Bekir Çoban zade -mahkeme 20 dakkada qurşunlamaq ükümi ile bitti
Bundan tamam 85 yıl evelsi aynı bu saatte, daa doğrusı ekim 12 saat 11.20-de professor, alim, şarqşınas, şair Bekir Çoban zade üzerinden mahkeme başlandı. Mahkeme Ali mahkeme arbiy kollegiyasınıñ azaları Matuleviç, Zarânov ve Jigur tarafından keçirilip, 20 daqqada — 11.40-ta qurşunlamaq ükümi ile bitti. Mahküm etilgenlerniñ sayısı pek çoq olğanı sebebinden Ükümniñ edası ekim 13-ke qaldırıldı.
Ne aqqında tüşündi eken o,bu soñki deşetli saatlerinde? Ömüriniñ er angi vaqiası oña suç olaraq kösterilgende. Budapeştte universitetni bitirip, endi alim olaraq Vatanı ve milletine hızmet etmek içün qaytuvı — “Cafer Seydametniñ sovet ükümetine qarşı küreşmek vazifesi” olaraq qayd etildi. 1926 senesi teşkilâtçılarınıñ biri olğan Birinci Türkologik qurultay “diger cumhuriyetlerden kelgen milletçi ve ğayriinqilâbiy vekillerniñ gizli toplaşuvı”na çevirildi. Buhara,Taşkent, Samarqand universitetlerine, özbek tili ve edebiyatı kafedrasınıñ müdiri oldığı Fergana pedinstitutına da lektsiyalar oqumaq içün degil de “yerli aksinqilâbçılarnen alâqa qurmaq” içün barğan.
Belli ki, professor Bekir Çoban-zade Azerbaycan dialektologiyası, folklorşınaslığınıñ esasçılarından biri olaraq, cumhuriyetniñ köylerinde şive sözleri, folklor metinlerini yazıp alğan. Amma bu işi de, hususan soñki 1936 senesi ilmiy seferi “yerli ocalarnen, halq kedaylarını” sovetlerge kharşı küreşke seferberlik kibi tanıldı.
Professornı ne “peşmanları”, ne aqılğa ve iç bir qalıpqa sığmağan cinayetlerni işlevde iqrarı, ne de Tış işler naziri Sumbatovğa yazğan mektübi ölümden qurtarıp olamadı.
Sumbatovğa mektübinde o, ilmiy faaliyetini tafsilâtlı tarif eterek, bu sözlerden başlağan: “Men Sovet Şarqında birinci professor olam ve bu unvannı maña şu sovet ükümeti berdi. Şarq ülkeleri halqlarınıñ ana tillerinde birinci lektsiyalarnı oqudım…”. Amma sovet akimiyeti, ölümge mahküm etilgenlerni şahsen köteklemege sevgen Sumbatov kör ve sağır qaldılar. Ölüm ükümi endi çoqtan çıqarılğan edi.
Neler keçti eken Bekir Çoban-zadeniñ közleri ögünden? Kimlerni hatırladı? Anası Vayde Şerfe, babası Qurt Vaap ve qardaşı Zelihanı, qırımtatar köydeşlerinimi? Balalıqta kezdigi Qarasuvbazar soqaqlarınımı? Ya da ilk şiirlerini yazdığı Galatasaray litseyinimi? Fransız ve arapçasını mükemmelleştirgen İstanbul universitetimi? Qırımtatar cemiyeti azalarınen beraber toplaştığı İstanbul maallelerimi? Macar tilinde aliy seviyede ilmiy işini qorçaladığı Budapeşt universitimi? Khocaman arzu-niyetlernen Qırımğa qaytqan künlerinimi? Birinci aşqı — Dilâra Bulgakovanımı? Öz oğlu kibi sevgen ve öz soyadını bergen Mustafanımı? Bakunıñ? Azerbaycan İlimler Akademiyası, universitetteki işinimi? Meşur türkşınaslar ile muzakere ve körüşüvlerinimi?
Nasıl keçti eken onıñ hayatınıñ soñki saatleri? Bunı bugün artıkh iç kimse tarif etip olamaz. Amma o, özüniñ ölümini “Yanıq qaval” şiirinde endi yazğan edi :
Bir ölü bolayım, mezarsız, taşsız
Qadimsiz, zikirsiz, yalancı közyaşsız…
Tiymesin tenime titregen eller!.
“Öldi!” demesin tuvmay ölgenler!”
Biz kerçekten ağlaymız, halqımıznıñ ulu evlâdı Bekir Sıdqiy Çoban-zadeniñ aydın ruhuna dualar etemiz
Allah rahmet eylesin!
Zera Bekirova
