Orhun kitabeleri Moğolistan’ın İki Türk prensi Kül Tigin ve kardeşi Bilge Kağan’ın onuruna dikildiler .

Orhun kitabeleri
Replika Bilge Kağan ‘ın anma kompleks içinde Gazi Üniversitesi , Ankara .
Orhun yazıtları olarak da bilinen Orhon yazıtları , Orhun yazıtları , Khöshöö Tsaidam anıtlar (ayrıca yazıldığından Khoshoo Tsaidam , Koshu-Tsaidam veya Höshöö Caidam ) veya Köl Tigin steller ( basitleştirilmiş Çince :阙特勤碑; geleneksel Çin :闕特勤碑; pinyin : Què tèqín bēi ), Göktürkler tarafından 8. yüzyılın başlarında Orhun Vadisi’nde Eski Türk alfabesiyle yazılmış iki anıt enstalasyondur.içinde Moğolistan . İki Türk prensi Kül Tigin ve kardeşi Bilge Kağan’ın onuruna dikildiler .

Hem Çince hem de Eski Türkçe yazıtlar, Türklerin efsanevi kökenlerini, tarihlerinin altın çağını, Çinliler tarafından boyun eğdirilmelerini ve İlteriş Kağan tarafından kurtuluşlarını anlatır . Bir kaynağa göre, yazıtlar, destanlara benzeyen “ritmik ve paralel pasajlar” içermektedir.

Yazıtlar, Nikolay Yadrintsev’in 1889’da Vasily Radlov tarafından yayınlanan seferi sırasında keşfedildi . Orijinal metin Eski Türk alfabesiyle yazılmış ve 1893’te Danimarkalı filolog Vilhelm Thomsen tarafından deşifre edilmiştir . Vilhelm Thomsen çeviriyi ilk olarak 1899’da Fransızca olarak yayınlamıştır. Daha sonra 1922’de daha eksiksiz bir çeviriyle Danimarka dilinde başka bir yorum yayınlamıştır.

Bölge
Orhun Vadisi batı üzerinde bir bölgedir Orhun Nehri içinde Moğolistan yakınında Ögii Gölü . Daha spesifik olarak, Erdene Zuu Manastırı’nın yaklaşık elli mil kuzeyinde ve Ordu-Balık’ın yaklaşık yirmi beş mil kuzeybatısında bulunurlar .

Önem
Orhun Yazıtları Vilhelm Thomsen tarafından deşifre edilmeden önce Türk yazısı hakkında çok az şey biliniyordu . Yazılar, bir Türk dilinin korunması gereken en eski biçimidir. Orhun yazıtları ilk keşfedildiği zaman, bunların başka sitelerde keşfedilen runik bir yazı türü olduğu açıktı, ancak bu versiyonların da bir alfabeye benzer net bir formu vardı. Vilhelm Thomsen çeviriyi deşifre ettiğinde bu, eski Türk yazısını anlamak için büyük bir basamaktı. Yazıtlar, diğer Türk yazılarının çevrilmesi için temelin çoğunu sağladı.

Yazılar alfabetik bir forma sahiptir, ancak aynı zamanda rün oymalarının güçlü etkilerine sahip görünmektedir. Yazıtlar, göçebe toplumun rün kullanımından tek tip bir alfabeye geçişinin erken belirtilerinin harika bir örneğidir ve Orhun alfabesinin, Soğd yazısının bitişik el yazısı olmayan bir versiyonundan türetildiği veya esinlendiği düşünülmektedir .

Restorasyon
Her iki yazıt da Moğolistan’daki Orhon Vadisi Kültürel Peyzajı UNESCO Dünya Mirası Listesi’nin bir parçasıdır . TİKA ( Türk Uluslararası İşbirliği ve Kalkınma Ajansı ) 20. yüzyılın sonlarında bölgeye ilgi göstermiş ve üç yazıtın tamamını restore etme ve koruma projesini sonuçlandırmıştır. 2000 yılından bu yana, dünyanın dört bir yanından (özellikle Uygur, Türkmenistan, Azerbaycan, Özbekistan, Tataristan ve Türkiye’den) 70’in üzerinde arkeolog bölgeyi inceledi ve kazılar gerçekleştirdi. Site şimdi araştırma çalışmaları ve eserlerin depolanması için binalarla çitlerle korunuyor. Projenin toplam maliyeti yaklaşık 20 milyon dolar ve sonunda yazıtları ve yakın zamanda keşfedilen diğer eserleri barındıracak bir müzenin inşasını içerecek. [6]

Tarihsel bağlam

8. yüzyılın başlarında Göktürkler tarafından dikilmiştir . Biri politikacı, diğeri askeri komutan olan Bilge Kağan (683-734) ve Kül-Tegin (684-731) kardeşleri anıyorlar . Hem soyundan İlteriş Kağan ait İkinci Türk Kağanlığı sırasında tanınmış bir Türk göçebe toplum idi, Tang hanedanı .

Orhun Vadisi’nin konumu.
Göktürkler kadar tüm alan adlarıyla fazla eşya ve teçhizatları bırakmış Çin için İran . Ancak sadece Moğolistan’da krallara ve diğer aristokratlara ait anıtlar bulundu. Khöshöö Tsaidam’dakiler Çince ve Eski Türkçe karakterlerle yazılmış yazıtlı tabletlerden oluşmaktadır . Her iki anıt da, duvarlarla çevrili muhafazalar içindeki oyulmuş taş kaplumbağalar üzerine aslen dikilmiş taş levhalardır . Bilge Kağan’ın taşında oyulmuş bir dağ keçisi (Göktürk Kağanlarının amblemi) ve bükülmüş bir ejderha görülüyor. Her iki çevrede de, muhtemelen ilgili fahri ve eşini tasvir eden insan çiftlerinin sunaklarının ve oyma tasvirlerinin kanıtları bulundu.

Eski Türkçe bu anıtlar üzerindeki yazıtlar tarafından yazılmış Yollug Tigin’in yeğeni Bilge Kağan . Bu yazıtlar, Tonyukuk yazıtı ile birlikte , o dilin günümüze ulaşan en eski tasdikidir. Yazıtlar bölgenin kutsal önemini açıkça göstermektedir, “Ötüken diyarında kalıp oradan kervan gönderirseniz sıkıntı olmaz. Ötüken Dağları’nda kalırsan aşiretlere hükmederek sonsuza kadar yaşayacaksın!”

Yazıtların içeriği

Kül Tigin’in anıtının yeniden inşası.
Yazıtların tam İngilizce çevirisi The Orhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen’in Final Danish Rendering’inde bulunabilir.

İki anıtın dört tarafında da gravürler var. Ancak, komut dosyasının bir kısmı korunmadı veya eksik ve bu nedenle orijinal iletinin yalnızca bir kısmı kaldı. Aşağıda, yazıtların en eksiksiz bölümünün bir özeti yer almaktadır.

Birinci ve ikinci anıtların bir çevirisi, metnin bir yandan diğer yana devam ettiğini gösteriyor gibi görünüyor.

Türkçe çevirilerin ilk kısmı Bilge Kağan’ın tabletin anılmasını tartışmasının yanı sıra imparatorluğun büyüklüğünden bahseder gibi görünüyor . Bir pasaj okur,
“Doğuya, Shantung ovasına kadar seferler yaptım ve neredeyse denize ulaştım; Güneyde Tokuz-Ersin’e kadar seferler yaptım ve neredeyse Tibet’e ulaştım ; Batıya Yenchii-Iigiiz’in ötesine seferler yaptım. (İnci Nehri) Timir-Kapig’e (Demir Kapı) kadar; kuzeyde Yer-Bayirku’ların diyarına kadar seferler yaptım.Bütün bu topraklara (Türkler) yol gösterdim. Otiikin’in [yabancı] bir efendisi yoktur; Otiikin Dağı ormanı, krallığın bir arada tutulduğu yerdir.”

Devam eden yazıtlarda Bilge Kağan’ın fetihleri ​​ve onun ve halkının Çinlilerle yaşadığı mücadeleler anlatılır. Yazıtlar, Türklerin Çinliler tarafından köleleştirildiğini bile anlatıyor. Ancak yazıtlar, Bilge Kağan’ın halkını birleştirme başarısını da vurgulamaktadır . Bir pasaj okurken,
“Cennetin iradesiyle ve çok hak ettiğim için ve bunu böyle sağladığı için, ölmekte olan insanları hayata döndürdüm; çıplak insanlar için kıyafet buldum, fakirleri zengin ettim, kıt insanları sayısız yaptım. Krallığı ve kağanı olan ötekini daha yüksekte kıldım.Dünyanın dört bir yanındaki bütün halkları barışı sağlamak ve düşmanlıkları sona erdirmek için getirdim, hepsi bana itaat ettiler ve bana hizmet et.”

Yazıtların geri kalanı parçalanmış ve düzensizdir, ancak Kırgız ve Tangut halklarına karşı fetihleri ve ayrıca Kül-Tegin’in savaşta ölümünü ve sonunda oğlu tarafından Bilge Kağan’ın halefiyetini detaylandırıyor gibi görünmektedir . Bilge Kağan’ın annesi El Bilga Hatun da bu kitabelerde geçmektedir .

Çinlilerle ilişkiler
Ana madde: Tang ordusundaki Türkler
Yazıtlar, Tang Çin etkisi hakkında karışık görüşlere sahip görünüyor . Bir yandan Türklerin Çinlileri hor gördüğü görüşünü içeriyor gibi görünüyor. Bilge Kağan, güçlü ve bağımsız bir toplum olarak kalabilmek için halkını Çinlilerden ayırmak istiyor gibi görünüyor. Bilge Kağan kitabesinde Çin kültüründen etkilenmiş ve Çin yaşam tarzını benimsemiş Türkleri kınamaktadır. Bir pasaj okurken,
“Dilencilerle halk arasındaki uyum eksikliğinden ve Çin halkının kurnazlığı, zanaatı ve entrikaları nedeniyle ve küçük ve büyük kardeşler birbirlerine karşı nasihat etmeyi ve dilenlerle halk arasında anlaşmazlık çıkarmayı seçtikleri için, onlar Türk kavminin eski diyarını bozguna uğratmış, helâl kağanlarını helak etmiş, asillerin oğulları Çin halkının kölesi, lekesiz kızları onun kölesi olmuştur. Çinlilerin Çinli isimleri Çin İmparatoruna boyun eğip ona elli yıl hizmet ettiler, onun için doğuda güneşin doğuşuna doğru, Bükli Kağan’a kadar savaş verdiler., Batı’da Taimirkapig’e kadar seferler yaptılar; Çin İmparatoru için krallıkları ve gücü fethettiler. Sıradan Türk halkının tamamı şöyle dedi: ‘Ben kendi krallığı olan bir millettim; şimdi benim krallığım nerede? Krallıkları kimin için kazanacağım? dediler. Kendi kağanı olan bir halk oldum; kağanım nerede? Hangi kağana hizmet ediyorum?'”

Türklerin iddia edilen köleleştirilmesi de Çinlilerin itibarına yardımcı olmadı. Bilge Kağan, Türk devletinin dağılmasından Çinlileri sorumlu tutuyor gibi görünüyor. Çinlilerin bu Türk görüşü olumsuz görünüyor.

Bununla birlikte, çeviri aynı zamanda komşu Çinlilerle bir dereceye kadar diplomasiyi de ortaya koyuyor, ifadesinin kanıtladığı gibi,
“Ben burada hüküm sürerken Çin halkıyla barıştım. Altını, gümüşü, darı ve ipeği bol bol veren Çinliler, her zaman sevecen sözler kullanmışlar ve ellerinde yürek burkan zenginlikler olmuştur. Onları tuzağa düşürürken sevecen konuşmaları ve insanı çileden çıkaran zenginlikleri, uzaktaki halkları kendilerine yaklaştırdı. Ama yanlarına yerleştikten sonra onların kurnazlıklarını gördük.”

Bilge Kağan ayrıca Çinli sanatçıların işe alınmasına atıfta bulunduğunu iddia ediyor:
“Çin İmparatoru’ndan sanatçılar getirttim ve onları çalıştırdım. Talebim reddedilmedi. Çin İmparatorunun saray ressamlarını gönderdiler. Onlara ayrı bir salon kurmalarını emrettim, içerisi dışarısı ben. Onlara çeşitli resimler yaptırdım.Taşı yonttum; kalbimde ne varsa onu dile getirdim.Bunu On Ok’un güneşlerine ve konularına kadar görmeyi anlayın.Anıt taşını yontturdum. “

Çinlilerin zaten karışık olan görüşünü daha da karmaşık hale getirmek için yazıtlar hem Türkçe hem de Çince çeviriler içeriyor. Bu nedenle yazıt, Bilge Kağan’ın Tang hanedanı ile kültürel etkileşim içinde olduğuna dair kanıtlar içermektedir.

• 

Kaynak: https://en.wikipedia.org/wiki/Orkhon_inscriptions