (28 Şubat) Türkiyemen ve Afganistanman (1 Mart), Türkiyemen(16 Mart), İran ve Afganistanman (2 Haziran). 1929 cıllarğa kadar, ekonomi ve politik ışbırlıgı Ankara veMoskova arasında kelışe. Beş cıllık pılanman karar ala Atatürk ekonomi ilerlemesınde Türkiyede, sovyetten alıp palıbolsada kerek mallarnı, fabrika ve üzinalarına. Boğa karşılıkbere Stalin, pılan kurup, Türkiyenın komunist bolmasına. Sovyetler cıbereler mühendis, teknikacı ve azırlıklı ışçı askeriazırlıklı kışıler, asılında olar Komintern ajanları bolup, bekçalışıp maksatlarına, tehlike yaratıp Türkiye Republikası uşun. Komunist ve Komsomol teşkilatları bozulalar, ama, “Kadre” degen organizasyon kurula 1929 da, onda başlık eteler türkkomunist parti başları.Bonday manevralar başarısız kalalar, ve1932 de, Şükru Kaya, Iş Bakanı aşıklay komunist tehlikesını, ve kostere Moskova nın paralarıman etılken teş kilatllarnı. Ama, Şükrü Kaya nın pılanı başarısız kala, o duşman bolıpdostlukka . Bakan Konsilyuvı ve İsmet İnönü ve onunkışılerı,Sovyet Rusiyemen ilişkini surmege karar bereler, politik, ekonomi ve askeri ciyetınde. (3) Şükrü Kaya nınpolitikası Şakir Kesebir degende yardım ala, o milli ekonomya bakanı ekende. Onun tuşuncesınde, Türkiye almaycak edı ekonomi yardım sovyetlerden, yani Fransya dan kredi alacak edı. Ama, fransuz hükümeytımen konuşmalar, gerıde kalalar İsmet İnönü kırışkende presidentmen. ŞakirKesebir mecbı-ur bola istıfa etmege, cerine Celal Bayar kelıp. Bırıncı ayırımTürkiyemen Sovyet arasında 1934 te bola. O senede RüştüAras ve Atatürk Paris te anlaşma yasaylar ve Tüerkiyebalaban borıj alabıle, ulkede endustryasına. Az zamanda, Türk hükümetı aşıklay Rusiyemen etken anlaşmasın ep endustrysıve teknik yardımı uşun,ama sovyet uzmanlarını uzaklaştıraulkeden. (4).Türkiye şubelı karay Kuzeydekı askerikuvvetlerın kelışmesıne. 1930 cılın ortalarında “Atatürk anlayki olar, şımdı duşman,tehlike boldılar Avrupağa ve Asyağa.“ Belkı bo meselenı ayttı Atatürk, 1934 te, gen. Douglas Mak Arthur man konuşkanda. Aynı konuşmada, Atatürk aytkanaldın alıp, ki, balaban çarpışma bolacak Avrupada, belkı bo on cılın sonunda. Onun tuşuncesınde, Almanya yeterlı kuvvettebar, kaplasın Avrupa kıtasını, sovyetlersız ve Engilteresız. (E Weisband) Isteklı sovyetlermen bağlantı yasamağa, İsmet İnönü Eylül 1935 te diplomatic gezıntı yasay Moskovağa,Stalinge kostermege ki ekı ulkenın dostluğı pıtmedı. Ama, asılında, ekı taraf ilişkilerı ekonomya ve politika ışlerde, ilerlemedıler Moskovanın ıstegıne kore. Kuzey komşımanilişkiler suvıdı, Atatürk dikkatını berdı Batığa ve musulmanulkelerıne, Orta Şarqqa ve Yakın Şarqqa. Şarqta, Ekim 1935 te Türkiye yasadı korumak uşun blok, orta dostluk kurdu İran, İrak ve Afganistanman. O dort musulman ulkelerınyakınlaşması Montreux konferansında, (haziran-Temmuz1936 da, nevakıt Türkiye bogazlarnı askeryemen aldı koluna, Sovyetlerın Qara Denızge şıkmasın kapap, son berıldıdostlukka. (Feridun Cemal). Türkiye nın, İran ın , İrak ın ve Afganistan ın Moskovadan uzaklaşması bellı boldı Temmuz 1937 de nevakitimzalandi kureș bolmaycaği ekı ulke arasında. Stalin nınyamanlığın meydanğa ketırmemek uşun, Ataturk tuşundı Rüştü Arasman delege cıbermege Dış bakanı ve Şükrü Kaya, Iş Bakanı, sekreter republikan halk partisınde. Türk sovyet konuşmaların sonunda, Temmuz 1937 ortalarda, anlaşma imzalandı, ortak sınırda bolğan çarpışmalarda. Ama Stalin tutmadan sozın, musulman turklerın liderlerın yoketmege başlağan edı.Qırımda, Tatarstan da, Ozbekistan da, Azderbaycan da, Kazahstan da, Kırgızıstan da musulman milletlerge şektırmek başladı, pıtırgeşık. Bo kanlı teror 1937-1938 lerde genışledı. Bonday kıska davalarda, nasıl aytıldı“Türkiye uşun hiyanet,” cezası olummen son aldı kop kulturlı kışlerımız uşun, er yerde Rusiyenın ve Qırım da. Ulu şair ve tılcı Bekir S Çobanzade olaytıp kurşınğa atıldı. 1937 kuzınde, Ankara ve Moskova arasında taziyık yukseldı, bazı türk cemiyetlerde ısteldı ekonomi ve ticcaret, konsolosluk anlaşmaların tekrar karalmasın.Amma yetışılmedı oğa,çünkü Atatürk razı boldı katında bazı politik ışlerge, moderatlıkman razı boldı. Neyse, Ekim 1937 de, başka ticcaret anlaşması yasaldı, denız collarında, ve alış verişte. Bo anlaşmalar, ketırmedıler kereklı raatlıknı, ama, o dakka da aru boldı, aradakı kriz kabardı sovyetmen etraf ulkelerde İran man ve Afganistanman. 26 Ekim 1937 de, Atatürk olşe a la İsmet İnönü baş bakannı denıştırmege, bılınıp onun sovyet yakınlığı ve cerıne sala Şükrü Kaya nı, bondan anlaşılıp Ankara nın sovyet tesirınden kurtulğanı, ve Moskova dan ayırılğanı. Pratik, Tür kiyenın Dış politikası Engilterege auşa, Almanyaman ekonomya ve diplomatik ışler oseler, İtalya man anlaşmalar bola, sovyetlermen ara bozula. Nevakıt Türkiye ala prohibit olșuler, ve Kominternı toktata, Moskova denıştıre askeryesın İstanbul dan Atena ğa. Süriyege auşa Yakın Şarqtan . (8).Fazla sıman, Moskova Türkiye sınırında, askeryesın kobite, Ermenistan ğa asker cıbere, Nahçıvan ve Adja rya ğa askerler ketırıleler merkez republikalardan. Sınır bekçısı ayırıla, türk ya kaukazlı komandant lar şığarılalar ışten, ya da askeryeden. Bonday sert emırler Kaukaz da alınalar, panturistler ve millet arasında. Olşe kıbı karşıda, türk askeri komandası /stat major/, sovyet sınırında ala olşelernı, ve o yerlerde, yani sınırda tahkiler yasay. Sovyet sınırında, turk subayları ketırıleler, kaukazyanlar ya çar zamanındanlar. Bonday vaziyette, Ankara başlay kullanmağa Türkiyedekı turanlılarnı, Polonyaman bır leşmege, bolğanday korungen askeri ışler, epsın duşmanı bolğan Kızıl Rusiye. Oz sırlarında, ukrayn ve kazak muacirlerı Türkiyede cerleşkenler, Atatürkke soz bereler ki partizan /çeteci/ guruplarğa azırler rus cephenın arkasında, ve antisovyet propagandası uşun Kızıl Ordu da ve millet arasında. Rusya dan kașıp Avrupağa ve Türkiye ge kelgen Panturanistlerın hayallerınde bar bolğan milli ideal ser bestlıgı Vatanların, balaban kızıl kolos parşalanıp batıdan kelgen kureşçılıklermen, 1934 te son aldı, nevakıt Rusiye kabul boldı Bırleşık Milletlerın Ligasına. Bonday ters aylanmak milli idealistlernı cıktı, olar karadılar başka demokrat kuvvet sovyet karşsına, yani antisovyet. Olaytıp kelıştıler Japonlar.Bo devlet sovytlermen kontra edı.Onın diplomatik ve propagandalı politikası Şarqta ve Orta Asya da, kerek edı bırleşsın Batı ulkelerın politikasıman. Antikomintern Anlaşması imzalanğanson, Türk-sovyet arası bozulğanson, Japonya, bolsada marebede Çinmen, başladı program Türkiyenı kazanmak uşun Şarqi Blokta. Amma, ıstelgen anlaşma Tokyo da Ankaraman, becerme tapmadı.Bonday vaziyette, Kazan tatarların ilerı kelgen Ayaz İshaki, panislamist, Berlinde 1928 de kura jurnal, “Milli Yol” nı ve bo jurnal EMEL M.bırleşe dermız, Çin,Mançürya ve Japonya dakı tatar cemiyetlerın tanımasında col alıp 1934-1935 lerde. Ayaz İ katında bolğanlar, Japonlarnı ketırmege ısteyler Celal Bayar ve Şükrü Kaya nın etrafına, amma başaramaylar, Engiltere karşı kelıp. Ankara ve Tokyo uşun.(9).Bo başarmanın tuşmesıne sebep bola Türkiye halk tuşuncesıde, halk bıle ki japonlar Avrupa kulturune kelışmeycek kıbı, oların emperyalist fikirlerı bolup ısterler panturanismanı yönetsınler.
1917 Qırım da Republika cerleşmesı, onun modern anayasası bolması, Tatar Milli Areketın en yuksek şıkışı bola. Qırım devletı illa dayanmay kop zaman, caş devletın prezidentı şubat 1918 de ottırıle ve Cafer Bey kaşa İstanbul ğa, anaubırlerımen, M.E.Resulzade kıbı, o temel salıp Azerbaycan Repu blikasına v.b. İstanbulda kuvvetlı tatar gurubu kurula, o panturk areketıne col aşa, prof univ.İstanbul lı Yusuf Akçüra baş ayırıla.Bonday bılgıler arhiva CNSAS den kele, dokumentlerden alınıp, bazıları 16 Kasım 1943 ten, Kostencı Valilıgınden, rapor musulmanlar uşun dep. (8), 20 mart 1952, sonunda not sentezlı bola 19 şubat 1962 de, dosar: Dobruca da burgez- çıfçı zengınlerın partilerı kıbı aytıla 5 not ta, alman,yahudi, italyan, grek, turk ve tatar azınlıkları uşun. Bo uş dokumentlerde bılgıler bar “tatar milli areketıne” , bırıncı de yazuvlı:”Türkiyede kı tatar teşkilatı milli kulturlı maksatman yasala, press yardımıman, ve politik maksat bar Qırım da bağımsız tatar devletı uşun”, ve 20 mart 1952 de sebepler karala bo milli areket uşun: “Şımdıgeşık Tatar Milli Areketıne bılgenlerımıznı tanıtamız bo Mudurlugun sahasında tatarlar uşun ve onun kelışmesıne dair, (…) İstanbul da bolğan panturk are ketı ozıne emel bıle sovyetlerdekı turk-tatarlarnı karşı kotersın URSS uşun, milli burgez devletlernı kursun.Bonday ışler yasala Qırım da, Azerbaycan da, Tatarstan da Kazahstanda, Uzbekistan da, Tur kestan da ve Ural man Uzak Şarkta. Kurulacak devletler turk devletıne baylanacak, Ataturk olarnın finans, ekonomy, kultural ışlerın korecek.(ACNSAS). Bo dokumantlardan bılemız zamanın politikasın:Türkiye ve sovyetler yasağanlar 17 Aralık 1925 te bır anlaşma, mutual asistantlık, aralar bozulmasın dep ve panturk komitetı türk devlet tarafından yardım alıp gizlıce ve kultural ış korıp. Bo sebepten olar İstanbulnı ıstegenler merkez kıbı Ankara nın cerıne. Panturk komitetın yönetımcılerı sovyet republikalarnı yönete, Türkiye nın tarafından.1924-1925 lerde beş komitet kurula:Qırım uşun (İstanbul da, Ural uşun (Berlin ve Kazahstan da, Tatarstan, Ural), Tur kestan ve Uzak Şarq (ACNSAS). Bo komitetlerın vazifelerı aruv etıp anlaştırla, tatar bolğan yerde jurnal yazıla, politik, ideolojik ve edebi bılgılermen. Bonlarman barabar, o beş komitetler şığaralar press: EMEL M, 1930, Bazarcikte Qırım uşun, Mustecep H.Fazıl komitetnı yönete; MİLLİ YOL, Berlin de, Ayaz İshaki yonete, KAFKAS DAĞLARI, Kaukaz komitetı yönete, YAŞ TURKESTAN Paris te,Turkestan komitetı yönete, Mukden de şığa YENI YOL jurnalı komitet Uzak Şarq bola. (ACNSAS). EMEL M. 1 Ocak 1930 da şığa Bazarcikte, başta ekı ker şığa ayda, son ayda bır kere, Elul 1940 cılınaşık, tatarların en kıymetlı jurnalları bolıp. MİLLİ YOL başlay şıkmağa 23 Aralık 1928 de, Berlin de, Ayaz İ. men,arapça yazıla Kazan tatar tılınde, Ural uşun. 1 Ocak 1930 da YANA MİLLİ YOL adını ala, devamlı kala colında, EMEL M.bır bolıp, 1939 larğaşık. Bırıncı sayıdan tanıta maksadın: turk milletlerın bırleş mesı. (18).Romanya dan kop aydınlar yazalat bo jurnalda, hatırlaymız Necıp nı ve Mustecep nı. ya da Memet Vani nı.
